O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

QAYTARMACHOQLAR.  Bolalar  uchun,  asosan,  beshik  davri  tugagandan 
keyingi ma’naviy ehtiyoj taqozosiga ko‘ra yuzaga kelgan badihalar bo‘lib,  she’riy 
namunasi ko‘pincha monolog, nasriy  shakli dialog (savol-javob) negizida quriladi. 

---

33 
 
Uning  poetik  nutqida  bir  voqeadan  ikkinchisi  o‘sib  chiqadi,  shu  zaylda  har  ikkala 
tipdagi  qaytarmachoqlarda  ham  bu  xususiyat  mushtarak  fazilatga  aylangan.  Har 
ikkala holda ham qaytarmachoq sujetini tashkil etgan har bir voqea alohida epizod 
tusini oladi, biroq bu epizodlar umumiy bir motiv (g‘oya) atrofida izchil mantiqiylik 
asosida  birlashgan  bo‘ladi.  Bunda  har  bir  epizod  bir  savol  shaklida,  izohi  ham 
o‘zida  birin-ketin  qaytarilaveriladi.  Hodisaning  qaytarmachoq  deyilishi  va  alohida 
janr  sifatida  e’tirof  etilishiga  ham  xuddi  shu  xususiyatlari  asos  bo‘lgan.  Masalan, 
“Yumalandim  yumoq  topdim”  satri  bilan  boshlanuvchi  qaytarmachoqda  lirik 
qahramon  yumalab  yumoq  topadi  (1),  yumaloq  ichidan  taroq  topadi  (2),  taroqni 
momoga beradi (3), momo unga churak (non) beradi (4), churakni cho‘ponga beradi 
(5),  cho‘pon  unga  tayoq  beradi  (6),  tayoqni  daryoga  tashlaydi  (7),  daryo  unga 
ko‘pik beradi (8), ko‘pikni tutga surtadi (9), tut unga yaproq beradi (10), yaproqni 
molga beradi (11), mol unga sut beradi (12), sutni pishirib turganida qaydagi quyon 
uni  to‘kib  ketadi  (13).  Shuncha  mehnati  zoye  ketadi.  Ko‘rinayotirki,  o‘n  uchta 
epizod  bir-biridan  o‘sib  chiqqan,  o‘zaro  uzviy  mantiqiy  ketma-ketlik  hosil  qilgan. 
Alohida-alohida voqealar qaytarilib, bir ipga marjondek tizilgan holda yaxlitlik kasb 
etgan. Shu tariqa, xususiylik o‘zaro uyusha turib umumiylikka aylana borgan. Bola 
uchun  saboqlik  xususiyati  ham  shunda:  har  bir  voqea, yo  hodisa  o‘zicha  mustaqil, 
biroq  bir-biri  bilan  bog‘liq  holda  namoyon  bo‘ladi.  Bolaga  ana  shu  haqiqat 
uqtirilmoqda. 
“Kun,  san  nimadan  kuchlisan?”  qaytarmachog‘i  dialog  negizida  qurilgan. 
Unda  bolalarni  qiziqtirgan  “Dunyoda  kim  kuchli?”  savoliga  javob  narsa  va 
hodisalar  bahsi  asosida  voqeadan  voqeaning  o‘sib  chiqishi  shaklida  bola  qiziqishi 
va idrokiga mos holda bayon qilingan: 
– Kun, san nimadan kuchlisan? 
– Man kuchli bo‘lsam, bulut bosarmidi? 
– Bulut, san nimadan kuchlisan? 
       – Man kuchli bo‘lsam, yomg‘ir yog‘armidi? 
Ko‘rinayotirki, har bir savol o‘zidan keyingi voqeaga mantiqiy  maydon hosil 
qilgan, shu maydonaro voqealar tizila boradi: yomg‘ir → yerni, yer → o‘tni, o‘t → 
qo‘zini, qo‘zi → bo‘rini, bo‘ri → echkini, echki → sichqonni, sichqon → qumursqa 
(chumoli)ni o‘zidan kuchli deb biladi va eng e’tiborlisi  shundaki, ularning har biri 
o‘zlaridagi  ojizlikni  ham  oshkora  tan  ola  borishadi.  Voqealar  shu  xilda  mantiqiy 
zanjirsimon  tizim  tusini  ola  boradi.  Antropomorfizm  usuli  kun,  bulut,  yomg‘ir, 
sichqon va qumursqa singari nabotot hamda hayvonot olamiga  mansub jonzotlarni 
odamlar  singari  so‘zlash  xususiyatiga  ega  bo‘lishlarini  ta’minlagan,  natijada  
qaytarmachoqdagi sujet dinamikasi ta’minlangan.