|
– Endi o‘lasan!
– Nega o‘lar ekanman?!–deydi Anvar hangu-mang bo‘lib.
– Radioni buzibsanku...
–Buzganim yo‘q. Proigrevatelni olib, maktabdagi radioga qo‘ydik. Anu
maktabda muzika to‘garagidagi radio ishlamas ekan... Shunga qizlar tansa
tusholmay... Shu orada oyisi chiqib qolgach, bu chorakda “ikki” tushmaganligidan
maqtanmoqchi bo‘lgan Anvarning sumkasidan dazmol ham chiqib qolib, tag‘in
bahona izlashga tushadi. Oyisining avzoyi buzuqligini sezgach esa, devordan oshib,
qochib qoladi. Anvar oyisidan ham ko‘ra singlisi Mahfuzadan jahli chiqqan edi.
Go‘yo hammasini o‘sha oyisiga chaqib bergan. Endi ko‘chada sovqotib, qayerga
borishni bilmay asabiylashayotib, undan qasd olish rejasini tuzib, navbatdagi
hangomani boshlaydi. Barcha qo‘ni-qo‘shnilarni bola-chaqasi-yu, butun oilasi bilan
mehmonga, onasining “Tug‘ilgan kuni”ga aytib chiqadi. Maqsadi esa mehmon ko‘p
kelsa, qozon-tovoq yuvishni yomon ko‘radigan singlisiga ish ko‘paytirib, o‘ch
olmoqchi... Rostdan ham kechqurun hovli mehmonga to‘ladi. Mahfuzaga ish
ko‘payib ketadi. Anvarning shumtakaligi kattalar tomonidan kulgi bo`lib, uning
bobosiga o‘xshagani, Nazarbekdagi voqealarda kimlar ishtirok etgani tilga olinadi,
shu tariqa qissada o`tgan asrning 20-yillaridagi voqealar hikoya qilinadi...
Nosir Fozilov ijodida qissadan qissaga ko‘chib yuruvchi obrazlar (Karim
ko‘zoynak, Izatulla, Jalil, Abdunabi, Po‘lat amaki, A’zam...), tasvir va tashbehlar,
(chalov o‘rish, “eshak karvon” bilan g‘alla tashish, o‘smir yigitlar o‘rtasidagi o‘zaro
nizolar) talaygina... Bu uning o‘ziga qadrdon dalalar, ang‘iz va jing‘il kabi buta-yu
to‘qayzorlar, bolaligidanoq ko‘z o‘ngiga jo bo‘lgan manzaralar (masalan,
“qishlog‘imiz oqshomini bir ko‘rsangiz: odamlar daladan qaytib kelayotgan, poda
223
orqasida bulutdek chang qoldirib, qishloq sari siljiyotgan, kunbo‘yi ang‘iz ustida
donlab, g‘ujg‘on o‘ynayotgan qora zag‘chalar qishloq osmonini ajib bir kuyga
to‘ldirib, Sir bo‘yiga – qo‘noq joyiga shoshilayotgan...” Yoki, “bolalarning qiy-
chuvi-yu, sigirlarning mo‘rashi, itlarning vovullashi, ...sigirlarning tuyoqlaridan
ko‘tarilgan oppoq changning kattakon juldur ko‘rpaga o‘xshab havoda muallaq
qalqib yurishi” kabi); odamlar va voqealar ekanligini anglash mumkin. Uning
adabiy qahramonlari va sujet chizig`idagi tasvirlar ham betakror: Iriskeldi, Supabek
otalarning podachilik sir-u sinoatlari, ularga yordam beradigan Qalmaqon, Karim,
Kamola kabi o‘smir yigit-qizlarning balog‘at pallasiga yetishdagi tuyg‘ulari...
Bolalarning uyma- uy yurib osh-u halol yig‘ishlari, chalov o‘rishi-yu, xirmonda
ishlab, eshak, ot va tuyada shahar bilan qishloq o‘rtasida sut-u qatiq sotib, oilani
tebratishga yordam berishi, “eshak karvon”larda g‘alla tashishi, dala-dashtni kezib,
to‘qayzorlar kechib ov qilishi, daryo -yu dengizda baliq tutib, o‘z mehnati lazzatini
anglab yetishi kabilar yosh kitobxon uchun ohorli hikoyalardir. Qolaversa, bu
qissalarda qozoq, o‘zbek, tatar, qirg‘iz, ukrain, polyak kabi turli millat vakillarining
umumlashma obrazi mavjud. Qissa qahramonlari qaysi millatga mansub bo‘lishidan
qat’iy nazar o‘zaro bir yoqadan bosh chiqarib, ishlaydilar, qahramonlik
ko‘rsatadilar, yoxud o‘zaro birodarlik aloqalarini yo‘lga qo‘yadilar. N.Fozilov talqin
etgan obrazlar chindan ham o‘z asosiga ega. Turkistonlik, qoraqalpog‘istonlik
o‘zbek-u qozoqlar ana shunday qon-qarindosh bo‘lib yashayotgani ayni haqiqat.
Demak, bu tabiiy jarayonni o‘smirlar kitobxonligida N.Fozilov maromiga yetkazib
tasvirlagani e’tirofga loyiq. Ayni paytda qissalarda bu yoshlarning
o‘zboshimchaliklar qilib, ba’zan tashvish ham tug‘dirishi yoki, o‘zlarini katta bo‘lib
qolgandek mustaqil ish tutishga intilishlari bolalar adabiyoti tabiatini ochishga
xizmat qiladi.
O‘tgan asr bolalar qissachiligidagi tarixiy, avtobiografik, sarguzasht, detektiv,
fantastik yo‘nalishlar uning alohida tamoyillarini belgilagan bo‘lsa, yangi asr
bo‘sag‘asida inson ruhiyati, aniqrog‘i bolalar va o‘smirlarning ichki olami teran
tadqiq etilgan psixologik asarlar ijobiy mazmun kasb etayotganini ta’kidlash joiz,
albatta. Binobarin, yuqorida zikr etilgan bolalar adiblarining asarlarida ham bu jihat
o`ziga xos uslubda namoyon bo`lganligini kuzatish mumkin.
Nosir Fozilov ijodiga xos bosh fazilat uning faqat o‘zi yaxshi bilgan, chuqur
his etgan va puxta o‘rgangan mavzu, voqea va odamlar to‘g‘risida qalam
tebratishidir. Uning “Oqim”, “Qush qanoti bilan” va “Qorxat” qissalari shu
ma’noda kitobxonlarga alohida taassurot uyg`otadi. Yozuvchining “Qush qanoti
bilan...” qissasi yetuk adabiyotshunos To‘xtasin Jalolovga bag‘ishlangan bo‘lib,
qatag‘on qurbonlari, shaxsga sig‘inish davri oqibatlari badiiy adabiyotda yoritilgan
dastlabki asar sifatida dolzarb. Qissada tuhmatga uchrab nohaq qamalgan Akmal
aka qismati o‘smir yigit Sarvar tilidan hikoya qilinadi. Ya’ni davr ziddiyatlari,
qamoqdan bo‘shab surgun muddatini o‘tagani Turkiston qishloqlaridan biriga
yuborilgan Akmal akaga qishloq ahli, avvalo bolalar qilgan g‘amxo‘rlik,
do‘stliklarining tarannum etilishi mustabid sho‘ro istibdodi avj olgan 60-yillar
adabiyotida o‘ziga xos jasorat edi.
224
Qissadagi yana bir jihat kitobxonning alohida diqqatini tortadi. Bu aynan
bolalar va o‘smirlar orasidagina uchrab turadigan yashirin til ifodasi. Akbar, A’zam,
Sarvarlar dalada mehnat qilisharkan, ularga tushlikda qatiq olib keladigan Hasan
ko‘zoynakning aldayotganini sezib qolishadi. Ya’ni qatiqda maza-matrasa yo‘q, suv
qo‘shib, suyultirib kelayotgani bilingach, uni nima qilish haqida bahslashayotgan
paytda, ularga boshliq etib tayinlangan Akmal aka kelib qoladi. Bolalar nima
qilishni bilmay turganda, Akbar gapida davom etaveradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
