O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

Hamza Hakimzoda 
–  
ma’rifatparvar bolalar shoiri (1889-1929) 
 
        Ilmning  ahamiyatini,  inson  hayotida  ma’rifat  tutgan  yuksak  maqomni 
tasvirlashga  yo‘naltirilgan  adabiyot  ma’rifatchilik  adabiyoti  hisoblanadi.  O‘zbek 
adabiyotida  juda  qadim  zamonlardan  buyon  ma’rifatni  tarannum  etishga  alohida 
e’tibor  berilgan.  Bu  yo‘nalishdagi  adabiyot  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi,  XX  asr 
boshlarida qayta rivojlandi. Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‘tar, Avloniy, Fitrat, 
Qodiriy,  Cho‘lpon  singari  yozuvchilarimiz  shu  adabiyotning  vakillari  sifatida 
shuhrat  topdilar.  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  ana  shunday  adiblardan  biridir.    U 
1889-yili  Qo‘qonda  tug‘ildi.  7  yoshidan  maktabda  xat-savod  o‘rgana  boshlaydi. 
Maktabni  bitirgach,  madrasaga  va  I.V.Orlovning  kechki  rus-tuzem  maktabiga 
o‘qishga  kirdi.  Hamza  madrasada  o‘qigan  chog‘laridayoq  Firdavsiy,  Hayyom, 
Sa’diy,  Nizomiy,  Hoqoniy,  Jomiy,  Fuzuliy,  Bedil  va  boshqalarning  ulkan 
she’riyati  bilan  tanishdi,  shuningdek,  Sharq  olimlarining  asarlarini  o‘qidi.  1908-
yilda  Hamza  ota-onasining  noroziligiga  qaramay,  madrasani  tashlab  ketdi.  Uning 
o‘zi  yozganidek,  ota-onasining  o‘jarligi,  ma’murlarning  zulmi,  kambag‘allik 
tufayli dunyoviy bilimlarni egallash to‘g‘risidagi orzusini amalga oshira olmadi. 
Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  bor-yo‘g‘i  40  yil  umr  ko‘rgan  bo‘lsa-da,  butun 
hayotini xalqqa xizmat qilish uchun bag‘ishlagan olovqalb shoir va dramaturgdir. 
Shu  bilan  birga  u  tarbiyachi,  murabbiy,  jamoat  arbobi  sifatida  nom  qoldira  oldi. 
Hamza  o‘z  xalqiga  ilm-ma’rifat  tarqatish  uchun,  xalqining  ozod  hayot 
kechirayotganini  ko‘rish  uchun  shaxsiy  manfaatlaridan  butkul  voz  kecha  olgan 
yozuvchidir. 
Hamza  o‘zining  pedagogik  faoliyatini  1910-yilda  Toshkentda  Qashqar 
mahallasida maktab ochib, bolalarni o‘qitishdan boshlaydi. Shu yilning oxirlarida 
u  Qo‘qondagi  mahalliy  rus-tuzem  maktabida  muallim  bo‘lib  ishlaydi  va  1911-
yilda  yangi  maktab  ochib,  ta’lim-tarbiya  ishlariga  ba’zi  o’zgartirishlar  kiritadi. 
O‘quvchilarning  o‘rganayotgan  materialni  quruq  yod  olishi  foydasiz  ekanligini 
aytib,  sinfdan  tashqari  mashg‘ulotlarga  ko‘proq  e’tibor  beradi,  ona  tili  darslarini  

---

122 
 
ko‘paytiradi, yangi darsliklar yozadi. Biroq bolalarning o‘quv qo‘llanmalari, oziq-
ovqat  va  kiyim-kechak  bilan  to‘liq  ta’minlanmagani  bu  xildagi  maktablarning 
ishlashida  katta  qiyinchiliklar  tug‘dirardi.  Ammo  Hamza  “Jamiyati  xayriya” 
tashkil qilib maktabini saqlab qolish uchun kurashadi. Uning ishlari haqidagi shov-
shuv  Qo‘qon  shahridan  tashqariga  ham  tarqala  boshlaydi.  Mahalliy  ma’murlar 
bunday  “xavfli  ta’lim-tarbiya  manbai”ga  toqat  qilolmaydilar  va  1913-yilda 
maktabni  yoptirishga  muvaffaq  bo‘ladilar.  Hamza  o‘z  ona  yurtini  tashlab,  chet 
elga  ketishga  majbur  bo‘ladi.  1913-1914-yillarda  Hamza  Afg‘oniston,  Hindiston, 
Suriya,  Turkiya  mamlakatlarida,  Makkada  sayohatda  bo‘lib,  bu  mamlakatlardagi 
o‘zgarish va yangiliklar bilan tanishadi. 
Hamza 1914-yilda Qo‘qonga qaytib keladi va kambag‘al yetim bolalar uchun 
maktab  ochishga  harakat  qiladi.  Nihoyat,  “Dorul  yatim”  ya’ni,  “Yetimlar 
maktab”ini  ochadi.  Maktab  Qo‘qonda  1914-yil  sentabrdan  ishga  tushadi.  Unga 
Qo‘qonning har tarafidan kelgan faqir va yetim bolalar pulsiz qabul qilinib, hatto 
ba’zi bechorahollarga daftar ham berilgan. 
Hamzaning  “Doril  yatim”  maktabi  uchun  o‘zbek  tilida  tuzgan  darsligi 
tabiatga,  yo  xalqlar  tarixiga  oid  hikoyalardan  iborat  bo`lgan.  Shunga  ko‘ra, 
ruhoniylar  uni  ollohga  va  podshoga  qarshi  chiqishda  ayblaydilar.  Ko‘p  o‘tmay, 
“Doril yatim” maktabi yopib qo‘yiladi, Hamza esa siyosiy jihatdan ishonchsiz va 
milliy  ozodlik  harakatining  ishtirokchisi  degan  mulohaza  bilan  mirshabning 
maxfiy nazorati ostiga olinadi. 
Hamza  1915-yilda  Marg‘ilonga  keladi.  U  oshkora  ravishda  yangi  maktab 
ochishga,  lekin  ehtiyot  bilan  ish  ko`rishga  harakat  qildi.  Shu  tariqa, 
Marg‘ilonnning  tinch  va  xilvat  ko‘chasida  yangi  maktab  paydo  bo‘ladi.  Uning 
binosi Qo‘qondagi maktab binosidan ham yomonroq edi. 
Hamza  ta’lim-tarbiya  masalasini  nazariy  jihatdan  ishlab  chiqish  bilan  birga, 
Turkistonda  maktablarni  qayta  qurishning  amaliy  masalalarini  hal  qilishda  faol 
qatnashdi. U 1916-yilda Zavqiy, Ahmad Aliyev va boshqa jamoat arboblari bilan 
birgalikda  “Farg‘ona  vodiysidagi  musulmon  aholi  orasiga  xat-savod  yoyish 
jamiyati”ni  tuzadilar. Jamiyat pul to‘plab, boshlang‘ich maktablar ochadi. Ularda 
darslar o‘zbek tilida olib borildi. 
Hamza  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilariga  mo‘ljallangan  darsliklari  hamda 
she’rlari  bilan  o‘zbek  bolalar  adabiyotining  rivojiga  katta  hissa  qo‘shgan.  Uning 
o‘zi  tashkil  qilgan  yangi  usuldagi  maktab  talabalari  uchun  yozgan  “Yengil 
adabiyot”, “O‘qish kitobi”, “Qiroat kitobi” darsliklari, ularga kiritgan she’r, hikoya 
va  masallari,  ta’limiy-ma’rifiy  ahamiyatga  ega  asarlari  shu  jihatdan  e’tiborli. 
Ayniqsa,  shoirning  o‘quv  qurollari  madhiga  bag‘ishlangan  she’rlari,  “Bolaning 
yomon  bo‘lmog‘iga  sabab  bo‘lgan  onaning  jazosi”  hikoyasi,  “Toshbaqa  bilan 
chayon”  masali  bolalar  yosh  xususiyatlariga  muvofiqligi  bilan  diqqatga  sazavor. 
Niyoziyning  “Yengil  adabiyot”ida  ilm  va  jaholat  muqoyasasiga  oid  ko‘plab 
she’rlar  mavjud.  Masalan,  quyidagi  she’rda  ilmni  jannatning  eshigini  ochuvchi, 
xazinaning  yo‘lini  ko‘rsatuvchi  porloq  nur  sifatida,  maktabni  esa  insonning  ilm-
ma’rifat  nuridan  bahramand  bo‘lib,  olim  bo‘lishidagi  dastlabki  bosqich  –  beshik 
sifatida tasvirlaydi: 

---

123 
 
Ilm - jannat eshigi, 
Xazinaning teshigi, 
Insonni olim qilan, 
Maktab erur beshigi. 
         Bu  ifoda  jaholat  bilan  muvoziy  qo‘llanilib,  jannat  va  do‘zax,  xazina  va 
jahannam, olimlik va so‘qirlik, maktab va g‘aflat singari zid ma’noli tushunchalar 
orqali realistik mohiyat kasb etadi. 
Jahl – do‘zax eshigi, 
Jahannamning  teshigi,  
Bog‘lab solan ko‘zingni, 
G‘aflat erur beshigi . 
       So‘ngra,  olimlik xosiyati va johillik kasofati aniqroq ko‘rsatib beriladi: 
Olim bo‘lsak dunyoda, 
Kelur har ish bunyoda,  
Biz ham suv ostin kezub, 
Ham ucharmiz havoda. 
 
Johil qolsak dunyoda, 
Xo‘rlik kelur ziyoda, 
Hayvon kibi yuk tashub,  
Cho‘l kezarmiz piyoda. 
         Demak,  shoir  yosh  avlodlarining  bir  kuni  olimlar  qatoridan  o‘rin  olishiga, 
hatto  suv  osti  va  osmonda  kezadigan  bilimdon  bo‘lishiga  ishonadi.  Kelajakka 
ishonch  ruhi  adibni  bolalar  uchun  ko‘plab  darsliklar,  ijtimoiy-siyosiy  mavzuda, 
dunyoviy ilm, kasb-hunarni o‘rganishga undovchi she’rlar bitishiga turtki bo‘ladi. 
Shoirning “Qalam” she’ri qasida tarzida yozilgan. Lirik qahramon maktabga kelib, 
qalamga  oshno  bo‘lgani  va  shu  tufayli  aqli  raso,  ilm-u  adab  egasi  bo‘lib,  barcha 
orzu umidlari ro‘yobga chiqqanini ta’rif-tavsif etadi: 
O‘qudim, chiqdi savodim ham xatim yaxshi bo‘lub, 
G‘ayratimga yarasha  ishlar mango  qildi qalam. 
 
Harna kim yozmish qalam so‘zidin also chiqmadim, 
Ul mani ham aytganim axir bajo qildi, qalam.  
Shoir  bolalarni  maktabga  qiziqtirish,  o‘quv  qurollariga  havas  uyg‘otish  
borasida  ilmning  xosiyatini  teran  idrok  etadi.  Yosh  qahramon  tilidan  “Bor  edi 
ko‘nglumda bo‘lmoq podsholik orzu, O‘tmadi fursat, bu hojatim ravo qildi qalam.  
Bir gadoni o‘g‘li erdim podsho qildi qalam”,– deya ma’rifatni ulug‘laydi. Natijada  
shoir  she‘ri  va  talqinidan  insonning  jamiyatdagi  mavqeyi,  qanday  inson  bo‘lib 
yetishuvi  ilm sharofatidan ekanligi anglashiladi. 
Hamzaning bolalar uchun yozgan yana bir  she’ri “Bir kishining bor edi to‘rt 
bolasi”  deb  nomlanadi.  Aslida  bu  mavzu  o‘tgan  asr  boshlaridagi  o‘zbek  bolalar 
adabiyotida  alohida  yo‘nalish  sifatida  ko‘zga  tashlanadi.  O‘sha  davr  o‘qish 
kitoblaridagi axloq-odob mavzusi insoniylikning turli yaxshi va yomon jihatlarini 
qamrab olgan. Saxiylik va baxillik, to‘g‘ri so‘zlik va yolg‘onchilik, mehnatsevarlik 

---

124 
 
va  dangasalik,  sabr  va  sabrsizlik,  qanoat  va  ta’magirlik,  sadoqat  va  bevafolik, 
adolat va jabr-zulm singari insoniylikning qarama-qarshi qutblarida turgan o‘nlab 
fazilat va illatlarning yaxshi-yu yomon jihatlari xususida fikr yuritilib, yaxshisidan 
o‘rnak olishga, yomonidan hazar qilishga undovchi she’r,  hikoyalarga keng o‘rin 
ajratilgan.  Hamzaning  yuqoridagi  she’ri  shu  mazmunni  o‘zida  ifoda  eta  oladi. 
Unda  hikoya  qilinishicha,  bir  oilaning  to‘rt  farzandi  bo‘lib,  uylariga  kelgan 
mehmonning puli yo‘qoladi. U pulni hech biri oldim demaydi, barchasi ko‘rganim 
yo‘q  deydi.  Shunda  ota  bolalarni  tergash  befoydaligini  anglab,  hiyla  ishlatishga 
majbur  bo‘ladi:  to‘rt  bolasini  ham  bir  uyga  qamab,  oldiga  qora  kuya  qo‘yadi  va 
deydi: 
Kimki rost esa gar so‘zi, 
Qora bo‘lur o‘zicha ikki yuzi; 
Kimni agar yolg‘on erursa so‘zi,  
Bor-yo‘g‘i qora bo‘lur  o‘ng  yuzi. 
Bolalarning  kattasi  pulni  olganligi  uchun  bu  hiylani  tushunmay,  o‘ng  yuzim 
o‘zicha  qora  bo‘lsa,  chap  yuzimni  o‘zim  qora  qilay,  deb  kuyani  surkaydi.  Ota 
bolalarni  tashqariga  chiqarganida  kattasining  chap  yuzi  qoraligini  ko‘radi,  
qolganlarining  yuzi  esa  oq  bo‘ladi.  Shunda  kimning  o‘g‘ri  ekanligi  bilinib, 
xolaning  puli  qaytib  beriladi.  Shu  tufayli  bu  fe’lini  tashlagan  bolani  shoir  yosh 
kitobxonlarga ibrat qilib ko‘rsatar ekan, qissadan hissa tariqasida: 
Kimi bo‘yla xiyonat qilur, 
Bir kuni o‘zini shuyla xijolat qilur,– 
deb ta’kidlaydi. 
Hamza  Hakimzodaning  tugallanmay  qolgan  “Qiroat  kitobi”  Avloniyning 
“Turkiy  Guliston”iga  hamohang  bo‘lib,  uning  mantiqiy  davomi,  hatto  ma’lum 
jihatlardan uni  to‘ldiruvchi  asar.  “Turkiy  Guliston”da  avval  yaxshi  xulqlar, keyin 
yomon  xulqlar  xususida  alohida  fikr  yuritilgan  bo‘lsa,  “Qiroat  kitobi”da  har  bir 
yaxshi xulq va uning ziddi bo‘lgan yomon xulq xususida ketma-ket fikr yuritiladi, 
ma’lumot  beriladi.  Mavjud  qo‘lyozmada  Hamza  Hakimzoda  Niyoziy  kibr  va 
tavoze’,  baxil  va  saxiy,  kizb  va 
siddiq
,  shitob  va  sabr,  zulm  va  rahm,  xiyonat  va 
sadoqat mavzularini qalamga olgan. Biroq  “Sadoqat” sarlavhasi qo‘yilgan bo‘lsa-
da: “Endi sadoqatni xudo xohlasa, ikkinchi kitobdan boshlab o‘qursiz”, – deb izoh 
berilgan. 
“Qiroat  kitobi”dagi  har  bir  mavzu  bir  darsga  mo‘ljallangan.  Shuningdek, 
mavzuga  hikoyat  keltiriladi.  Darslik    bu  jihati  bilan  Alisher  Navoiyning  “Hayrat 
ul-abror”idagi maqolat va hikoyatlarga ham o`xshab ketadi. 
H.H.Niyoziyning 
“Mevalar  mojarosi”  turkumidagi  she’rlari  ham 
bolalarbopligi  bilan  diqqatni  tortadi.  Unda  bolalarga  xos  xarakter-xususiyatlar, 
chunonchi, 
maqtanchoqlik, 
baxillik, 
manmanlik, 
chaqmachaqarlik, 
mushtumzo‘rlik odatlari mevalar mojarosi misolida ko‘rsatib berilgan. 
Bundan  tashqari,  Hamza  xalq  orasidan  turli  mazmundagi  qo‘shiq  va 
ashulalarni  yig‘ib,  ularning  ayrimlari  uchun  o‘z  davri  hayot  voqealarini  aks 
ettiruvchi matnlar yozgan. Hatto u yozgan qo‘shiqlarning ayrimlari hajviy holatni  
ifodalaydi.  Shoirning  bunday  she’rlari  uning  “Oq  gul”,  “Qizil gul”,  “Yashil  gul”, 

---

125 
 
“Pushti gul”,  “Sariq  gul”,  “Safsar  gul”  kabi  ramziy  nomlar  bilan  nashr  ettirilgan 
“Milliy  ashulalar  uchun  milliy  she’rlar  majmuasi”  kitobidan  o‘rin  olgan.  Hamza 
folklorga xos nozik poetik  uslub elementlarini chuqur o‘zlashtirib, ulardagi ilg‘or 
gumanistik g‘oyalarni rivojlantirdi.