|
Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931). Munavvar – “nur olgan”,
“nurli” degani. Bu so‘zni ziyoli o‘rnida ham qo‘llaydilar. Qori – Qur’onni
maromiga yetkazib o‘qiydigan kishilarga nisbatdir.
Munavvarqori o‘z nomiga munosib, maktab-maorif islohoti, milliy maktab
yaratish, chet elga bolalarni o‘qishga yuborish, boylarning boshini qovushtirib,
maorifga xizmat qildirish, turli xayriya jamg‘armalari tuzish kabi faoliyatida ham,
adib va murabbiy sifatida ham ziyo tarqatuvchi zot edi. Ta’kidlash joiz,
Munavvarqori boshqa jadid adiblariga nisbatan, juda kech – 1999-yilning aprelida
oqlandi. Shungacha u haqda xorijda maqolalar yozilgan, xolos. Faqat istiqloldan
22
Qarang: Barakayev R. O‘zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi. T., “Fan”, 2004.–B.27-29.
23
Qarang: B.Qosimov va boshq. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Т., 2004. –B.210.
103
keyingina B.Qosimov, S.Xolboyev, S.Axmedov, I.Abdullayev, N.Avezov,
N.Ergashova kabi tadqiqotchilar maqolasida adibning jadidchilik, ma’rifatparvarlik
hamda pedagogik faoliyati keng o‘rganila boshlangan. Bu haqda B.Qosimov
shunday yozadi: “Munavvarqori yaqin tariximizning eng yorqin shaxsiyatlaridan. U
millatning uyg‘onishiga yordam beradigan deyarli hamma soha bilan shug‘ullandi.
Lekin ulardan uchtasi ajralib turadi. Bular: maorif, matbuot, siyosiy faoliyat”
24
.
Darhaqiqat, muallimlik uning birinchi kasbidir. Munavvarqori 1901-yilda
Toshkentda birinchilardan bo‘lib “usuli jadid” maktabi ochadi. Bunda uning
darsliklari alohida qiymatga ega. U madrasalarda asosiy darslarni arab tilida emas,
balki ona tilida olib borish, diniy saboqlar bilan birga, ijtimoiy fanlarni o‘qitish
masalasini kun tartibiga qo‘yadi. Usuli jadid maktablari faoliyatini teran o‘rganib,
ongda, fikrlashda, maorifda o‘zgarish yasamay turib, jaholatdan qutulib
bo‘lmasligini birinchilar qatori anglab yetadi. Munavvarqori madrasalarda yillar
mobaynida o‘qitiladigan bilimga tez, oson va yengil olib boradigan yo‘lni topish
haqida qayg‘uradi. U yangi qo‘llanmalarni, fundamental, zamonaviy pedagogika
asosida kichik maktab-madrasalarni tashkil etishni xohlardi.
Munavvarqori usuli jadid maktablari uchun suv va havodek zarur bo‘lgan
darslik va dasturlarni ishlashga kirishadi. 1907-yilga kelib “Adibi avval” darsligini
yaratdi. O‘zbek tilining deyarli ilk alifbolaridan bo‘lgan bu kitob Saidrasul
Aziziyning “Ustozi avval” darsligi bilan oldinma-ketin bosilib chiqadi. U tez orada
Turkistondagi barcha maktab o‘qituvchilari tomonidan yaxshi kutib olinadi va
amaliyotga tatbiq qilinadi.
Islohotchi pedagog 1912-yilga kelib, o‘quvchilarga husnixat, jug‘rofiya, islom
tarixi, turk qavmlari tarixi fanlarini o‘qita boshlaydi, maktab ostonasiga qorovul
qo‘yib, ijtimoiy sohalardan saboq beradi.
Uning “Adibi avval” alifbe va “Adibus-soniy” o‘qish kitoblari darslik-majmua
yo‘sinida yozilgan bo‘lib, ko‘plab she’r va ixcham hikoyalarni o‘z ichiga olganligi
bilan diqqatga sazovor. Ular mavzusiga ko‘ra rang-barang: ko‘pchiligi axloqiy-
tarbiyaviy, tarixiy, ijtimoiy mavzuda bo‘lib, yo‘nalishiga ko‘ra, ibratomuz
pandlardan tashkil topgan; tili sodda, o‘qilishi qiziqarli.
Xususan, “Adibus-soniy” boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga alifbedan keyingi
o‘qish kitobi ekanligi sababli bevosita kichkintoylar didi, tiliga mos, sodda usulda
yozilgan. O‘sha davr alifbo va o‘qish kitoblarining o‘ndan ortiq ro‘yxati nazarda
tutilsa, Munavvarqori darsligi kichkintoylar yosh xususiyati inobatga olinib
yozilgan dastlabki o‘qish kitobi ekanligi oydinlashadi.
“Adibus-soniy”da bolalarni kindik qoni to‘kilgan ona-Vatanga mehr-muhabbat
ruhida tarbiyalash, Vatan tuprog‘ini, uning benazir tabiatini to‘lib-toshib kuylash
ruhidagi hikoyatlar alohida o‘rin egallaydi. Muhimi, bunday matnlar bolalarbop
ifoda uslubiga egaligi bilan e’tiborni tortadi. “Adib us-soniy”dagi matnlarning
ba’zilari mumtoz adabiyotdan davom etib kelayotgan va xalq orasida ancha
mashhur rivoyatlar (“Iskandar Zulqarnayn”, “Odob”, “Iskandar ila Arastu”,
“Yolg‘onchilik zarari”) bo‘lsa, ayrimlari rus adabiyotidan qilingan tarjimalar (“Ikki
24
Bu haqda qarang: B.Qosimov. Milliy uyg‘onish.Toshkent, “Ma’naviyat”, 2002. –B 235.
104
yo‘ldosh”)dir. Shu bilan birga, o‘qish kitobidan bolalar olami, ularning turli fe’l-
atvoridan hikoya qiluvchi didaktik matnlar (“Ko‘r ila do‘xtir”, “Orif ila Sodiq”,
“Ahmad ila onasi”) ham o‘rin olgan. Darslikdagi hikoya va she’rlar, qissadan hissa
tariqasida keltirilgan baytlar esa uning bolalar adabiyoti namunasi sifatida
o‘rganishga ham asos bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
