O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

–  Lamaymizmipoy? 
–  Dayqan libqi?– deydi A’zam. 
–Tato‘rt  labo  libbo‘  laymizpoy.  Rimizbi,  maningfer  nidayo,  rimizbi  tao‘r 
dayo‘l. Mixo‘p? 
–Tibo‘p. 
–Chonqa mizboshlay. 
–Rbi atdanso ngso‘. 
Akmal  aka  bu  qanaqa  til  degandek  bolalarga  qaraydi.  Ular  tushuntirishadi. 
Maktabda  maynabozchilik  uchun  shunaqa  tilda  gaplashishlarini,  bir  so‘zni 
aytmoqchi  bo‘lishsa,  u  so‘zning  oxirgi  bo‘g‘inini  oldiga  olib  gapiraverishlari, 
qizlarniki  yanada  boshqacharoq,  masalan  “Uyga  ketasanmi?”–  demoqchi  bo‘lsa: 
“Ultishga keltishasanmi?” tarzida ekanini tushuntirishadi. 
Yozuvchining tasvir uslubi, leksik qatlami bolalar uchun katta xazina. Bunday 
ifodalar  asarning  bir  necha  o‘rnida  takrorlanib  keladi.  Masalan,  “Saraton”  qissasi 
shunday tasvir bilan boshlanadi: “Arpa boshoqlari sarg‘ayib, bug‘doy boshoqlariga 
rang  kira  boshlagan,  qovun  palaklari  tanob  yozib,  tuynaklar  etik  boshiday  bo‘lib 
qolgan  palla.  Dehqonlarning  tili  bilan  aytganda:  yo‘g‘on  cho‘zilib,  ingichka 
uziladigan payt…” 
Shundan  keyin  asar  qahramonlari  Kamola  va  To‘ra,  ularning  podachilik 
kasblari  haqida  so‘z  boradi.  Podachilik  o‘zbek-u  qozoq,  turkman-u  tojik,  qirg‘iz 
xalqlarining  qadimiy  va  azaliy  kasblaridan  biri  hisoblanadi.  Vatan  urushi  yillarida 
ham  bu  asosiy  tirikchilik  hamda  mehr  oqibat  manbayi  sanalgan.  Ammo  uning 
o‘ziga xos mashaqqatlari, qolaversa bu kasbga o‘smirlarning munosabati juda kam 
asarlarda  badiiy  talqin  etilgan.  Jumladan,  N.Fozilov    baayni  yaylov  manzarasini 
shunday  jonlantiradi:  “Poda  har  kuni  oftob  tikkaga  kelganida  belariq  bo‘yiga  – 
suvotga (mol sug‘oriladigan joy) olib kelinadi. Hozir ham Kamola bilan To‘ra poda 
ketida changga botib kelishyapti. Kun issiq, dim bo‘lishiga qaramay, ular ustilariga 
qalin fufayka, paxtali shim, kirza etik kiyib olishgan, boshlariga quloch bog‘ichlari 
qaytarilgan quloqchin. Egnilaridagi kiyimlarining rangi qanaqaligini bilish u yoqda 
tursin,  chang-to‘zon  orasida  ularning  qaysi  biri  Kamola-yu,  qaysi  biri  To‘raligini 
ham  ajratish  qiyin  edi...  G‘iyos  aka  podaning  oldida,  eshakka  minib  olgan,  ustida 
paxtalik  sirma  chopon,  boshida  ko‘hna  tulki  tumoq...  Suvot  podachilarning, 
qolaversa  mollarning  bir  oz  orom  oladigan  joyi...  Ariq  bo‘yida  xuddi  kampirning 
tishidek siyrak o‘n-o‘n besh tup tol bor, soya-salqin... tagidan g‘ir-g‘ir shabada esib 
turadi…” 
Albatta,  XXI  asr  o`smirlarining  qiziqishi,  intellekti  tubdan  farq  qiladi. Ularga 
ibrat  bo`ladigan  obrazlar  ilm-fanda,  ixtirochilikda,  favqulodda  holatlarda 

---

225 
 
qahramonlik ko`rsata olishi lozim.  Ammo shu bilan birga yaqin tariximizdagi real 
hayot,  ota-bobolar  jasorati  va  urush  yillaridagi  chinakam  hayot  navqiron  avlodlar 
bilishi joiz haqiqatdir. Qolaversa, o`sha davr o‘smirlarining murakkab tuyulgan shu 
hayotni  hech  ranjimasdan  qabul  qilishi,  ota-onalari  qatori  turmushning  og‘ir 
mashaqqatini  yelkasiga  ortib,  boz  ustiga  har  qanday  hayot  vaziyatlariga  bo‘yin 
egmaydigan  bir  tuyg‘u  –balog‘atga  yetishida  sodir  bo`ladigan  ajib  his-tuyg‘ularga 
o‘zlari sezmagan holda bandi bo‘lish onlari ta’sirchan aks etadi. 
Umuman, yozuvchining qissa va hikoyalari markazida asosan o`smirlar obrazi 
turadi. Aytaylik, “Tashvish” qissasida muallif Safaralining urush davri bilan bog‘liq 
xatiga  nazar  tashlarkan,  o‘smirlarning  kattalar  olamiga  qadam  qo‘yishi,  undan  o‘z 
o‘rnini qidirishi, qalblarda birinchi bor chechak otgan musaffo va shirin muhabbat 
romantikasini ilhom bilan tasvirlaydi. Huri, Muso, To‘ra, Kamola muhabbatlari ana 
shunday  bolalik  beg`uborligi  bilan  yo`g`rilgan,  andisha  va  hayoga  to‘la  samimiy, 
pok  hamda ilk tuyg‘u sifatida o`quvchini hayratga soladi.  
Yana, shunday adabiy janrlar bo‘ladiki, ular o‘quvchida nafaqat badiiy-estetik 
zavq uyg‘otadi, balki ilmiy-nazariy bilimlarini oshirishda ham muhim rol o‘ynaydi. 
Adabiy  xotira  –  yodnoma  asarlar  shu  jihatdan  tadqiqotchilar  va  keng  kitobxonlar 
ommasida alohida qiziqish uyg‘otadi.  
Adibning 1988-yilda nashr etilgan “Ustozlar davrasida” kitobi o`z vaqtida ham 
yuqori baholangan. Oradan yigirma yildan ziyodroq vaqt o‘tib, yozuvchi bu asarni 
qayta  to`ldirib,  “Topdimu  yo‘qotmadim”  nomi  bilan  e’lon  qildi.  Kitobda  qirqqa 
yaqin  adabiyot  salaflarining  yorqin  siymosi  muallif  xotirasi  orqali  qayta 
jonlantirilgan. 
N.Fozilov  o‘z  adabiy  xotiralarida  ustoz  san’atkorlar  hayotining  nodir 
sahifalarini  yosh  avlodga  “tiriltirib”  beradi.  Chindan  ham  muallifning  umr  bo‘yi 
topganlari  –  do‘stu  birodarlari  eng  qimmatli  gavharga  teng.  Ularning  yodi,  olgan 
saboqlari  yo‘qolmas  inju.  Buni  keng  kitobxonlar  ommasi  bilan  baham  ko‘rmaslik 
esa bila turib ularni shunday ganjinadan mahrum etishday bir gap. 
Shunga ko‘ra, bu kitob bugungi avlodlar uchun  ham ulkan ma’naviy -hayotiy 
tarbiya maktabini o‘tay olishi bilan diqqatga sazovor. 
Darhaqiqat,  Nosir  Fozilovning  bolaligidan  shu  kungacha  tanigan-bilgan 
ustozlari,  o‘zbeku  qozoq  ijodkorlar,  umuman,  yaxshi  insonlar  yodi,  ruhi  bilan 
yashayotganligi  ibratli  hayotining  mazmunini  belgilaydi.  Binobarin,  adib  asarlari 
har  jihatdan  bugungi  avlodlar  uchun  ulkan  ma’naviy-hayotiy  tarbiya  maktabini 
o‘tay olishi bilan e’tiborga loyiq. 
Bolalar  adabiyoti,–  deb  yozadi  N.Fozilov,–  nozik  adabiyot.  Bolalar  adabiyoti 
biz bilgan kattalar adabiyotining boshi... Bolalar yozuvchilari o‘z asarlari bilan katta 
adabiyotga  boshlovchi  darg‘alar.  Bu  adabiyot  –  hurmattalab  adabiyot,  e’zoztalab 
adabiyot...  Bolaning  ko‘ngli  ham  shunday.  Uni  sindirib bo‘lmaydi.  Unga  hamisha 
e’tibor darkor.” 
Aytish  mumkinki,  yozuvchi  ana  shu  e’tiqodiga umr  bo`yi  sodiq  qoldi  va  o`z 
asarlari orqali  butun mehrini, e’zozini  namoyon qila oldi.