O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro muhandislik texnalogiya instituti

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Buxoro muhandislik texnalogiya instituti

Axtamov R.A, Aminov .E.A

GIDROGAZADINAMIKA
FANINI O‘RGANIShGA DOIR USLUBIY KO‘RSATMALAR VA NAZORAT IShI UChUN TOPTIRIKLAR

Mehnat ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha o‘qitayotgan sirtki va maxsus sirtqi bo‘lim talabalari uchun uslubiy qo‘llanma

Buxoro-2022 yil

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Buxoro muhandislik texnalogiya instituti

Axtamov R.A, Aminov .E.A

GIDROGAZADINAMIKA
FANINI O‘RGANIShGA DOIR USLUBIY KO‘RSATMALAR VA NAZORAT IShI UChUN TOPTIRIKLAR

Mehnat ta’limi yo‘nalishi bo‘yicha o‘qitayotgan sirtki va maxsus sirtqi bo‘lim talabalari uchun uslubiy qo‘llanma

Buxoro-2022 yil

Ko‘llanmada 514200 «Mexnat ta’limi m yunalishi buyicha o‘qitayotgan sirtki maxsus sirtqi bo‘lim talabalari uchun «Gidravlika va gidromashinalar» fanini mustakil o‘rganishi va topshiriqlarini bajarishga doir uslubiy ko‘rsatmalar, formulalar, masalalar, ayrim masalalarning yechimlari va gidravlikaga doir testlar keltirilgan. Qo‘llanmadan kunduzgi bo‘lim talabalari ham fanni mustaqil o‘rganishda foydalanishi mumkin.

Mualliflar: Energetika kafedrasi dotsenti, tex fanlar nomzodi R.A.Axtamov, BMTI Energetika fakulteti talabasi Aminov E.A

Taqrizchilar: BuxDU Fizika kafedrasi dotsenti I.Raxmatov, texnika fanlari nomzodi, BMTI Energetika kafedrasi dossenti Toirov .Z.

Qo‘llanma BMTI o‘quv metodik kengashida Energetika kafedrasi,(№ _ bayonnoma _________2022 yil) va Energetika kafedrasi yig’ilishida (№ _ bayonnoma _______2022 yil) muhokama qilingan va nashrga tavsiya qilingan.

Buxoro 2022 yil

SO‘Z BOShI

«Gidravlika va gidromashinalar» fani universitet va pedagogika institutlarida «Mehnat ta’limiz yo‘nalishida o‘qitayotgan talabalarga o‘qitiladigan umumtexnikaviy fanlardan biridir. Gidravlikada suyukliklarning muvozanat va xarakat konunlari va bu konunlarni anik texnikaviy masalalarni yechishga tadbiq ETISh usullari gidravlik mashinalarning tuzilishi, ishlash prinsipi o‘rganiladi. Sirtqi va maxsus sirtki bo‘lim talabalari fanni mustaqil o‘rganib, oralik nazorat uchun nazorat ishi yozishi talab qilinadi.
Ushbu qo‘llanmada fanni o‘rganishga doir umumiy uslubiy ko‘rsatmalar, fatning dasturi, topshiriqlar, masalalar, masalalarni yechish tartibi kabilar bayon qilingan.

FANNI O‘RGANIShGA VA NAZORAT IShIGA DOIR UMUMIY USLUBIY KO‘RSATMALAR

«Gidravlika va gidromashinalar» fanini o‘rganish uchun eng avvalo, 2003 yilda Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika. Universitetida tuzilib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan kuyidagi namunaviy o‘quv dasturi bilan tanishib chikish lozim.

Gidravlika va gidravlik mashinalar fani dasturi.

I KIRISh.
1. Gidravlikaning rivojlanishi haqida kiskacha ma’lumotlar. Suyuklik mexanikasi Ba gidravlik mashinalarni yaratishda odimlarning o‘rni. O‘zbekistonda gidroenergetikaning rivojlanishi.
2. Suyukliklarning fizikaviy xossalari. Suyukliklarga ta’sir qiluvchi kuchlar. Suyuqliklardagi ishqalanish kuchi. Nyuton qonuni. Qovushqoklik, sirt taranglik, ideal suyuklik va uning xususiyatlari. muvozanatiNING differensial
II GIDROSTATIKA
turgan suyuklikka ta’sir etuvchi kuchlar. Tinch Gidrostatik bosim va uning xossalari. Suyukliklar tenglamasi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi. Bosimi tept sirtlar, erkin sirt, ogirlik kuchi ta’sirida TINCh turgan suyukliklarda bosimning uzatilishi. Paskal konuni. Gidrostatik mashinalar. bosimlar va Absolyut, ortikcha vakuum. Pezometrik balandlik. Gidrostatik bosim, bosim o‘lchash asboblar, suyuklikning tekis devorga bosim kuchi. Ortikcha bosim, markazning vaziyatini topish. Bosim epyurasi. Silindrik sirtga ta’sir kiluvchi bosim kuchi, to‘liq bosim kuchini va uning yo‘nalishini aniqlash.
III SUYuQLIKLAR KINEMATIKASI VA DINAMIKASI ASOSLARI. SUYuQLIKLARDA HARAKAT TURLARI

1. 
   Gidrodinamikaning asosiy masalasi va uslubi. Suyuqlikning barqaror beqaror harakatlari. va Okimchalik harakat haqida asosiy tushunchalar. Okim chizigi, okim naychasi va okimcha suyuklik okimlari, uzluksizlik tenglamasi. Ideal suyuklik okimchasi uchun Bernulli tenglamasi, Bernulli tenglamasining geometrik, energetik va fizik xossalari. Pezometrik chiziklar. Real suyukliklar elementar okimchasi uchun Bernulli tenglamasi. Gidravlik yo‘qotish haqidа tushuncha. Gidravlik yo‘qotishni ikki turi. Tezlik va sarfni o‘lchash usullari hamda asboblari.
   

2. Suyuklik harakatining tartiblari va gidrodinamik uxshashlik asoslari. Suyuklikning laminar va turbulent harakati. Reynolds soni va uning kritik kiymati. Gidrodinamik o‘xshashlik asoslari. Gidrodinamik xodisalarni modellash.
3. Suyukliklarning laminar harakati. Tekis va notekis harakat haqida tushuncha. Gidravlik kiyaliklar, bosimli va bosimsiz harakat. Silindrik trubada laminar harakat. Bosimning kamayishiga IShQalanishning ta’siri. Puazil formulasi.
4. Suyukliklar turbulent harakatining xususiyatlari. Tezlik va bosim pulsatsiyalari. Tenglashtirilgan tezliklarning kesim bo‘yicha taksimlanishi. Trubalarda bosimning kamayishi. O‘tkinchi zona. Gadir-budurlik turlari, absolyut nisbiy va ekvivalent gadir budurlik hakida tushuncha.
5. Mahalliy gidravlik karshiliklar. Mahalliy qarshilik koeffitsenti. Shezi formulasi. N.N.Pavlovskiy formulasi: Turbulent harakatda bosimning mahalliy yo‘qolishi. Okimning keskin kengayishi (Bord teoremasi).
6. Suyukliklarning teshik va naychalardan okishi. Trubalarni gidravlik xisoblash. Trubalarning turlari. Uzun sodda trubalarni xisoblash, sarf xarakteristikasi. Pezometrik chizik. Ketma-ket va parallel ulangan murakkab trubalarni hisoblash xakida tushuncha. Tarmoqlangan trubalar ularni grafoanaliTIK hisoblash. Sifonlarni xisoblash. Suyuklik kichik teshikdan okayotganda karshilik, tezlik va sarf koeffitsentlari. Okimchaning SIQILISh turlari. Suyuklikning naychadan okishi. Naychalarning turlari va ularning gidravlik koeffitsentlari.
7. Suyuklikning beqaror harakati. Gidravlik zarba hodisasi. To‘gri zarba uchun N.Ye Jukovskiy formulasi Teskari gidravlik zarba hakida tushuncha. Gidravlik zarbani susaytirish usullari. Gidravlik zarbadan amalda foydalanish.
IV GIDRAVLIK MAShINALAR.
Nasoslarning ishlash prinsipi, qo‘llanilish sohasi va bajaradigan ishiga qarab klassifikatsiyasi. Porshenli nasoslar, tuzilishi ishlash prinsipi. Nasosning bosimi, unumdorligi, surish balandligi. Nasoslarda energiya balansi, FIK. Hacoc konstruksiyalarining namuna sxemalari. Boshqa tur xajmiy nasoslar shesternyali, kolovorotli viptli, plunjerdi. diafragmali nasoslar ularning qo‘llanish sohasi. Markazdan kochma nasosning uzatmalar, ko‘llanish sohalari. tuzilishi. V GIDRAVLIK DVIGATELLAR
Gidroturbinalarning ishlash Gidroturbinalarning umumiy tuzilishi prinsipi. va ishlash jarayoni. AKTIV gidroturbinalar, ishlash jarayoni xarakteristikasi va FIK. Reaktiv turbinalar. Reaktiv turbinalarning ish jarayoni, xarakteristikalari va FIK. Kavitatsiya hodisasi. Trubinalarni rostlash prinsiplari.
YI GIDRAVLIK KUCh KURILMALARI
Gidroenergetik resurslar. Gidroelektr stansiyalar klassifikatsiyasi. Mashina zali. To‘gon ichida va to‘g‘on ortida joylashgan elektr stansiyalar. Shaxobcha kanalli elektr stansiyalar. Suvning ko‘taralishidan ishlaydigan elektr stansiyalar. Gidroakkumulyatsion elektr stansiya (GAES)lar. Gidroelektr stansiyalarning asosii inshootlari rivojlanishi. va jihozlari. To‘tonning tuzilishi. O‘zbekistonda gidravlik elektrstansiyalarning
Talaba kurs dasturidagi mavzularni ukuv adabiyotlaridan foydalanib mustakil o‘rganadi. adabiyotlar va uslubiy ko‘rsatmalardagi masalalar yechimi bilan tanishadi.
Shundan so‘ng nazorat ishi topshirigidagi savollarga javob berish va masalalarini yechish maksadga muvofik bo‘ladi. Nazorat ishini bajarish davomida tushunarsiz bo‘lgan barcha savollar bo‘yicha bevosita yoki xat orkali kafedraga murojaat qilib, maslaxatlar olish mumkin.
Nazoratni bajarishda quyidagi shartlarga rioya kilish lozim:
a. Savol va masalalar sharti va berilishini tulik, kuchirish;
b. Savollarga javoblarni kitobdan ko‘chirmasdan kiska va anik yozish:
s. Masalalarni ochishda kiskacha tushuntirishlar berish va yechimlarni to‘la keltirish, ifodalarga kuyilaetgan qiymatlarni kaysi manbalardan olinganligini keltirish, natijalar birligini ko‘rsatish;
d. Savollarga javob berishda va masalalarni yechishda fakat Xalqaro o‘lchov birliklari sistemasini (SI) qo‘llash,
e. Masalani yechgach, qisqacha tahlil qilish va tegishli xulosa chiqarish:
f.Nazorat ishini daftarda bajarish foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini keltirish va imzo qo‘yish,
g. Taqrizchi tuzatmalar ko‘rsatishi uchun daftar varaqlari chetida joy koldirish va ish so‘ngida 1-2 toza varak koldirish:
h. Taqrizchi kursatmalari bo‘yicha bajariladigan tuzatmalarni shu daftarning o‘zida aloxida varaqlarda «Xatolarni tuzatish» deb sarlavha kuyib yozish;
i. Daftar jildiga nazorat ishi bajarilayotgan fan nomi talaba ismi sharifi, mutaxassisligi va uy manzilini yozish
j. Savollar javoblari va variantiga mos bo‘lishi shart.
Variant nomeri 1-jadvaldan talaba CHHOB daftarchasidagi o‘quv shifrining oxirgi ikki rakami bo‘yicha olinadi. Masalan, shifri 130-02 bo‘lgan talaba 30-variant topshiritini bajaradi. Unga jadvaldan 10,12,24,34 rakamli savol va masala mos keladi. Yukorida keltirilgan talablarga javob bermaydigan nazorat ishlari tekshirilmasdan qaytariladi.
Variantlar jadvali

Savollar

1. Suyuklik va uning fizikaviy xossalari.
2. Suyuklikning dinamikaviy kinematikaviy yopishqoqligi va ularni tajribada aniklash.
3. Gidrostatik bosim va uning xossalari.
4. Suyuklik muvozanatining differensial tenglamalari.
5. Paskal konuni va undan texnikada foydalanish.
6. Absolyut, oshiqcha bosim va vakuum. Bosimni o‘lchash asboblari
7. Suyuklikning yassi devorga ta’sir kiladigan bosimi. Gidrostatik paradoks
8. Suyuklikning silindrik qiladigan bosim kuchi. zgri devorga ta’sir
Qilidigan bosim kuchi.
9. Arximed konuni va undan texnikada foydalanish.
10. Gidrodinamikaning asosiy vazifalari SUYuQLIKNIng harakat turlari.
11. Okim chizigi va nayi. Elementar kichkina okimga jonli kesim, okimning uzluksizlik tenglamasi va sarfi.
12. Suyuklik okishining ikki rejimi. Reynolds soni va uning kritik mikdori.
13. Elementar okimning energiyasi. Ideal suyuklik okimi uchun Bernulli tenglamasi.
14. Ideal suyuklik okimi uchun Bernulli tenglamasi va uning geometrik, gidravlik va energetik talkini.
15. Bernulli tenglamasining amalda qo‘llanilishi (Pito. Prandl, Venturi nayi).
16. Real suyuqlikning trubalardagi harakati va ular uchun Bernulli tenglamasi.
17. Chizigiy bosim pasayishi. Puazayl, Darsi Veysbax va Shezi formulasi. 18. Mahalliy bosim pasayishi (isrofi). Turli mahalliy karshiliklar uchun karshilik koeffitsenti.
19. Yupqa devordagi kichik teshikdan suyuklikning okishi. Tezlik, siqilish va sarf koeffitsenti.
20. Naychalar, ularning xarakteristikalari va texnikada qo‘llanilishi. 21. Kuvurlar, ularning klassifikatsiyasi va hisoblash prinsiplari.
22. Oddiy truboprovodlarning gidravlik hisobi.
23. Ketma-ket, parallel ulangan truboprovodlarni xisoblash. Sifonlar
24. Gidravlik zarb xodisasi va bu haqdagi Jukovskiy nazariyasi xamda formulasi.
25. Nasoslarning tiplari va ishlash prinsiplari.
26. Nasoslarning asosiy xarakteristikalari ( ish unumdorligi, bosimi, so‘rish balandligi, quvvati va F.I.K.)
27. Hajmiy nasoslar, porshendi nasoslarning tuzilishi va ishlash prinsipi, xarakteristikalari va asosiy turlari
28. Rotorli nasoslar va ularning qo‘llanilishi.
29. Parrakli nasoslar. Markazdan kochma nasoslarning prinsipi. tuzilishi, ishlasht turlari va qo‘llanilishi.
30. Ukiy va xarakteristikalari, propellardi nasoslar. Tezyurarlik koeffitsenti.
31. Okimchaviy nasoslar. Gidromonitor va zemlososlar.
32. Aktiv va reaktiv gidrotrubinalar, ularning tuzilishi, ishlash prinsipi va asosiy xarakteristikalari.
33. Gidrouzatmalarning vazifalari va klassifikatsiyasi. Xajmiy gidrouzatmalarning tuzilishi, prinsipi va ko‘llanilishi.
34. Gidrodinamik uzatmalar, gidromufta ishshlash va gidrotransformatorlar.
35. To‘gonsiz va to‘gonli GESlarning tuzilishi, ishlash prinsipi, turlari va asosiy xarakteristikalari.
36. Derevatsion, gidroakkumulyatsion GESlar.
37. Gidroenergetikaning istikbollari, suvning ko‘tarilishidan, to‘lqin energiyasidan ishlovchi GESlar
38. GESlarning asosiy inshoot va jixozlari.
39. GESlarning iqtisodiy, ekologik xarakteristikalari va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati.
40. Sifonlar va ularni gidravlik xisoblash.
Masalalar
1. Sigimi 0,5 l bo‘lgan shisha idishga suv solib ogzi maxkam berkitilgan. Agar suvning harorati 50ºS gacha ko‘tarilsa, idish ichidagi bosim kanchagacha ortadi. Suvning siqilish koeffitsenti Vr=4,75*10 Pa hajm kengayish koeffitsenti 0,000014ºC
2. Dizel dvigatellarining yonilgi nasosida (plunjerli nasosda) yonilgi 150 at. bosimigacha sikilganda uning hajmi necha foiz kamayadi. Dizel yonilgisi uchun sikilish koeffitsenti 8,5-10-10 Pa ¹.
3. Diametri d=400 MM, uzunligi 1-500 M bo‘lgan gorizontal kuvur harakatsiz suv bilan to‘ldirilgan. Suvning harorati 50S, bosimi r=3,92-105 Pa hajmiy kengayish koeffitsenti V-0,00014m3ºS va siqilish koeffitsenti Vr-5-10Pa 10m²/n. Agar suvning harorati 15ºS ga ko‘tarilsa, quvurdagi bosim kancha bo‘ladi. Quvurning deformatsiyalanishini hisobga olmang.
4. Suv havzasida 100kPa ortikcha gidrostatik bosim ta’sir qilayotgan nuqtaning suyuklikniNT erkin sirtiga nisbatan kancha chuqurlikda joylashganligini aniklang.
5. Neft joylashtirilgan silindrik balonning markaziga ta’sir kiluvchi monometrik bosim R-0,5 at.ga teng. Shu balonga o‘rnatilgan V simon monometrda simobning ko‘tarilish balandligini aniqlang.
6. Suvning erkin sirtiga bo‘lgan atmosfera bosimi balandligi 760 mm bo‘lgan simob ustunining bosimiga teng bo‘lsa, suvda kanday chukurlikda bosim 5-105 Pa bo‘ladi.
7. Idishdagi bosim 266,6 Pa ga o‘zgarsa, unga ulangan suvli monometrning ochik tirsagidagi suv satxi kanchaga siljiydi.
8. Tutash idishlarga dastlab simob qo‘yildi, so‘ngra idishlardan biriga 48 CM bilandlikda moy, ikkinchisiga esa 20 sm balandlikda kerosin kuyildi. Tutash idishlarda simob satxilari orasidagi farqni aniklang.
9. Ochik idishta 200 sm chuqurlikda suv solingan. Agar idish tubining yuzasi 1000 sm² bo‘lsa, tubga ta’sir qiladigan absolyut va ortikcha gidrostatik bosimni va bosim kuchini aniklang.
10. Gidravlik preseda kichik porshenning yuzasi 6 sm2 katta porshenning yuzasi 600 sm². Kichik porshenga 400 n kuch ta’sir kыlganda katta porshenda 36000 N kuch hosil bo‘ladi. Bu pressning f.i.k. kanchaga teng.
11. Silindrik idishga -20 sm balandlikda simob, h2=60 balandlikda suv va b3-1 m balandlikda moy Idish tubiga ta’sir qiluvchi ortikcha bosimni va bosim kuchini aniqlang. Idish tubining diametri d=1,2 m, moining zichligi 784,8 kg/m3.
12. Suv o‘tkazib yuborish uchun mo‘ljallangan tarnov diametri d=1,4 m bo‘lgan yarim doira shakliga ega va u tekis tamba bilan yopib qo‘yiladi. Tamba oldidagi suv satxi uning yukori kirrasi bilan teng deb olib, tambaga ta’sir kiluvchi suvning bosim kuchini va bosim markazini anikalang:
13. Kemalar tuzatiladigan korxona (dok)ning kuyrugining vertikal devori teng yonli trapesiya shaklida bo‘lib, trapesiya tubining uzunligi 10 m, ustki asosining uzunligi 20 m. Devorga ta’sir kiluvchi bosim kuchini markazini aniklang. Dok devorining ustki qirrasidan ostki kirrasigacha bo‘lgan suvning satxi 9 m bo‘lib, suvning erkin yuzasi bilan dokning ustki qirrasi bir xil sathga turibdi.
14. Gidravlik pressning kichik silindrining diametri d=25 mm undan porsheniga kuch uzatuvchi richagning kichik va katta yelkalari mos ravishda 0,10 m va 1,00 m. Richag uchiga r-147 N kuch qo‘yilsa, uning diametri D=250 mm bo‘lgan katta porshenida hosil bo‘luvchi sikuvchi kuchni aniklang. Pressning f.i.k. -85%.
15. Agar ogirligi 7,8 1 bo‘lgan metall parchasining suvdagi ogirligi 6,8 N ga, benzindagi ogirligi 7.1 N ga teng bo‘lsa, benzinning zichligi kanday.
16. Suvdagi hajmi 0,5 m3 bo‘lgan qaragay Fo‘lasi 70 kG massali odamni kutarib tura oladimi? Qarag‘ayning zichligi 440 kg/m3 ga teng.
17. Asosining o‘lchamlari 18x9 m bo‘lgan barja suvga tushirilgan. Unga kum yuklanganda suvga oldingisiga nisbatan 0,5 m ga cho‘kdi. Quyidagilarni aniqlang: 1) Barjadagi kumning hajmini (qumning nisbiy solishtirma ogirligi ikkiga teng); 2) Qum barja ustida bir tekisda yoyilgan katlamining balandligini. Deb olib tuprok qatlamining balandligini.
18. Kum solingap uzunligi 60 m, eni 8 m va balandligi 3,5 m bo‘lgan to‘gri parallelopiped shaklidagi barjaning ogirligi 14126 kn ta teng. Ana shu barja suvga tushirilganda uning kancha kismi suvga chukadi. Barjaning cho‘kish chuqurligi 1,2 m bo‘lishi uchun unda kapday hajmda kum solish zarur. Qumning nisbiy solishtirma og‘irligi 2,0 ga teng.
19. Quyidagi o‘lchamlarga ega bo‘lgan suv yuliga vertikal qo‘yilgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi to‘sikka ta’sir QIL vchi natijalovchi bosim kuchini, uning quyilgan nuktasini aniklang. To‘sik epi -1,5 m, to‘sikning yukori havzasidagi suv chuqurligi 1,5 m havzasini balandligi H2=0,6 m pastki havzasini balandligi H2=0.6M
20. Eni -2,8 m bo‘lgan to‘g‘ri turtburchak shaklidagi vertikal tusiqqa suv tomonidan ta’sir qiluvchi gidrostatik bosim kuchining teng ta’sir etuvchisini kuyidagi hollar uchun aniklang. A) suvning chuqurligi to‘siqning bir tomonida hi-3 m, ikkinchi tomonida h2=2 m; B) b1=2,7 m, h2=1,5 m.
21. Kuvurda o‘rnatilgan vodomerning diametrlari D=10 sm, d=5,6 CM bo‘lib, unga o‘rnatilgan pezometrlar kursatishlari orasidagi fark h=20 sm bo‘lgan hol uchun, quvurdagi okim sarfini aniklang. Hisoblashda bosim yo‘qolishini e’tiborga olmang. Hw= 0, d1=d2=1.
22. Agar Venturi vodomerining katta diametri D≠0,3 m. pezometrlar orasidagi fark h=0,25 m bulib undan Q=2 m3/s suv o‘tayotgan bo‘lsa, nayning diametri kichik bo‘lgan bo‘ynini diametrini aniklang. D1=d2=1, u=0,98
23. Diametri d=10 mm bo‘lgan sillik kuvurda suv va neftning okish rejimlarini aniklang. Okim tezligi 10 m/s, kinematik qovushqoqlik suv uchun V=0,01 sm²/s. neft uchun V=0,5 sm²/s.
24. Kesimi tept ili trapesiya shaklida bo‘lgan ochik kanaldagi suv jarfi 3 m3/s Trapesiyaning chastki asosini uzunligi 2 m. ustki asosining uzunligi 3 m. Uphoi oqayotgan suvning chukurligi h=1m Kanaldagi suvning fa Teng okim tezligini va rejimini aniqlang. Suvning harorati 20 °C.
25. Uzunligi L=500 m bo‘lgan doiraviy kesimli quvurdan Q 100 L/c mikdorda suv uzatilmokda. Cho‘yan quvurning diametri d=250 mm suvning 10°C haroratdagi kinematik qovushqoqliti v=0,0131sm²/s ishqalanish koeffitsenti -ʎ=0,028. Kuvurda he bosim pasayishini aniklang
26. Katta diametri D=0,3 m bo‘lgan Venturi nayidan 1 sek,da 1 t suv oqib o‘tmokda. Nayning diametri katta va kichik bo‘lgan qis ari o‘rnatilgan pezometrlarning kursatishlari orasidagi fark h=0,2 m, nayning kichik diametrini aniqlang. µ=0,98.
27. Kesimi tutri turtburchakdan iborat bo‘lgan ochiq kanalning eni b2=1 m, b3=1,5 m, b4=2,1 m bo‘lgan hollari uchun okim tezligini gidravlik radiusini va okim chuqurligini aniqlang. Shu kanalning eni b1=0,8 m bo‘lgan qismda o‘rtacha tezlikka v =1,2 m/s suvning chukurliti h=0,4 m.
28. Kesimining eni b=25 sm tugri to‘rtburchak shaklidagi kanalchadan temperaturasi t=10ºC bo‘lgan suv okmokda Kuyidagilarni aniklang: a) Okayotgan suvning chuqurligi h=9 sm bo‘lganda, okim sarfi O kanday bulgunga qadar lominar okish rejimini saklanib kolishini; 6) Q=5 ʎ/C bo‘lganda suvning qanday chuqurligida okish rejimini o‘zgarishi.
29. Diametri D=25 mm bo‘lganda kuvurda suv sarfi 0=0,052 N/C. Kuyidagilarni temperaturasi aniklang: a) Suvning 5ºS gacha o‘zgarganda okish rejimi o‘zgaradimi; b) Suvning kanday temperaturasida Reynolds soni kritik mikdoriga ega bo‘ladi.
30. Diametri D=150 mm, uzunligi 1-120 m bo‘lgandagi po‘lat kuvurning uzunligi bo‘yicha bosim pasayishini
aniklang. Quvurdagi suv sarfi O kuyidagilarga teng bo‘lgan hol uchun: a) 20 л/с. b) 30 л/с, B) 40 л/с, G) 50 л/с.
31. Diametri D=50 mm, uzunligi l=1,75 m bo‘lgan po‘lat quvurdan zichligi r=900 kg/m³, kinematik kovushqoqligi v=0,36 sm²/s bo‘lgan moy uzatilmokda. Moy sarfi quyidagicha bo‘lgan hollar uchun uzunlik bo‘yicha bosim pasayishini aniklang: a) 1000 cm3/c, b) 1200 sm³/s.
32. Kengayishgacha diametri D=50 mm bo‘lgan birdaniga kengayish mahalliy qarshiligida okim sarfi Q=7 NC bo‘lganda kengayishdan keyingi diametri D2 quyidagicha bo‘lgan hollar uchun mahalliy bosim pasayishini aniqlang: a) 75 mm, b) 100 mm, v) 125 mm, g) 150 mm.
33. Toraygungacha diametri D 150 sm bulgan birdaniga torayish mahalliy gidravlik qarshiligida okim sarfi Q=10 N/c. Ana shu mahalliy qarshilikning toraygan qismining diametri D2 ning quyidagi qiymatlarida bosim pasayishini aniqlang: a) 125 mm, b) 100 mm. v) 75 mm. g) 50 mm.
34. Neft solingan idishdan diametri D=250 mm, uzunligi 4=1 km bo‘lgan po‘lat quvur orkali neft uzatilmokda. Neftning zichliti p=800 KT/M³, kinematikaviy qovushqoqligi v=1 sm²/s. Quvurning gidravlik qiyaligi i-0,001 bo‘lganda, undan Q=150 m3/s neft chikishi uchun idishdagi neftning balandligi kerakligini aniklang. kancha bo‘lishi
35. Diametri D=200 mm bo‘lgan gorizontal po‘lat quvurdan zichligi r=880 kg/m³, kinematik kovushqoqliti v=0,9 sm²/s bo‘lgan neft uzatilmokda. Neft olinaëtgan idishdagi neftning chuqurligi N=10 m quvurning uzunligi 1-1,5 km. Kuvurdan uzatilayotgan neft sarfi Q ni aniklang.
36. Idish tubidagi diametri d bo‘lgan kichik teshikdan Q-500 sm s suv okib chikmokda. Agar teshikning diametri a) 15 mm, b) 20 mm bo‘lsa, idishdagi suv sathi n kancha bo‘lishi aniklang.
37. Ichidagi suvning chuqurligi o‘zgarmas N=1,5 m bulgan usti ochik bakning tubidagi diametri d-15 mm li teshikdan hajmi 20 l bulgan ikkinchi idishga suv okib tushmokda. Pastdagi idish har 53 sekda to‘ladi. Quyidagilarni aniqlang: a) Agar teshikdan chiqayotgan okimning sikilgan qismini diametri =12 mm bo‘lsa, tezlik va sarf koeffitsentlarini; b) Agar H=1 m. d=10 mm bo‘lsa pastdagi idishning to‘lish vaqtini.
38. Usti ochik idishning yon devorida diametri d=20 mm bo‘lgan torayuvchi konussimon kichik naycha o‘rnatilgan (konuslik burchagi 5° uzunligi 1-200 mm). Quyidagilarni aniklang: a) naychaning o‘qi bilan suvning erkin sirti orasidagi masofa N=1,2 m bulgan hol uchun okim sarfini; b) Q=21 NC bulish uchun n kancha bo‘lishini.
39. O‘t o‘chirish mashinasida o‘rnatilgan 4 silindrli bir tomonlama ishlovchi porshendi nasosniNG porshenlarining diametri d=10 sm, porshenning yurish yo‘li 12 sm, porshenlarga harakat beruvchi krivoship shatunli mexanizmNING aylanishlar SONI soatda uzatilayotgan n=120 suv ayl/min. Nasosdan 1 mikdorini aniqlang.Ƞ=0.75
40. Karbyuratorli dvigatelning moylash qo‘llaniladigan shesternyali nasosninG sistemasida o‘lchamlari kuyidagicha z=6, D=8 cm, b=4 sm, va f.i.k. Ƞ=0,85. Nasosning shesternyalariga harakat beruvchi valining aylanishlar SONI n1=800 aym/min.dan, n2=1300 aym/min.gacha o‘zgarganda, uning ish unumdorligi necha foiz o‘zgaradi.

NAZARIY MA’LUMOTLAR VA FORMULALAR

1. 
   suyuqlikning fizik xossalari.
   

Juda kichik ta’sirida uz shaklini uzgartiruvchi, okuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan jismlar suyukliklar deb ataladi. Gidravlika konunlarini aniklashda va gidravlik xisoblashlarda suyukliklarni quyidagi xossalari muxim ahamiyatga ega.
1. Zichlik. Suyuklikning hajm birligiga tugri kelgan tinch holatdagi massasi suyuklikning zichligi deb ataladi:

zichligi bu yerda m-suyuklik massasi. V- suyuklik egallagan hajm. Barcha suyukliklarning haroratga boglik. Neft maxsulotlari uchun haroratga boglikligi quyidagi formuladan aniklanadi.

ZIChLIKNING P; = = B (;* +15) bu yerda Pis-neft mahsulotlarining 15ºS haroratdagi zichliti; bt- xajm kengayishi koeffitsenti.
2. Solishtirma ogirdik. Hajm suyukliklarning ogirligi ularning ogirligi deyiladi.

birligidagi solishtirma H bu yerda S-suyuklik ogirligi. Solishtirma ogirlik bilan zichlik o‘rtasida quyidagi bog‘lanish bor.

g-erkin tushish tezlanish 3. Solishtirma xajm Suyuklikning ogirdik birligiga to‘g‘ri kelgan hajmi suyuklikning solishtirma hajmi deyiladi. H 4. Suyukliklarning SIKILIShI hajmiy sikilish koeffitsenti bilan xarakterlanadi. Bosi bir birlikka oshganda suyuklikning hajm birligida
kamaygan miqdori hajmiy sikilish koeffitsenti deyiladi:

BR-V AP bu yerda Dr-bosim o‘zgarishi 1 Pa Suyuqliklarning issiklikdan kengayishi hajmiy kengayish koeffitsenti bilan xarakterlanadi.
5. Birlik hajmdagi suyuqlikning temperaturasi 1ºS ga oshganda kengaygan mikdoriga uning hajmiy kengayish koeffitsenti deyiladi
6. Suyukliklarning qovushqoqligi. Harakatdagi suyuklik qatlamlari orasidagi o‘zaro ishqalanish kuchlari dinamikaviy va kinematik kovushqoqlik koeffitsenti orqali xarakterlanadi. Ular orasida

kuyidagi munosabat bor: M - 10% (cmoke) C bu yerda u-kinematik kovushqoqlik koeffitsenti; u dinamikaviy kovushqoqlik koeffitsenti birligi N.SM² 1 Pa-s=1 puazeyl; 1 puazeyl-10 puaz (P) Qovushqoqlik koeffitsentlari temperaturaga bog‘liq. Bu boglanish suv uchun stokslarda quyidagi formuladan aniklanadi:

Neft uchun kinematik kovushqoqlik koeffitsentining haroratga bog‘liqligi quyidagi formuladan aniqlanadi: 4 = V - bu yerda Vu Vo-neftning 1s va 0ºS xaroratdagi kinematik qovushqoqligi, 1-natural logarifm asosi, u - tajriba natijasida aniklanadigan koeffitsent:

M= In(vv) Eslatma: Suyukliklarning yukorida bayon kilingan fizikaviy hossalariga doir ma’lumotlar, ilovadagi jadvallarda ko‘rsatilgan.

2. 
   Gidrostatika Gidravlikaning gidrostatika bo‘limida suyukliklarning muvozanat qonunlari va bu qonunlarni anik texnikaviy masalalarni yechishga tadbiq etish usullari o‘rganiladi. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi yoziladi: (2.1)
   

bu yerda 2-geometrik balandlik, yani istalgan gorizontal tekislikdan muvozanatda turgan suyuklikning qurilayotgan nuqtasigacha bo‘lgan masofa, r-ko‘rilayotgan nuktadagi gidrostatik bosim, u-solishtirma ogirlik. Gidrostatik bosim kuyidagi formuladan aniklanadi
(2.2)
bu yerda Po-suyuqlikka ta’sir kiluvchi tashki bosim h-cyyuqlikning erkin sirtidan ko‘rilayotgan nuktasigacha bo‘lgan masofa. SI sistemasida gidrostatik bosim birligi (paskal) bulib,
Amalda, gidrostatik bosimning mm simob ustuni, m suv ustuni, kgk/sm2, at, atm kabi birliklari bulib, ular o‘rtasidagi munosabat quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan. Gidrostatikaning asosiy qonunlaridan biri Paskal Qonuni bo‘lib, u quyidagicha ta’riflanadi: suyuklikka tashqaridan berilgan bosim, uning hamma nuqtalariga bir XIL mikdorda uzatiladi. Bu qonunga ko‘ra ko‘pgina gidrostatik mashinalar yaratilgan. Ulardan biri gidravlik pressdir. Gidravlik pressning katta va kichik silindrlarining diametrlari mos ravishda D va d, kichik porshenni harakatlantiruvchi richatning kichik va yelkalari mos ravishda a va bulib, richakka Q kuch qo‘yilsa uning katta porshenida hosil bo‘luvchi R2 kuch quyidagi formuladan aniklanadi:

Bu yerda n-gidravlik pressning f.i.k. Har kanday idishta solingan suyuklik shu idishning tubiga va yon devorlariga gidrostatik bosim kuchlari bilan ta’sir kiladi. Idishlarning tubiga suyuklik tomonidan ta’sir qiladigan gidrostatik bosim kuchi kuyidagi fomuladan aniklanadi:
bu yerda h-suyuklik satxi, Ftub - idish tubining yuzasi. Idishning yon devoriga ta’sir qiladigan gidrostatik bosim kuchi Ren.d quyidagi formuladan aniklanadi: (2.5)
bu yerda hoem-yon devorning ogirlik markazidan suyuklikning erkin sirtigacha bo‘lgan masofa, Fen - yon devorning yuzasi. Agar Po=Patm bo‘lsa, ya’ni tashki bosim atmosfera bosimiga teng bo‘lsa, yon devorga ta’sir qiladigan to‘liq bosim kuchini atmosfera bosimi va ortikcha bosim kuchlari yigindisidan iborat bo‘ladi.
(2.5) bu yerda Port-ortikcha bosim kuchi quyidagiga teng bo‘ladi: (2.6) hoem-yon devorning geometrik shakliga va o‘lchamlariga boglik bulib maxsus formulalar yordamida aniklanadi va jadvallarga berilgan bo‘ladi. Masalan: To‘gri to‘rtburchak uchun doira uchun . yarim doira uchuni Ortikcha bosim kuchi hamma vaqt yon devorning ogirlik markazidan pastda kuyilgan bo‘ladi. Agar idish devorlari egri sirtdan iborat bo‘lsa, bunday devorga ta’sir qiladigan gidrostatik bosim kuchi kuyidagi formuladan aniklanadi:
(2.7)
bu yerda lar-gidrostatik bosim kuchining gorizontal, vertikal va profil tashkil etuvchilardir. Agar sirt silindrik bo‘lsa: (2.8) bo‘ladi Px - gorizontal aniklanadi: tashkil etuvchi quyidagi formuladan (2.9) bu yerda Fxoz-silindrik sirtning XOZ tekislikdagi proeksiyaning yuzasi, N-silindrik idishdagi suyuklik sathi P. - vertikal formuladan aniqlanadi: tashkil etuvchi esa quyidagi (2.10) bu yerda Fxoy-silindrik sirtning xou tekislikdagi proeksiyasining yuzasi. Haqiqatda, ortikcha bosim kuchining vertikal tashkil etuvchisini egri sirtli idishga solingan suyuklikning ogirlik kuchiga teng bo‘ladi. P.=y.v (2.11) bu yerda V-idishga solingan suyuklik hajmi. Gidrostatikaning asosiy qonunlaridan biri Arximed konuni bo‘lib, u kuyidagicha ta’riflanadi: Suyuklikka botirilgan har kanday jism o‘zi siqib chiqargan suyuklikning ogirligiga teng bo‘lgan kuch bilan yuqoriga tomon itariladi. R=Pog-V (2.12) bu yerda rs-jism tushirilgan suyuqlikning zichligi, d erkin tushish tezlanishi, V-sikib chikarilgan suyuqlik Hajmi. Ma’lumki suyuklikka tushirilgan jismga Arximed kuchidan tashqari, unga teskari yo‘nalgan G ogirlik kuchi ham ta’sir kiladi. G=pg V (2.13) bu yerda rj-suyuklikka tushirilgan jism zichligi, Vj - jism hajmi. 1. Arap G=R1 -0 bulsa jism suyuqlikda farksiz muvozanat holatda bo‘ladi. 2. Agar G>R. yani P>R. bo‘lsa jism suyuklikka chukadi.

2. 
   Arap G-R, yani , za bulsa jiem sudi irita kalkib chikadi. Bu holda tert ta’sir etuvchi ku kuyidagicha bo‘ladi: RN, G-0 (2.14) Jismning suvga tulik yeki kisman mukishila sikib chiqariladigan suvning ogirligi jismning suv sirimi deyiladi. Sikib chiqarilgan suyuklik ish (suvish] ogirlik markazi D suv sigimining ogirlik markazi deyiladi. Jism suyuklik ichida kiya holatga o‘tsa suv sigimining markazi ham holatini o‘zgartiradi. Jismning ogirlik markazi S va suv sigimi markazi D ni tutashidan hosil bo‘lgan suyuqlikning erkin sirtiga perpendikulyar bo‘lgan egri chiziq suzish o‘ki deyiladi. Jism kiya holatga o‘tsa, suzish o‘qi suzish tekisligiga perpendikulyar ravishda suyuklikning erkin sirtiga nisbatan qiya holatga o‘tadi.
   

Jismning kiya holatida ko‘tarish kuchi Rl ning yo‘nalish bo‘yicha o‘tkazilgan vertikal chiziqning suzish o‘qi bilan kesishgan nuktasi M metamarkaz deyiladi. Jismning ogirlik markazi va metamarkaz orasidagi masofa hm metamarkaz balandligi deyiladi Ba formuladan aniklanadi: U quyidagi h= W (2.15) (2.15) formulada Јo-suzish tekisligining bo‘ylama (uzunlik bo‘yicha) o‘kka nisbatan inersiya momenti. W -jismning suv sinimi 1-jismning ogirlik va CYB sigimlari markazlari orasidagi masofa. Arap metamarkaz ogirlik markazidan joylashgan bulsa hm musbat, pastda joylashgan bo‘lsa hm manfiy buladi. Jismning ogirdik markazi metamarkazlarning bir-biriga nisbatan qay holatda joylashuvchiga ko‘ra quyidagi 3 hol bo‘lishi mumkin. 1. Agar ogirlik markazi bilan metamarkaz bir nuktada joylashgan bo‘lsa, hm-0 bo‘lib, JISM farksiz muvozanat xolatda bo‘ladi. Agar metamarkaz ogirdik markazidan pastda joylashgan bo‘lsa, hm<0 bo‘lib jism (kema) agdariladi. Arap metamarkaz ogirdik markazidan ustda joylashgan bo‘lsa h>0 bo‘lib jism kiya xolatdan yana o‘z holatiga qaytadi. Kemalarda metamarkaz balandligi hm kancha katta bo‘lsa, ularning suvdagi turgunligi va ustuvorligi ham shuncha katta bo‘ladi. 3. 3. Gidrodinamika Gidravlikaning gidrodinamika suyukliklarning harakat konunlari o‘rganiladi. bo‘limida harakatdagi Gidrodinamikaning asosiy tenglamasi suyuklikning bosimi bilan tezligi orasidagi boglanishni ifodalovchi Bernulli tenglamasidir. (3.1) bu yerda 21 va Z2 harakatdagi suyuklik oqimining istalgan (harakat) kesimining ixtiyoriy gorizontal tekislikka nisbatan geometrik balandligi lar pezometrik balandliklar
tezligiy balandliklar bosim -gidravlik karshiliklarni yengishga sarflangan V1 va v2-okimning istalgan ikki jonli kesimdagi suyuklikning harakat tezligi. a va az dar Kariolis koeffitsenti 1,0-2,0 gacha bo‘ladi.
Har qanday suyuklik hajmiy sarfi kuyidagi okimning aniklanadi. okimining uzluksizlik tenglamasidan
Q=f1v1=f2V2=... =fy=const (3.1)
bu yerda f1.f2. .. f lar okimning turli nuktalardagi JONLI kesim yuzalari. Suyuklik okimining uzunligi bo‘yicha bosimning yo‘qotilishi gidravlik qiyalik orqali ifodalanadi. Gidravlik kiyalik J bosim yo‘qotilishi ning oqim uzunligi 1 ga nisbatiga tengdir. (3.3)
Suyukliklarning ikki okish rejimi bo‘lib, u SUYuKLIKNIng harakat tezligi, zichligiga, kovushqoqligiga va suyuklik okayotgan quvurning gidravlik radiusiga boglik. Bu kattaliklar orasidagi boglanish Reynoldsning quyidagi o‘lchamsiz soniga ifodalangan: (3.4)
bu yerda l- aniklovchi o‘lcham bo‘lib, doiraviy kesimli quvurlar uchun l=d bo‘ladi.
µ va v-suyuklikning dinamikaviy va kinematikaviy kovushqoqlik koeffitsentlari. Bosimsiz okimlar uchun Reynolds soni kuyidagiga teng:
(3.5)
bu yerda R-gidravlik radius. Gidravlik radius okimning jonli kesimini shakliga boglik bo‘lib, jonli kesim yuzasining ho‘llangan perimetr nisbatiga tengdir: bu yerda f-jonli kesim yuzasi P-ho‘llangan perimetr Reynoldsning kritik soni Re=2320 va Re(R) =580 ga tengdir.
Agar tajribada

suyuklikning okish rejimi barkaror dominar bo‘ladi.
Gidravlik hisoblashlarning asosiy maksadlaridan biri bosim pasayishi ni aniklashdir. Quvurlarda umumiy bosim pasayishi bosim uzunlik buyicha pasayishi h] va mahalliy bosim pasayishi h larning yigindisidan iborat deb qaraladi, ya’ni
(3.7)
Uzunlik bo‘yicha bosim pasayishi quyidagi formuladan aniklanadi: bu yerda d-quvurning diametri, 1-okimning ko‘rilayotgan ikki nuqtasi orasidagi masofa. 2. -Darsi koeffitsenti (harakatdagi suyuklik okimining katlamlari orasidagi ishqalanish koeffitsenti). Lominar okish rejimida 2. Reynolds sonining funksiyasi bo‘lib kuyidagi formuladan aniqlanadi:
Turbulent okish rejimida 2. quvur ichki sirtining gadir-budirligiga, diametriga, Reynolds soniga bog‘liq. Bu boglanish Nikuradze tajribalari asosida qurilgan grafikda ko‘rsatilgan. (Bu grafik ukuv darsliklari va qo‘llanmalarida berilgan). Amaliy xisoblashlarda, turbulent rejimda gidravlik sillik quvurlar uchun 2 aniklanadi: Kellerbukning kuyidagi empirik formulasidan formuladan Reynolds kuvurning diametri va gadir - budirligiga boglik holda quyidagicha aniklanadi: (3.11)
bu yerda 4-kuvur ichki sirtining absolyut gadir budirligi (gadir-budirdik ChIQiklarining o‘rtacha balandligi). Kuyida 3.1-jadvalda berilgan ʎ ning Re ra bog‘liqligi
1-jadval Mahalliy bosim pasayishi quvurdagi mahalliy karshiliklarning geometrik shakliga va o‘lchamlariga, suyuklikning harakat tezligi u ga boglik bo‘lib, umumiy holda quyidagi formuladan aniqlanadi: (3.12)
bu yerda ɛ-mahalliy birdaniga kengayish uchun karshilik koeffitsenti, (3.13) bu yerda f1 va f2 kengayishdan oldin va keyingi harakat (jonli) kesim yuzalari. Doiraviy kesimli quvurlar uchun a A.D.Altshulning quyidagi formulasidan aniklanadi:
a=1+2,65ʎ (3.14) 2.ʎ ni aniklashda (3.9) formuladan foydalaniladi Doiraviy kesimli kuvurlarda ni aniqlash uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin bu yerda D, va D2-quvurning kengayguncha va kengaygandan keyingi diametri. Birdaniga torayish mahalliy qarshiligi quyidagi kiymatlarga ega
Jumrak, ventel, tirsak, buralish, idishga kuvurning Kirishi va chikishi kabi mahalliy qarshiliklar uchun mahalliy qarshilik koeffitsentlari nazariy va tajribalar asosida aniklangan va maxsus jadvallarda berilgan. Suyukliklarning teshiklardan va kichik naychalardan o‘zgarmas bosim ta’sirida oqib chiqishidagi okim sarfini aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Q=μf√2gH0 (3.15)
bu yerda μ=ɛȹ-sarf koeffitsenti o-tezlik koeffitsenti, ɛ - sikilish koeffitsenti, f-teshik yoki naychaning kesim yuzasi. teshik va kichik Quyidagi 3.2-jadvalda tugri naychalar uchun koeffitsentlari berilgan. O‘zgaruvchan bosim ostida suyuklikning prizmatik idishdagi teshikdan N balandlikdan N2 balandlikkachabumin okib ChIQIShI vakti quyidagi oralikdan formuladan aniklanadi: (3.16) bu yerda F-prizmatik idishdagi suyuqlikning erkin sirtining yuzasi, f-teshikning kesim toshikning yoki naycha uchun sarf koeffitsenti. yuzasi 4 Kuvurlarda suyuklikning harakat kamayganda tezligi vujudga keladigan hodisalar keskin kompleksi gidravlik zarb deyiladi. Gidravlik zarb paytida bosimning oshishi quyidagi formuladan aniqlanadi: (3.17)
bu yerda r-suyuqlikning zichligi, vo- suyuklikning xarakat tezligi, keskin kamayganda kadar bo‘lgan tezligi, S-gidravlik zarba vaqtida hosil bo‘ladigan to‘lqinshing tarqalish tezligi, u quyidagicha aniqlanadi: (3.18)
bu yerda K-suyuklikning qarshilik moduli, E-quvur devori materialining qarshilik moduli, D-quvurning ichki diametri, 8- kuvur devorining kalinligi suv uchun r=1000 kg/m3, k=2,03-106 kN/m2 bo‘lganligi uchun - 1425m/sek P bo‘ladi. Shunga asosan, suvda zarb to‘lqinining tarqalish tezligi quyidagi formuladan aniklanadi: 1425 KD (3.19) 14 E-S Quvurlarni gidravlik xisoblashda quyidagi 3 ta masala yechiladi:
1. Quvurdagi oqim sarfi berilgan bo‘lsa bosim pasayishini aniklash;
2. Bosim pasayishi berilgan bo‘lsa oqim sarfini aniklash:
3. Quvurning tejamli diametrini aniklash.
1- masalani yechishda quyidagi formuladan foydalaniladi (3.20
bu yerda f-kuvurning fiktiv uzunligi bulib kuyidagicha aniklanadi ,
bu yerda L-quvurning haqiqiy uzunligi, K.-quvurdagi mahalliy qarshiliklarni hisobga proporsionaldik koeffitsenti. Uning turli mahalliy karshiliklar uchun kiymati ilovada berilgan, d-quvur diametri Q OKIM sarfi. K-quvurdagi sarf xarakteristikasi (moduli) bo‘lib quyidagicha aniklanadi:
(3.21)
Agar quvur o‘zaro ketma-ket ulangan bir nechta diametri har xil quvurlardan tashkil topgan bo‘lsa ulardagi umumiy bosim pasayishi quyidagi formuladan aniklanadi:
(3.23)
Parallel ulangan quvurlarda tarmoqlardagi pasayishlari bir xil bo‘ladi: (3.24)
Ketma-ket ulangan quvurlarda oqim sarfi bir xil bo‘ladi, ya’ni (3.25) Parallel ulangan quvurlarda esa umumiy okim sarfi tarmoklardagi okim sarflari yigindisiga teng bo‘ladi, ya’ni (3.26)
Quvurlarning tejamli diametrini aniklashda quyidagi formuladan foydalaniladi: (3.27)
bu yerda Uchet - quvurda suvning chegaraviy okim tezligi. Vseg ning quvur materialiga va quvurdagi oqim sarfiga ko‘ra qancha bo‘lishi (3.3-jadvalga) berilgan. Gidromashinalarda harakatlantiruvchi kismlari yordamida suyukliklarga energiya beriladi va bu energiyadan kismlarini turli maqsadlarda mexanizmlarning foydalaniladi yoki suyuklik energiyasi boshka ISh harakatga keltiradi. kuyidagi 3 turga bo‘linadi: nasoslar, gidrodvigatellar va Gidromashinalar gidroyuritmalar. Nasoslarning asosiy xarakteristikalari kuyidagilar: 1. 2. ish unumdorligi; bosimi; 3. so‘rish balandligi; 4. kuvvati; 5. f.i.k. Nasoslarning ish unumdorligi deb birlik vaqt ichida nasos orkali uzatilayotgan suyuklik mikdoriga aytiladi. Bir tomonlama IShLOVChI porshendi nasosning unumdorligi Q kuyidagi formuladan aniklanadi: m3/sek (4.1) ish Q=n-F.S.n/60 Ikki tomonlama ishlovchi porshenli nasos uchun: Q-n (2F-f)Sn/60 (4.2) Bu yerda F-porshenning kesim kesim yuzasi, f-shtokniNT yuzasi, S-porshenning yurish yo‘li, porshenga harakat beruvchi maxovikning 1 minutdagi aylanishlar soni (porshenning 1 minutda borib kelish soni), p nasosning f.i.k. Shesternyali nasos uchun: Q=n+b-D2.n.no/30-zo (4.3) Bu yerda 2-shesternyadagi tishlar soni, D-shesternya boshlangich aylanasining diametri, shesternyalarning aylanishlar soni, po-nasoning f.i.k. po-0,8-0,95 gacha bo‘ladi. Markazdan kochma nasos uchun b-tish zni n Q=1.D2 b2 v2-sinary-n (4.4) Bu yerda D2-nasos ishchi gildiragining tashki diametri, b2-ishchi gildiragi kanalining zni, V2-suyuklikning

nasosdagi absolyut tezligi, d2-suyuklikning nasosdan ChIQISh burchagi, u=0,9-0,95, n - xajmiy f.i.k. Ukiy nasos uchun 0=(0³²³-8³). (4.5) bu yerda D-ishchi gildirakning tashki diametri, d stupitsa diametri, V, - suyuqlikning o‘q bo‘yicha tezligi (4.6) (4.6) Da K.-tezlik koeffitsenti bulib kuyidagiga teng bu yerda k. - 3,65l/a/n nasosning tezyurarlik koeffitsenti. K, - 0,55n (4.7) Ukiy nasoslar uchun hs-500-1000. Hajmiy nasoslarning nazariy to‘lik bosimi kuyidagi formuladan aniklanadi: P +Pav-a-v 28 Pg (4.8) bu yerda z-monometr va vakuumetrlar orasidagi masofa; Rmon Rvak - monometr va vakuumetrlarning ko‘rsatishlari; r-haydalayotgan suyuklik zichligi; a va a2 lar-kariolis koeffitsenti; Vc V - so‘rish va haydash kuvurlaridagi suyuklikning xarakat tezligi. Nasoslarning so‘rish balandligi quyidagi formuladan aniklanadi: P P8 pg 2g - iny (4.9) bu yerda Rat-atmosfera bosimi; Rs-so‘rish quvuridagi bosim; hw-so‘rish quvurida umumiy bosim pasayishi. Nasoslarning foydali kuvvati No quyidagi formuladan aniklanadi: N= p g Q H (4.10) Nasoslarning aniklanadi: umumiy f.i.k. quyidagi formuladan N (4.11) bu yerda N-nasosnINT valiga berilgan quvvat. Agar nasosning xajmiy, gidravlik mexanik f.i klari va ma’lum bo‘lsa 77-7-7-77 (4.12)

bo‘ladi. Porshendi nasoslarda m-0,7-0,9 markazdan kochma nasoslarda n=0,6-0,8 bo‘ladi. Hozir amalda qo‘llaniladigan gidrotrubinalardir. Gidrotrubinalar asosan tuzilishi Va ishlash prinsipiga ko‘ra aktiv reaktiv turlarga va bo‘linadi. gidrodvigatellar Aktiv gidrotrubinaning ishchi gildiragida HOSIL bo‘ladigan quvvati quyidagi formuladan aniklanadi: N = 2pSv(v-u)u (4.13) bu yerda trubina IShChI urilayotgan suv okimining tezligi, u - trubina g‘ildiragining parrkalariga kesim gildiragiNING yuzasi, v-okimning aylana tezligi. Reaktiv gidrotrubinalarning kuvvati kvt.larda quyidagi formuladan aniklash mumkin: N=9,81.Q.H.nT (4.14)

AYRIM MASALALARNING YeChIMLARI

1. 
   Idishga zichliti 768 kg/m² bo‘lgan 250 m3 neft solingan. Agar unga zichligi 970 kg/m3 bulgan. 720 m3 neft qo‘shilsa, hosil bo‘lgan aralashmaning zichligini toping.
   

Yechish: m1=p₁* V₁ m2=p2*V₂.
Aralashmaning massasi va hajmi: m=m1+m2 ; V= V1+V2 Aralashmaning zichligi: r m, tm, p + p 2=5

2. 
   Togdagi suv ombori N=1200 m balandlikda joylashgan. Undan suv diametri d=0,8 m bo‘lgan quvur orqali olib ketiladi. Quvur devorining uzilishga ruxsat etiladigan kuchlanishi E=45.10² Pa, korroziyata karshilik extiyot qalinligi a=4 mm. Kuvur devorining kalinligi kancha bo‘lishi kerakligini aniqlang.
   

Yechish: Gidrostatik bosim kuyidagicha aniklanadi:
P=pgH=9810*1200=11772*10^3 Pa.
Devor kalinligi quyidagi formuladan aniqlanadi:
8= PP 11772-10-0,4 = 0,01
Korroziyani hisobga olsak β= β +a=0,01+0,004=0,014 m.

3. 
   Diametri D=1,5 bo‘lgan quvurdagi tambaning eni 1 m bo‘lgan qismiga ta’sir qiluvchi gidrostatik bosim kuchining kattaligini va yo‘nalishini aniklang.
   

Yechish: Rasm 1. Gorizontal tashkil etuvchi
15 D P -p ghie, F = p.nD&=1000-9,81
2. Vertikal tashkil etuvchi

P. - pak b-pe 4 8-1000 1981 4 3 Teng ta’sir etuvchi bosim kuchi 4. P. tashkil etuvchi suyuklikning erkin sirtiga nisbatan kuyilgan nuktasi: 5. Pz tashkil etuvchining 1-1 kesimga nisbatan kuyilgan nuktasi: 7-0,42447 0,4244-0,75 0,318M 6. R teng ta’sir etuvchining yo‘nalishi 8,661 -38°15 arctg P --aretg 11 4. Diametrlari D=0,3 m va d=0,1 m bo‘lgan Venturi suv o‘lchagichi uchun quyidagi hollarga tegishli bulgan Q=f(h) egriligini kuring. Okish rejimi turbulent, tezlik koeffitsenti h=1,5; h =0,2 m; h =0,3 m; hg=0,45 m; b=0,55 M. Yechish: Venturi vodomerining 1 va 2 kesimlari uchun Bernulli tenglamasi quyidagicha yoziladi: 2) 1 P 2g pg 2g (1) vi Ba v2 1 va 2 kesimlardagi suvning tezligi. Agar 21-22 va a = =a bo‘lsa (1) dan solishtirma potensial energiyalar ayirmasi kuyidagiga teng bo‘ladi: -Rax-x) 2g (2) Okimning uzluksizlik tenglamasiga ko‘ra vjifi=v2/2 yoki V==k-vy bu yerda k D (2) formulaga v2=kv; ni qo‘yib quyidagini xosil kilamiz: (3) (3) dan

(4) Venturi nayining 1-kesimidan o‘tayotgan nazariy oqim sarfi quyidagiga teng bo‘ladi: D 2g 4 Va(k-1) (5) Tajribalar asosida Venturi koeffitsenti 9 - 0,98 ekanligi nayi asosan (5) ni quyidagicha yozish mumkin: uchun sarf aniklangan. Shunga 4 Valk ²-1) (6) (b) da A ko‘paytuvchi o‘zgarmas kattalik bo‘lib, har qanday Venturi nayi uchun quyidagini yozish mumkin: (7) Agar Venturi nayining diametri katta va kichik bo‘lgan uchastkalarida o‘rnatilgan pezometrlar kursatishlari orasidagi farq hi, h2. ...h, lar berilgan bo‘lsa shunga asosan Q=f(h) ni grafigini qurish mumkin. Ko‘rayotgan misolimiz uchun: K = D 0.32 d² 0,10 4 = 0.98 3,14 0,3 4 2-9,81 V1.1-(81-1) = 0.032 Sh. The Shi va : 0,44; 0,55; 0,67 va 0,74 shunga mos ravishda Q₁-0,0032-0,44-0.141 m3/s, Q2=0,176 m3/sek, Q3-0,00214 m3/sek, Q4-0,0236 m3/sek shularga asosan Q=f(b) grafik chiziladi. 5. Gorizontal joylashgan gidromonitorning kesimidagi Rt bosimni aniklang. Uning 2-2 kesimidan okib chikish tezligi V2-40 m/s, 1-1 kesimidagi tezligi v1-3 m/sek. R2 atmosfera bosimiga teng. Yechish: Hisoblash uchun 1-1 va2-2 kesimlarni tanlaymiz, chunki bu kesimlardagi tezlik berilgan. R2 atmosfera bosimiga teng Ru ni topish lozim. 2 =22=0 ligini hisobga olsak Bernulli P²P V P8 2g Pg 2g tenglamasi kuyidagi ko‘rinishga keladi: bundan R.-P.-(-v;)-100000-1000 (40²-33) - 895500 ta 2 35

TESTLAR
1 Suyukliklar kuyidagi xususiyatlardan kaysi biriga ega.
A) Xajmi bosim ostida juda kam uzgaradi.
b) Xarorat uzgarishi bilan xajm uzgaradi
S) Chuzuvchi kuchlarga deyarli karshilik kursatmaydi
D) Sirtida molekulalararo kovushkoklik kuchi yuzaga keladi va u sirt taranglik kuchini vujudga keltiradi.
e) Yukoridagi xususiyatlarning barchasiga ega.
2. Si sistemasidp kinematik kovushkoklik koeffitsientining birligi kuyidagi lardan kaysi biri
A) n.s/m² V) m²/sek S) n/sek D) sm²/sek E) Pa/m
3. 10 Pa gidrostatik bosim necha mm suv ustiniga teng?
A) 133 B) 105 C) 9,8 D) 1,02 E) 735
4. Kuyidagi formulalardan kaysi biri gidrostatikaning asosiy tenglamasi. A) PX B) P= S C) P-Po+pgh D) -= p g dz =-p.g E) fivi=vi
5. Ikki idishdagi bosimlar farkini aniklashda kanday asboblardan foydalaniladi.
A) Prujinali monometr
b) Pezometr
S) Mikromonometr
D) Differensial monometr
e) Vakuummetr
6. Paskal konuniga asosan kuyidagi gidrostatik mashinalarning kaysi biri ishlaydi.
A) Gidropresslar
b) Gidroakkumilyatorlar
S) Gidromultiplikatorlar
D) Kuch gidrodvigatellari.
e) Yukoridagilarning barchasi.
7. Kuyida kursatilgan tubining yuzasi bir xil bulgan turli shakldagi idishlarga bir xil chukurlikda suv solingan. Ularning kaysi birining tubiga ta’sir kilinadigan gidrostatik bosim kuchi katta?
E) xammasida bir xil
8. Ogirligi 750 N bulgan odamni kutarib tura oladigan 50 sm kalinlikdagi muzning sirti eng kamida kanday bulishi lozim muzning zichligi 0,9-103 kg m A) 1,5 M; B) 2M²; C) IM²; D) 5M² E)15m² 9. Kuyidagi formulallardan kaysi biri okimning uzluksizlik (uzilmaslik) tenglamasi.
A) Q=S-V; B) Re="d C) SV S V₂ E) P=f(x,y.z.) D) P=P₁+pgh
10. Doiraviy kesimli kuvurlar uchun Reynoldsning kuyi kritik soni Rek nechaga teng
A) 10000 B) 4000 C) 8000 D) 2320 E) 1300
11. Kuyidagi formulalardan kaysi biri ndeal suyuklik okimi uchun Bernulli tenglamasi
A) h=2.3.2 d 2g v2 PA
B) + Z=const 28 Pg
C) P-Popgh
D) F V-5 V,
E) Q=F-U
12. Darsi-Veysbax tomonidan aniklangan N2=22. v2 d 2g yordamida nima aniklanadi?
A) Kuvurning uzunligi buyicha bosim pasayishi
B) Maxalliy karshiliklarda bosim yukolishi
S) Uzunlik buyicha bosim oshishi
D) Suyukliklarda ishkalanish koeffitsienti
E) Suyuklikning xarakat tezligi
13. Kuyida kursatilgan kuvurning kaysi uchastkalari gidravlik maxalliy karshiliklar xisoblanadi.
A) kuvurning keskin kengayish uchastkalari
B) kuvurning keskin torayish uchastkalari
S) k urning tekis kengayish uchastkalar
D) kuvurning buralish uchastkalari
E) (ekordagilarning barshadы, arab archa javoblar tuk mo
14. Kuyida kursatilgan kichik naychalarning kaysi birida sarf koeffitsienti katta.
A) tashki silindrik
B) ichki-silindrik
S) torayuvchi konussimon
D) kengayuvchi konussimon
e) konoidal
15. Yupka devordagi kichik teshik uchun tezlik sikilish va sarf koeffsientlari kuyida kursatilganlardan kaysi biri
A)1; 0,8;0,8
B) 1; 0,71; 0, 71
C) 0, 98; 0,98; 0,84
D) 1,0; 0,57; 0,57
E) 0,64; 0,97; 0,62
16. Kuvurlar uzaro kanday ulanganda umumiy gidravlik karshilik kamayadi.
A) ketma-ket
B) parallel
C) aralash
D) doiraviy
17. Gidravlik zarb paytida bosimning oshishi kuyidagi formulalarning kaysi biri bilan aniklanadi.
A) P=F B) a= √kip C) AP=p-Vora D) P-Po+psh Ye) Ap=
18. Kuvurlarda gidravlik zarbni pasaytirish uchun kanday zarb undirgichlardan foydalaniladi.
A) elastik elementi prujina bulgan sundirgich
B) elastik elementli gaz bulgan sundirgich
S) membranali sundirgich
D) klapanli sundirgich
E) yukoridagilarning barchasi orga javblar
19. Sifonlarda suvning kutarilish balandligi necha metrgacha buladi. A) 3M. B) 10M S) 6-8m D) 15m. Ye) cheksiz
20. Nasoslar kanday vazifani bajaradi.
A) Suyuklik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib boradi.
B) mexanik energiyani suyuklik energiyasiga aylantirib boradi.
S) mexanik energiyasi suyuklik vositasida bir xarakatlanuvchi kismdan ikinchi xarakatlanuvchi kismga uzatadi.
D) suyuklikning muvozanat xolatidan foydalanib mexanik kuchni suyuklikning potensial energiyasiga aylantiradi.
E) yukorida kursatilgan barcha vazifalarni bajaradi.
21. Mexanik energiyani suyuklik vositasida bir xarakatlanuvchi kismdan ikkinchi xarakatlanuvchi kismga uzatishda kuyidagi gidromashinalardan kaysi biri xizmat kiladi.
A) Gidroyuritgichlar
B) Nasoslar
S) Gidrodvigatellar
D) Gidrostatik mashinalar
E) Yukoridagilarning barchasi
22. Nasoslarning chegara suvni surish balandligi necha metrgacha buladi.
A) 5m. V) 3-4m C) 6-8M D) 10 m Ye) cheksiz
23. Nasoslarning kuvvati kuyidagi formulalarning kaysi biri bilan aniklanadi.
A) N=FV. B) CN=4 C) N=pgQ-11 D) N=J.U E) N=Z.H.S
24. Nasoslarning xajmiy ish unumdorligining birligi
A) Kr/cex S) Pas. D)M³/e E) BT/C nima B) H/C.
25. Nasoslarning gidravlik f.i.k. kuyidagi formulalarning kaysi biri bilan aniklanadi.
B) F C) n=Z-Zx D) = E) n-Ne Nm
26. Utuvchi porshenli xajmiy nasosda xaydash klapani kaerda joylashgan
A) silindrda
B) porshenda
S) xaydash kuvurida
D) nasosning ish xajmida
E) trubada
27. Kuyidagilardan kaysi birida fakat xajmiy rotorli nasoslar kursatilgan.
A) shesternali, vintli kolovorotli
B) vintli, dioganalli
S) shesternali, plukjerli
D) kolovorotli, differensial
E) porshenli, shesternali
28. Kuyida kursatilgan nasoslardan kaysi birining ish unumdorligi katta
A) porshenli
B) xajmiy rotorli
S) markazdan kochma
D) ukiy
E) okimiy
29. Ukiy gidroturbinalar suv bosimi necha metr bulgan xollarda kullaniladi.
A) 30-40M B) 1-80M C) 80-100M D) 100-1000M E) cheksiz
30. Gidroturbinalar kaerlarda urnatiladi.
A)TESlarda
) AESlarda
S) IES larda
D) GRES larda
E) Yukoridagilarning barchasida
31. Suyuklik yordamida xarakat momentini uzatish uchun kanday gidromashinalardan foydalaniladi.
A) Xajmiy gidrouzatmalardan
B) Porshenli nasoslardan
S) Gidromufta va gidrotransformatorlardan
D) Gidrodvigatellardan
E) Gidropresslardan
32. Xajmiy gidroyuritmalarda asosiy ishchi kurilma nima
A) nasos
B) taksimlagich
S) extiyot klapani
D) gidrobak
E) kuch silindrlari.
33. Gidrotransformatorlar kaerlarda kullaniladi.
A) Uzgaruvchi tok elektr dvigatellarida
b) Gaz trubinalarida
S) Dizel dvigatellarida
D) Karbyuratorli ichki yonuv dvigatellarida
e) Yukoridagilarning barchasi
34. Kuyidagi GESlardan kaysi biri Uzbekistonda birinchi kurilgan
A) Farxod GES
b) Buzsuv GES S) Chorvok GES
D) Chirchik GES
E) Norin GES 42
35. GESlarda tugonning vazifasi nimadan iborat
A) darë uzanini tusib, kerakli bosim xosil kilib beruvchi
b) yukori xavzani GES binosi bilan tugashtiruvchi inshoot
S) dayo suvining GES binosi tashkarisidan yukori xavzadan kuyi xavzaga utkazuvchi inshoot
D) Suv energiyasini gidromashina mexanik energiyaga aylantirib beruvchi
E) suv bosimining yunalishini turbina kuraklariga moslab beruvchi moslama
36. Kuyidagilardan kaysi biri dunyodagi eng yirik GES
A) Nurek GES
V) Bratok GES
S) Dnepr GES
D) Sayano-shushenskiy GES
E) Chirchik GES
37. Ulchamlari 4x6x3 m bulgan parallelopiped shaklidagi idishga zichligi 750 kg/m bulgan benzin solingan. Benzinning massasi kancha?
A) 3500kg B) 45 TH S) 60000 kg D) 3tn E) 50
38. Dinamikaviy kovushkokligi t=20°S da r-200 Pa s bulgan suvning kinematikaviy kovushkokligi kancha
A) 2m²/s B) 0,2m²/s C) 0,2sm /s D) 20CM C
39. Idishga zichligi 800 kg/m3 bulgan 200 m3 neft solingan. Agar uncha zichligi 900 kg/m² bulgan 300 m neft solib aralashtirilsa, xosil bulgan aralashmaning zichligi kancha buladi?
A) 860 kg/m3
B) 840 kg/m C) 920 kg/m3 D) 880 kg/m3 e) 870 kg/m
40.hajmi 10 l bulgan suvning xarorati 0 dan 100 gacha kutarilsa uning xajmi kancha buladi. Suvning xajmi kengayishi xarorat koeffitsienti
A)11L
B) 13l
S) 11,2l
D) 10,4l
E) 14l tubiga
41. 100 bar bosim necha Paskalga teng
A)9.8-10 pa B) 733 Pa C) 1,36-10 Pa D) 735 Pa E) 10 Pa
42. 10 mm simob ustunida bosim necha mm suv ustiniga teng A) 10 B) 9,8 C) 136 D) 0.102 E) 13,6
43. 1 kg/m² bosim kecha mm simob ustiniga teng
A) 105 B) 735 C) 133 D) 0,102 E) 13,6
44. Agar idishdagi suvning chukurligi 10 m bulsa, idish ta’sir kiladigan gidrostatik bosimga aniklang.
A) 720 mm sim ustuniga
B) 10 Pa
C) 102 kgk) sm
D) 9.8: 10 Pa
e) 136mm suv ustiga 44
45. Agar suv solingan yonik idishda urnatilgan pezometr 0.5 m n kursatayotgan bulsa, idishdagi ortikcha bosimin paskallarda aniklang A) 500 B) 5000 C) 50 D) 9.8-104 E) 4900
46. Gidravlik pressning KIChIK va katta porshenlarini diametrlari mos ravishda 5 va 20 sm ga teng. Agar kichik porshenga 100 N kuch kuyilgan bulsa, katta porsheida kancha sikuvchi kuch xosil buladi. Gidravlik yukotishlar xisobga olinmasin.
A) 1600 H
B) 400 N
C) 800 N
D) 160 H
E) 1000 H
47. Kuyidagi formulalardan kaysi biri bilan yassi devorga ta’sir kiladigan gidrostatik bosim kuchi aniklanadi
A) P=Po+ Pgh
B) R = (Po=pgh ogim) S
C) R=R-R P
D) F=
E) R = gh
48. Yon devorlari tugri turtburchaklardan iborat bulgan prizmatik ilishga 9 m chukurlikda suv solingan yon devorlarda ta’sir kiladigan gidrostatik bosim kuchining markazi idish tubidan necha metr balandlikda buladi.
A) 4,5 m
B) 6 M /
C) 3 M
D)5 m E4M
49. slindrik idish devorlariga tasir kiladigan gidrostatik bosim kuchi kuyidagi formulalrdan kaysi biri bilan aniklanadi.
A) P=Po+ pgh
B) R= (Po + pgh ogim) S F
C) P=
D) R= Z + pgh
E) R = √R+R
50. Suvdan chikib turgan kismining xajmi 0,5 m² bulgan karagay gulasi ogirligi 80 N bulgan odamni kutara oladimi
A) kutara oladi
B) kutara olmaydi
S) farksiz muvozanatda
D) odam chukadi
E) karagay chukadi
51. Diametri D= 10 sm bulgan kuvurda suv 5 m/s tezlik biron xarakat kilmokda. Ana shu shu kuvurini oxirida diametri d =5 sm li kuvur ulangan suv kvurinig kichik diametrli kismida kanday tezlik bilan xarakatlanadi

A) 10m/s

V) 15 m/s
C) 20 m/s
D) 25 m/s
E)30 m/s 52.Kesim yuzasi S=10 sm² bulgan kuvurdagi okim sarfi Q=3,6 m/soat bulsa, suvning kuvurdagi xarakat tezligini aniklang
A) 3.6 sm\s
B) 100m\s
) 0.1 m\s
D) IM\C
E) 360 M\C
53. Donraviy kesimli kuvurlarning geometrik radiusi g va gidravlik radiusi R orasida kanday munosabat bor A) R = Ir B) R=r 46

1. 
   Bernulli 1738 y V) Reynolds 1883 y C) Veysbox 1813 y D) Arixmed e.o 250 y E) Galiley 1790 y 59. Agar kinematik kovushkokligi v = 0,2 sm² \ s bulgan suyuklik diametri d=2 sm bulgan kuvurda V =5m s tezlik bilan xarakat kilayotgan bulsa, Reynolds soni nechaga teng A) 200 B) 550 C) 5000 D) 4200 E) 10000
   

60. Turbulent okish nimalar sabab buladi rejimi (tartibi) ni vujudga kelishiga
A) suyuklikning okish tezligi
b) kuvur ichki diametri ye poking zichligi
D) suyuklikning kovushkokligi
E) yukoridagilarning barchasi cha vo zichligi isavoblar tar
61. Gidrodinamikaning asosiy vazifasi nimadan iborat
A) Suyuklikning tezligini aniklashda
B)Suyuklikning bosimini aniklashda
S) Xarakatdagi suyuklikning bosimi bilan tezligi orasidagi boglanishni aniklashdan D) Nasoslarni urganishdan
e) Suyuklikning okish rejimlarini aniklashda
62. Lominar okish rejimi (tartibi) uchun gidravlik karshilik koeffitsienti kaysi formuladan aniklanadi

2. 
   Re
   
3. 
   h
   
4. 
   C)2-Q-C vd
   
5. 
   Dj Re=
   

E)Q-V-S uogna
63. Gidravlik karshilik koeffitsenti kanday omillarga boglik
A) suyuklikning okish tezligi
V) kuvur ichki gadir-budirligi
C) Reynolds soniga
D) suyuklikning okish rejimiga
e) yukoridagilarning barchasiga bir che govobiya tugri
64. Kuvurlarning keskin kengayishi uchaskalarida bosim kanday uzgaradi
A) bosim oshadi
b) bosim kamayadi
S) bosim uzgarmaydi
D) bosim oldin oshib keyin kamayadi.
E) bosim oldin kamayib keyin oshadi.
65. Kuvurning tirsaklarida maxalliy gidravlik karshilik koeffitsienti kuyidagi formulalarning kaysi biri bilan aniklanadi.
A) E=(1-4)
B)2=q(1-2d)
C) E-[0,131+0,163 (d/R)^3.5 p/90°
D) 2=u/2gh
E) 2=Po+pgh
66. . Agar Pito nayida suvning kutarilishi h=20sm ga teng bulsa ochik kanaldagi suvning tezligi kancha buladi. Nay uchun doimiylik 4-0,8 ga teng.
A)V=2CM
B)V=4CM
C)V=M/C
D) V=1,6m/s
E)V=3,2m/s
67. Suyuklikning teshik va naychalardan okib chikish tezligi kuyidagi formulalarning kaysi biri bilan aniklanadi.
A)V=2
C)V=gt S
B) V=S D)V=L.Q.H
E)V=Q/2Gh
68.Kesim yuzasi 10sm bulgan tashki silindrik naychadan suv bosimi N=20sm bulganda, 1 sek da kancha suv okib chikadi.
A) 1640sm3/s
B) 3280 sm3/s
C) 300 sm²/s
D) 4000 sm'/c
E) 2 M³/C
69. Konondal kichik naycha uchun sarf koeffitsienti r nechaga teng ?
A) s=0,57
B) r=0,82
C) s=0,97
D) u=0,64
E) μ=0,93
70. Kuvurlarni gidravlik xisoblashda kanday masalalar yechiladi.
A) Kuvurdagi okim sarfini aniklash
B) Kuvurdagi bosim pasayishini aniklash
S) Kuvurning tejamli diametrini aniklash
D) Yukoridagilarning barchasirane isovobmatiki
71. Gidravlik zarb xodisasiga asoslanib kanday kurilma yaratilgan
A) Nasoslar
B) Gidrodvigatellar
S) Gidroyuritmalar
D) Gidravlik taran
E) Gidravlik press
72. Yukori bosimda okib chikadigan suyuklik okimidan kanday maksadlarda foydalaniladi.
A) Tog jinslarini kazib olishda, kurilishda
B) Yerlarni sugorishda
S) Gidroelektrstansiyalarda
D) Suv omborlarida
E) Gidrouzatmalarda

ADABIYOTLAR,

1. K.Sh.Latipov «Gidravlika, gidroyuoritmalar» T.Ukituvchi» 1992 y gidromashinalar,
2. A.Yu. Umarov <3. Isyanov R.G. «Gidravlika Ba Ma’ruzalar matni T.TAPU 2000 i gidravlik mashinalar»
4. R.Axtamov «Gidravlika» ma’ruzalar matni Buxoro 2004y.
5. R.Axtamov «Gidravlika va gidromashinalar fanidan masalalar to‘plami» Buxoro 1999 y.
6. K.Latipov, S.Ergashev <8. G.M.Bashta, S.S.Rudnev boshqalar «Gidravlika, gidravlicheskie mashinы, gidravlicheskie privodы» M. 1982 y.

9. O.V.Chernyak «Teplotexnika i gidravlika asoslari» T. 1977 y.

10. B.A.Vasilev, N.A.Gresov «Gidravlicheskie mashinы>> M. 1988 y.
Mualliflar ushbu uslubiy qo‘llanmani tayyorlashda, texnik xizmat ko‘rsatgan, agrar fakulteti talabasi Gulomova Sojidaga bildiradi chin dildan minnatdorchilik

Buxoro Davlat universiteti «Ziyo Rizograf>> ishlab chikarish korxonasida chop etildi. Buyurtma №0120 Adadi 50 nusxa. Buxoro shaxri M.Ikbol kuchasi, 11-uy 52