O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Tayanch tushunchalar: 
milliy uyg`onish, jadid, ma`rifatparvarlik, mohiyat . islohot, 
pedagog, risola, mundarija, shoir, ma`rifatparvar
, 
milliy ashula, yengil adabiyot, 
zullisonayn. 
O`zbek bolalar adabiyoti shakllanish va taraqqiyot yo`lida
 (1920-30-yillar) 
Elbek-bolalar shoiri, nosiri va islohotchi muallimi 
Reja: 
1. Elbekning hayot yo`li. 
2. Elbek – bolalar shoiri. 
3. Elbek – masalnavis.
 
20-yillarda chinakam shakllanish jarayoniga kirgan o`zbek bolalar adabiyotini 
Elbek
ijodisiz tasavvur qilish qiyin.
Muallimlik uni ham badiiy ijod, ham ilmiy ijod sari etakladi. Badiiy ijodga havas 
unda, o`z e`tiroficha hali Xoniy maktabida o`qib yurgan kezlarida – taxminan 14 yoki 15 
yoshdaligida uyg`ongan esa-da, «1917 yildan boshlab yozuvga» chinakamiga berildi. Uning
asl ismi Mashriq, otasiniki Yunus bo`lsa-da, elga dardkashlikni ko`zlab, Elbek taxallusini 
qo`llab, «she`rlar va ba`zan hikoyachalar yoza boshladi». Shu zaylda birin-ketin uning 
«Armug`on» (1921) masallar, «Ko`zgu» (1925), «Yolqinlar» (1927), «Sezgilar» (1927), 
«Bahor» (1929), «Mehnat kuylari» (1930), «She`rlar» (1934), «Chirchiq bo`ylarida» (1935), 
«G`unchalar» (1935) she`rlar to`plamlari, «Qo`shchi Turg`un» (1925), «Dadamat» (1936) 
hikoyalar majmualari, «Tozagul» (1934), «Bog`bon», «Etik», «Mergan» (1935) poemalar 
alohida kitoblar tarzida arab va lotin alifbolarida bosilib chiqdi. Uning she`rlari «Chig`atoy 
gurungi» uyushmasi chop etgan «O`zbek yosh ijodkorlari» (1922) to`plamidan joy oldi. 
Yangi-yangi she`r, hikoya va maqolalari o`sha davr matbuotida tez-tez bosilib turdi, o`zi 
ham o`zbek matbuotining faol namoyandasiga aylanib «Inqilob», «Maorif va o`qitg`uvchi», 
«O`zbekiston Sovet adabiyoti», «Bilim o`chog`i», «Yangi yo`l», «Alanga», «Uchqun» 
(Buxoro Xalq Respublikasi Maorif nazorati organi) singari qator jurnallarni tahrir hay`ati 
ishida qizg`in qatnashdi, shu zaylda Respublika matbuotining yuzaga kelishi va 
shakllanishida, o`zbek jurnalistikasining qaror topishi va rivojlanishida munosib hissa 
qo`shdi.
Elbek o`zbek tilining xalqimiz milliy qiyofasini ifoda etish uchun astoydil kurashdi, 
bu tilni kamsituvchilarga qarata 1922 yilda shunday satrlarni bitgandi:
Mungli qushim, sayrab-sayrab kel, anglat: 
Kimlar erur turk tilini sotuvchi! 
Bulbul kabi sayrab turg`on bu tilni 
Uyalmayin bu o`lkadan otuvchi. 
Boldan totli, jondan tunuk turkchani 
Tushunmaydi xo`rlab-xo`rlab yotg`uchi 
Ochunlarda boyligini ko`rasdan 
Kimdir bunga: «Yordi, yormas degan!» 
Mungli qushim, ularni qo`y, sen sayra, 
Turk tilining dong`in chiqar ko`klarga… 
«Til» she`ridan keltirilgan parchadan anglashtirayotirki, unda ifodalangan g`oya 
istiqlol g`alaba qozonib, milliy tilimiz davlat tili maqomini olgan ayni zamonda ham o`z 
dolzarbligini yo`qotganicha yo`q. Til va imlo masalalarini yorituvchi «Til», «Imlo 
masalasi», «Imlo va til quriltoyi chaqirilishi oldidan» (1920), «O`zbek imlo qurultoyi va 
uning qoldirgan ta`siri», «Alifbe masalasi» (1921), «Turk tillarining qonunlari to`g`risida» 

---

186 
(1922), «Til darsligi», «Otilmagan sopqon» (tilga oid darslik haqida, 1923), «Tilimizdagi 
yangiliklar» (1924), «YAna til – imlo masalasi» (1925), «Imlomiz ustida bir necha so`z» 
(1927), «Til imlomiz ustida» (1929), shuningdek, o`zbek folklor iva etnografiyasi yuzasidan 
to`plagan materiallari asosida «O`zbek folklori lug`ati» (1922), «O`zbek xalqining izohli 
lug`atiga oid materiallar» singari o`nlab maqolalarni yozdi. 
Elbek 
til 
taraqqiyotini
jamiyat taraqqiyotidan ayri tasavvur qilmadi.
Elbek o`zbek halqining boy og`zaki ijodiyotini to`plash va o`rganish ishiga ham 
tilshunos-muallim sifatida Turkiston Maorif Xalq Komissarligi qoshidagi O`zbek bilim 
hay`atida ishlagan kezlaridayoq kirishgan edi. U Bo`stonliq atroflaridan turli qo`shiqlar, 
laparlar, og`zaki drama, maqol va matallar, topishmoqlarni maroq bilan to`pladi. Shu 
kuzatishlari jarayonida xalq adabiyoti juda boy bo`lishi bilan birga o`z davri va o`sha zamon 
kishilarining turmushlarini o`z ichiga olgan qimmatli adabiy vasiqalardir, degan xulosaga 
keldi. Binobarin, ularni to`plash, nashr etish va o`rganishga jadal kirishishi zarurligini 
uqdirib, yoshlar ongini faollashtiruvchi o`zi to`plagan xalq topishmoqlari, maqollari va 
qo`shiqlarini jamlab «Topishmoqlar, maqollar va ashula to`plamim» nomi ostida 1923 yilda 
bostirib chiqardi. Bu kitob g`oyat qizg`in kutib olindi, unga O`zbekistonning boshqa 
joylaridagi folklor namunalarini qo`shish istagini ifodalovchi takliflar ham bo`ldi. Bu 
taklifni inobatga olib, Elbek Sirdaryo, Buxoro, Farg`ona, Xorazm va Samarqand shahar va 
qishloqlarini kezdi, folklor asarlarini yozib g`oyat yangidan to`plagan materiallarni qo`shgan 
holda 1928 yilda G`ulom Zafariy bilan hamkorlikda «Ashulalar» to`plamini nashrdan 
chiqardi, 1936 yilda yana yangi materiallarni qo`shib, shu to`plamni uchinchi nashrini 
amalga oshirdi. 
Elbek xalq ertaklarini to`plar va o`rganar ekan, ularga o`zi o`zbekchaga o`girgan 
A.S.Pushkinning «Baliqchi va baliq haqidagi ertak», «Oltin xo`roz», «Pop va uning 
xizmatkori Balda haqida ertak» tajribasi asosida yondashib, ertak syujetini nazmda bayon 
etish an`anasini o`zbek bolalar dostonchiligini yuzaga keltirishga tatbiq etdi. Bu jihatdan 
uning 1935 yilda nashrdan chiqqan «Ertaklar» to`plamini tashkil etgan «Kambag`al yigit va 
par dasturxon», «Erksiz folchi», «Omonat» she`riy ertaklari alohida ahamiyatga molik. 
Garchi «Kambag`al yigit va par dasturxon» shu nomdagi o`zbek ertagi asosida 
yaratilgan esa-da, unda A.S.Pushkinning «Baliqchi va baliq haqidagi ertak» asari bilan qator 
mushtarakliklar bor. Pushkin ertagi markazida kambag`al cholu kampir va oltin baliq 
obrazlariga daxldor epik sarguzasht tursa, Elbek asarida kambag`al kampiru o`g`li va turna 
orasidagi munosabatdan tarkib topgan syujet harakatdadir. Hatto tuzoqqa ilingan turnaning 
tilga kirib ovchi o`g`longa qilgan murojaati bilan oltin baliqning baliqchi cholga qilgan 
iltijosida mazmun o`xshashligi bor:
Turna: - Hoy yigit, meni so`yma, 
Bo`shatib qo`yib yubor. 
Buning uchun sen mendan 
Ne so`rasang shuni ol!: 
Oltin baliq: - Qo`yib yubor dengizga, bobo, 
Katta to`lov to`layman senga, 
Ko`ngling ne tilasa bergayman. 
Syujetdagi tafovut shundaki, Pushkin talqinida bebiliska boylik qashshoq kampirni 
quturtiradi, Elbek talqinida xalq boyligini zo`ravonlik bilan tortib olgan ochko`z podshodan 
qasos olishga undalgan. Ochko`z podsho ovchi o`g`londan turna bergan par dasturxonni 
tortib olgach, turna ichidan askar chiqadigan qovoqni sovg`a qiladi. Shu askarlar zo`ravon, 
ochko`z podsho ta`zirini berib, kambag`al yigitga par dasturxonni qaytarishadi. Ertakda hak-
huquq uchun kurash motivi ifodasini topgan.
«Erksiz folchi» she`riy ertagida ham ijtimoiy motiv ustuvor. Xalqning «soxta folbin» 
ertagi syujetini nazmda bayon etish asosida bitilgan bu she`riy ertakda nochorlikdan soxta 
fol ochish evaziga tirikchilik qilishga uringan, ammo kutilmagan omadi bilan podshoning 
yo`qolgan xachiri va qaroqchilar xazinadan o`margan bir qop oltinni topib nazarga tushgan, 

---

187 
nihoyat yolg`oni chinga aylanib saroy folbini sifatida izzat-ikrom qozonsa-da, erkidan 
ayrilib tahlikada yashashga mahkum bo`lgan folbin qismati ko`rsatilgan. Folbin o`zining 
yolg`ondakam folchi ekanini har qancha takrorlamasin, na podshoh, na saroy ahli unga 
ishonishmaydi, uning yolg`on gapini esa rost o`rnida qabul qilishadi. Elbek bu bilan 
saroyning yolg`on va ig`volar maskaniga aylanganini, unda yolg`on rost o`rnini tamoman 
egallaganini fosh etadi.
Elbekning bu she`riy ertaklari badiiy saviyasiga ko`ra H.Olimjon, Mirtemir, S.Jo`ra, 
Q.Muhammadiy, Sh.Sa`dulla va Z.Diyorlarning 30-yillarda yaratgan she`riy-adabiy ertaklari 
darajasida turmasa-da, o`zbek bolalar dostonchiligini rivojlantirish yo`lidagi izlanish sifatida 
e`tirofga sazovor. 
Elbek o`zbek bolalari xalq qo`shiqlarini to`plash va nashr etishning ham 
tashabbuskorlaridan bo`ldi. U o`zi to`plagan material asosida 1937 yilda chop ettirgan 
«Bolalar qo`shig`i» to`plami o`zbek folklorshunosligi tarixidagi dastlabki urinish samarasi 
sifatida ahamiyatlidir. To`plamda 18 ta bolalar qo`shig`i jamlangan. 
Elbekning boshlang`ich maktab bolalari uchun darslik va o`quv qo`llanmalari tuzish 
tajribasi bolalar yoshi xususiyatlari va qiziqishlarini inobatga olgan holda badiiy asarlar 
yozish iqtidorini, demakki, bolalar shoiri va bolalar yozuvchisi sifatidagi iste`dodini 
shakllantirishda muhim omil bo`ldi. Bu jihatdan «Bilim» darsligining ikkinchi kitobida 
keltirilgan «Odamlarning kuchi nimada?» hikoyasi e`tiborga loyiq: 
Odam miltiq, tuzoq, qarmoq, ketmon yasadi. Yirtqish hayvonlarni topib otdi. Tuzoq 
quyib, qushlarni ilintirdi. Qarmog`iga tiqish uchun ketmon bilan er kovlab, qurtni topdi va 
baliqni suvdan ilintirib oldi: odamning kuchi yasagan qurollarida.» 
Adibning mahorati shundaki, hayotiy saboq bolalarga xos mushohadakorlik zaminida 
ifodalangan. Yoki 1922-1925-1927 yillarda 25 ming nusxada bosilgan «O`zbekcha o`qish 
kitobi»ning birinchisiga kirgan «Yo`ldoshning tegirmoni», «Totli sho`rvo» va «Jo`jalar» 
hikoyalari ham shu xildagi fazilatlarga ega. Chunki «Yo`ldoshning tegirmoni»da bolalar 
ijodkorligi o`yin jarayonida ochib beriladi:
«Qo`g`irchoq» to`rtligi esa parallelizm negizida bitilgan bo`lib, ahloqiy-didaktik 
mazmunga ega. Butun to`rtlikda «qanot» so`zi rang-barang ma`noda tovlanadi:
G`oz qanoti oq bo`lur, 
Er qanoti ot bo`lur. 
Bolalarning qanoti –
Maktabda o`quv bo`lur. 
She`rning voqeaband mazmunga ega bo`lishi – unda epiklik alomatini ta`minlabgina 
qoldirmaydi, balki uning bolalarbopligini, aniqrog`i, undagi mazmun va obrazlarning 
«ko`rimliligini» – bola idrokiga mosligini belgilaydi. Elbekning o`zi ham bu hodisani 
chuqur anglaganini «Armug`on» to`plami so`zboshisida shunday e`tirof etgan: «Zamon 
kishilari hozirgi turmushga hamda o`zlarining ko`ngillariga to`g`rilab yozilgan kitoblarni 
axtarmoqqa boshladilar. Mana, men ham shuning kabi elimizning istagan narsalariga, oz 
bo`lsa-da, ko`mak etmoq umidi bilan ushbu kitobchani el bolalarining qarashlariga otmoqqa 
botirlik qildim…» 
«… el bolalarining qarashlariga» mo`ljallangan bu kitobcha faqat masallardan tartib 
berilgan shoirning ilk to`plami bo`lib, qisqa muddatda ikki marta (1921 va 1923 yillarda) 
nashr etildi. Shuni ta`kidlash joizki, Elbek butun faoliyati davomida 30 dan ziyod masallar 
yozdi, ularni «Armug`on»dan boshqa «Ko`zgu» (1925), «Yolqinlar» (1925) va 
«G`unchalar» (1935) kabi to`plamlarida ham e`lon qildi va shu asosda o`zbek masalchiligini 
rivojlanishining yangi bosqichiga olib chiqdi. Elbek bu masallarni yaratishda xalq og`zaki 
ijodi, o`zbek mumtoz adabiyoti va I.A.Krillov masalchiligiga xos an`analardan ijodiy 
foydalandi. Chunonchi, «Sichqon xotinning qiz uzatishi», «Qora qushlar ila toshbaqalar» 
masallari uchun «Kalila va Dimna»da mavjud bo`lgan sichqon xotinning qiz uzatishi, qarg`a 
va toshbaqa syujetlaridan foydalangan. «Olaqarg`a va Qurbaqa» masalini esa 
I.A.Krillovning «Qarg`a va Tulki» masalidan ijodiy ta`sirlanib yozgan. Zotan, u 

---

188 
I.A.Krillovning «Fil va Laycha», «Ko`zgu va Maymun», «Tulki va uzum», «Eshak bilan 
bulbul», «Bo`ri bilan Turna» masallarini o`zbek tiliga o`girish jarayonida mahorat sirlarini 
o`zlashtirgan, lekin o`ziga xos ijod yo`lidan borgan. 
«Olaqarg`a va Qurbaqa» masalida maqtovdan taltayib ketib, o`ljasidan ajralib qolgan 
Olaqarg`aning gumrohligidan kulinadi. Olaqarg`a Qurbaqani tutib olib, daraxt shoxiga 
qo`narkan, Qurbaqa undan qutilishni ko`zlab, Olaqarg`ani maqtay boshlaydi: 
Dedi: – Ey barcha qushning sen go`zali!
Dunyoda ko`rmadim men senday qushni… 
Senga teng yo`q yerda emas, ko`k ustida, 
Qani biroz sayrab bergil, men eshitay.