Bog'liq TA’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «Fizika – matematika
2.3. Yorug’lik filtrlari. Yorug’lik filtrlari spektridan ma’lum bir spektral qismini ajratib olish uchun xizmat qiladi. Ko’p hollarda ular bo’yalgan jihatdan plyonkalar, bo’yalgan shishilar yoki plastiklar organik shishalar ko’rinishidagi yutuvchi muhitlarda yoki yorug’likni yutuvchi eritmalardan tayyorlanadi. Absobrsion yorug’lik filtrlaridan tashqari hozirgi vaqtda laboratoriya amaliyotida interfirension yorug’lik filtrlari kirib kelayapti. Dispersimon va qaytaruvchi yorug’lik filtrlari kamroq ishlatiladi. Absorbsion yorug’lik filtrlari o’tkazuvchanlikning spektral egriligini va integral koeffitsiyentlari bilan xarakterlanadi. Bu narsa tushayotgan yorug’lik oqimining yorug’lik filtri qay darajada susaytirayotganini aniqlash uchun kerak bo’ladi. Berilgan tushayotgan nurlanish uchun o’tkazishining integral koeffitsiyenti.
(2.2.10.) Bu yerda F- filtrdan o’tayotgan yorug’lik oqimi, F0-filtrga tushayotgan yorug’lik oqimi, E2-manba spektri,V2-priyomnikning spektral sezgirligi birinchi chiziq filtiriga tushayotgan yorug’lik oqimini bildiradi, ikkinchi chiziq esa undan o’tayotgan oqimni ko’rsatadi, o’tkazuvchanlikning integral qiymatini olish uchun 1 va 2-chiziqlar bilan chegaralangan yuzalar nisbatini olish kerak.
Yuzalar planimetr yoki kvadratchalar sonini sanash bilan o’lchanadi. Yorug’lik filtrlarini o’tkazuvchanlik spektral sohasining yarim kengligini aniqlashga maksimumdan o’tkazuvchanlik koeffisientini aniqlashga yorug’lik filtri egriligini aniqlashga imkon beradi. Filtr spektrning tor sohasini ajratish uchun ishlatilganda o’tkazuvchanligi spektral egriligi tushayotgan uchlari tushadi, imkon boricha kengroq bo’lishi kerak. Afsuski, absorbsion filtrlar bilan ishlaganda egrilik odatda juda kichik bo’ladi.
Absorbsion yorug’lik filtrlari spektrning ko’rinadigan sohasidan u yoki bu qismni ajratib olish uchun ko’p miqdordagi absorbsion yorug’lik filtrlari mavjud. Jumladan bo’yalgan shishadan iborat bo’lgan js-16, js-18, oc-12, oc-14, kc-14 yorug’lik filtrlari chiziqli spektrga ega bo’lgan yorug’lik manbalari uchun ikkita spektral chiziq to’g’ri keluvchi monoxramatik yorug’lik oqimini ajratadigan filtr tayyorlanadi.
Masalan, simob lampasi uchun shisha va jilatin yorug’lik filtrlarining kombinatsiyalaridan iborat bo’lgan yorug’lik filtrlari ishlab chiqilgan. Ular simobning alohida chiziqlarini ajratib beradi va o’tkazuvchanlikni katta integral koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi.
Yaqin vaqtlargacha spektrning ultrabinafsha sohasi uchun suyuq yorug’lik filtrlaridan foydalanishga to’g’ri kelyapti. Buning uchun suyuqliklarning o’zi yoki ba`zi moddalarning suyuqlikdagi eritmasi ishlatiladi.
Spektrning ultrabinafsha sohasi uchun ultrabinafsha qisqa sohasining u yoki bu qismini ajratuvchi yorug’lik filtrlari tayyorlash osonroq. Ultrabinafshani tor sohasi uchun shaffof bo’lgan ya`ni spektrning o’z to’lqinli sohasini ham ajratuvchi yorug’lik filtrlari tayyorlash biroz qiyinroq. Faqat ultrabinafsha uchun butunlay yoki kerakli darajada kuchli saqlab qoluvchi absorbsion yorug’lik filtrlarini tayyorlash undan qiyinroq. Ba`zan bu maqsadda brom va xlorning eritmalari ishlatiladi, 5 sm qalinlikdagi to’yingan brom bug’lari xona tempraturasida spektrning ko’k qismi uchun shaffofmas va yashil qismi uchun qariyib shaffofmas bo’lib hisoblanadi .
Brom bug’larining qoniqarli shaffofligi 3800 A dan boshlanib, spektrning ultrabinifsha sohasi tomon 2300 A gacha suyiladi.
Bromning eritmalari yoki bug’larining o’rniga 100 sm3 suvga 10 mlg konsentiratsiyada 5mm li qatlamga 5sm qalinlikdagi brom bug’larining shaffofligini beradigan nitrozodimetilalinni ishlatish mumkin. Ultrabinafsha spektrining juda tor sohalarini ajratish kerak bo’lgan bromli yorug’luk filtiri yoki nitrozodimetillanish yorug’lik filtrini kaliy va natriyning xlorli yoki bromli tuzlarning eritmalari bilan aralashma holdagi qo’rg’oshin tuzlarining eritmalarini kombinatsiyalab ishlatish mumkin.
Eritmada xlor yoki brom ionlari bo’lganda qo’rg’oshin tuzlarining yutish spektri kuchli deformatsiyalanadi. Bu esa shaffoflik sohasini to’lqin uzunliklar shkalasida ma`lum chegaragacha yutish imkonini beradi. Afsuski bunday yorug’lik filtirlarining integral o’tkazuvchanlik koeffitsiyentlari kichik bo’ladi .
Spektr ultrabinafsha qismini ko’rinuvchi qismdan ajratish uchun temir aralashmalardan xoli bo’lgan nikel sulfat eritmalari va kobalt sulfat eritmalari ishlatiladi. Ko’rsatilgan eritmalar aralashmasi spektrning ko’rinadigan qismi qarib butunlay yo`qotadigan yaxshi yorug’lik filtrlari olishga imkon beradi.
4-chizmada quyidagi eritmalar uchun o’tkazilishlik egriliklari present hisobida berilgan.
1- kobalt sulfat uchun( 75 g/l, dq1sm)
2- mis sulfat uchun ( 100 g/l, dq5sm)
3- nikel sulfat uchun( 500 g/l, dq1sm)
Spektrning ko’rinish sohasini infraqizil sohasidan ajratuvchi yorug’lik filtrlari mavjud. Ko’rinuvchi sohaga yaqin bo’lgan infraqizil soha mis xlor eritmalari yordamida yaxshi ajraladi buning 5-rasmda kuzatish mumkin. 2-egri chiziq 2 sm qalinlikdagi xlorli misning 2-2,5 foizli eritmasi. 1-egri chiziq 1sm qalinlikdagi distillangan suv spektrning ko’rinuvchi sohasidan uzoqroqda bo’lgan infraqizil soha oddiy suvli filtir bilan ajraladi. Yaqin vaqtlargacha spektrning ultrabinafsha sohasi suyuq yorug’lik filtrlaridan foydalanishga to’g’ri kelyapti uning uchun suyuqliklarning o’zi yoki ba`zi moddalarning suyuqlikdagi eritmasi ishlatiladi. Spektrning ultrabinafsha sohasi uchun ultrabinafsha qisqa sohasining u yoki bu qismini ajratuvchi yorug’lik filtrlarini tayyorlash osonroq. Eritmada xlor yoki brom ionlari bo’lganda qo’rg’oshin tuzlarining yutish spektri kuchli defarmatsiyalanadi. Bu esa shaffoflik sohasini to’lqin uzunliklari shkalasida ma`lum chegaragacha surish imkonini beradi.
Xulosa. Absobrsion yorug’lik filtrlaridan tashqari hozirgi vaqtda laboratoriya amaliyotida interfirension yorug’lik filtrlari kirib kelayapti. Dispersimon va qaytaruvchi yorug’lik filtrlari kamroq ishlatiladi. Absorbsion yorug’lik filtrlari o’tkazuvchanlikning spektral egriligini va integral koeffitsiyentlari bilan xarakterlanadi. Bu narsa tushayotgan yorug’lik oqimining yorug’lik filtri qay darajada susaytirayotganini aniqlash uchun kerak bo’ladi. Berilgan tushayotgan nurlanish uchun o’tkazishining integral koeffitsiyenti.
