O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

 
Fotoelektr yurituvchi kuch (foto-EYUK). 
 
Ichki fotoeffekt prinsipiga asosan ishlaydigan qurilmalarning eng keng 
tarqalgani fotoelektr yurituvchi kuch vujudga keladigan qurilmalardir. Ba’zan 
ularga 
fotogalvanik elementlar 
ham deyiladi. Agar yarimo’tkazgich-ning bir 
bo’lagi yoritilayotgan bo’lsa, bu qismda qo’shimcha zaryad tashuvchilar vujudga 
keladi va ularning soni yarimo’tkazgichning yoritil-magan qismiga nisbatan ko’p 
bo’ladi (16.1-rasm).
Bu esa yarimo’tkazgichning foto-EYUK sini hosil qiladi.
16.1-rasm. “Ichki fotoeffekt” animatsiyasidan fragment 
 

---

107 
3.9-rasm. 
16.3. Yorug’lik bosimi. Lebedev tajribasi 
 
Yorug’likning kvant nazariyasini tasdiqlovchi tajribalardan yana biri rus 
olimi P.Lebedev tomonidan 1899 yilda o’tkazilgan nozik tajribalaridan biri -
yorug’lik bosimining qiymatini aniqlashga bag’ishlangan tajriba hisoblanadi. 
Yorug’likning bosimi mavjudligini Lebedevdan oldin qator olimlar tomonidan 
quyosh yaqinida harakatlanayotgan kometalarning gaz va chang zarrachalaridan 
tashkil topgan dumi quyoshga nisbatan teskari tomonga cho’zilib ketganligini 
aniqlaganlar va bu hodisani yorug’lik bosimining ta’siri bilan tushuntirishga 
harakat qilganlar. 
LEBEDEV 
PYOTR 
NIKOLAYEVICH
 
(1866-
1922) 
– Rus fizigi. 1895-yilda 
millimetrli magnit to’lqinlarni 
tarqatuvchi va qabul qiluvchi 
generatorni yasashga muvofaq 
bo’lgan. Elektromagnit to’lqin-
larning 
qaytishi, 
ikkilanib 
sinishi va interferensiyalanishi-
ni o’rgangan. 1899-yilda tajriba 
asosida yorug’likning bosimi 
mavjudligini aniqladi. 1907-
yilda gazlarda vujudga keladi-
gan yorug’lik bosimini aniqladi 
va buning natijasida kometalar 
dumi holatini molekulalararo 
ta’sir kuchlariga bog’liqligi va 
bu 
kuchlarning 
yorug’lik 
bosimiga bog’liqlignii o’rgan-
gan. Shu bilan birga akustika
yo’nalishida ilmiy ish olib 
borgan va ultra akustika bilan 
shug’ullangan.
 
Maksvell nazariyasiga ko’ra, ma’lum sirtga tusha-
yotgan elktromagnit to’lqinlarni vujudga keltiradigan 
bosim quyidagicha aniqlanadi: 
c
E
P
e
t

bu yerda:
S
E
e
e


Shu bilan birga sirtga tushayotgan yorug’likning qaytishi 
natijasida vujudga keladigan bosim

c
E
P
e
q

Bu bosimlarning yig’indisi
)
1
(



c
E
p
e
.
bu yerda: ρ yorug’lik tushayotgan muhitning yorug’lik 
qaytarilish koeffitsiyenti. 
Bu tenglamadan ko’rinadiki, qaytaruvchi sirtlarda 
yorug’likning yutiluchi sirtlarga nisbatan bosimi ikki 
marortaba oshadi. Yorug’lik 
bosimini 
aniqlashda 
Lebedev 
quyidagi 
sxemada 
keltirilgan 
uskunani 
tayyorladi. Qurilma yorug’lik manbai, linza va ko’zgular 
tizimlaridan iborat bo’lib, ular yordamida yorug’lik shar 
shaklidagi kolbaga tushiriladi va kolba ichida yorug’likni 
qaytarishk darajasi turlicha bo’lgan plastinkalar 
joylashtirilgan. Bular barchasi aylanuvchi uskunada 
joylashtirilgan. Aylanuvchi uskunaning ko’rinishi 16.5-
rasmda keltirilgan. 
16.2-rasm. Lebedev tajribasidagi aylanuvchi uskuna.