O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro oziq – ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti s. Astanov

8-§. YORUG’LIKNING QUTBLANISHI 
8.1. Tabiiy va qutblangan nurlar 
JEYMS 
KLERK 
MAKSVELL
 
– 
(1831-1879)
Shotlandiyalik olim. "Elektro-
magnit 
maydon 
fazoning 
shunday qismiki, unda elektr 
yoki magnit holatlarda bo'lgan 
jism bo'ladi va uni maydon 
o'rab turadi". 
Elektromagnit maydonning 
fizika tarixidagi birinchi ta'rifi 
shunday
bo'lgan. 
Faradey 
g’oyani ishlab chiqdi, Maksvell 
esa elektromagnetizm nazariya-
sini yaratib, uni muvaffaqiyatli 
yakunladi. 
Bu 
nazariyani 
yanada davom ettirib. Maksvell 
yorug’lik elekgromagmit tabiat-
ga ega, degan xulosaga keldi. 
Maksvell 
elektromagnit 
maydon qonunlarini elektrodi-
namikaning 
asosini 
tashkil 
etgan 
to'rtta 
differensial 
tenglama sistemasi ko'rinishida 
ifodaladi. 
Matematik statistika metod-
laridan foydalanib, u gazlarning 
kinetik nazariyasida ideal gaz 
molekulalarining tezlik bo'yicha 
taqsimlanishini ta'riflab berdi. 
Shuningdek, optika, elastiklik 
nazariyasi, molekulyar fizikaga 
oid qator ishlarni ham bajardi.
Maksvell 
nazariyasiga ko’ra yorug’lik 
elektr 
va 
magnit 
maydon 
kuchlanganlik 
vektorlarining (


H
va
E
) o’zaro perpendikulyar 
tekisliklarda tebranishi va to’lqinning tarqalish 
vektorining yo’nalishiga nisbatan perpendikulyar 
tekislikda maydon ko’rinishida tarqaladi.
Yorug’lik 
ko’plab atomlar tomonidan 
chiqariladi va ko’plab elektromagnit nurlanish-
larning yig’indisidan iborat bo’ladi. Ushbu
nurlanishlar nuqtaviy manba ko’rinishida yorug’lik 
tarqatadi 
va 
barcha 
yo’nalishlar bo’yicha 
yorug’likning taqsimoti bir xil bo’ladi (8.1-rasm). 
8.1-rasm. Yorug’lik nurlarining tarqalishi 
Bu xulosaning dalili sifatida birta turmalin 
plastinkasidan o’tayotgan nurlar holini ko’rib 
chiqamiz. 
Turmalin 
plastinkasi 
CaCO
3
molekulalardan tashkil topgan bo’lib, bu 
molekulalar ma’lum tartibda kristall panjarada 
joylashgan va o’zidan ma’lum tebranishlar 
yo’nalishiga ega bo’lgan yorug’liklarni o’tkazish 
qobiliyatiga ega).