Oʼzbekiston respublikasi oliy va oʼrta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti «iqtisodiyot»

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINI 2030–YILGACHA KOMPLEKS IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANTIRISH KONSEPSIYASI

O'zbekiston Respublikasini 2030-yilgacha ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasida makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish barqarorligini ta'minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligi, investitsiya va eksport salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlarini oshirish va kam ta'minlanganlikni kamaytirish nazarda tutilmoqda.
O'zbekiston Respublikasini 2030 yilgacha (keyingi o'rinlarda Konsepsiya deb yuritiladi) kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha mamlakatimizda amalga oshirilayotgan harakatlar strategiyasiga, moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarning barcha jihatlarini, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, xususiy sektorni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish, tarmoqlar va hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshirish va ijtimoiy masalalarni hal etish bilan bog'liq hukumat qarorlariga asoslanadi. Konsepsiyani ishlab chiqish zarurati mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolar, uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini cheklovchi xavf va tahdidlarni hal etish, shuningdek, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning hozirgi holatidan barqaror rivojlanishga o'tish va aholi turmush darajasini oshirish maqsad va ustuvorliklarini belgilash bilan bog'liq.
Konsepsiyada iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan potentsial xavf va tahdidlar tahlil qilinadi. Xatarlarni tahlil qilishning asosiy natijalari quyidagicha:
Birinchidan, jahon iqtisodiyotining rivojlanishi global bozorlarda raqobat kuchayib borishi bilan birga, ishlab chiqarish omillarining samaradorligini oshirish, shu jumladan, inson kapitalini to'plash va rivojlantirishga qat'iy talablar qo'yadi.
Ikkinchidan, O'zbekistonda jadal o'sib borayotgan mehnat resurslari sharoitida bandlikni ta'minlash masalasi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishni taqozo etmoqda. Shu bilan birga, asosiy tarmoqlarning texnologik bazasining qoloqligi, eksportning xom ashyo yo'nalishi va qishloq xo'jaligining yalpi qo'shilgan qiymatdagi yuqori ulushi, soya iqtisodiyotining yuqori hajmi, mehnat unumdorligining pastligi, yuqori energiya va resurs intensivligi bilan ajralib turadigan mamlakat iqtisodiyotining mavjud tarkibiy deformatsiyasi mavjud muammolarni hal etishning uzoq muddatli xususiyatini belgilaydi.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti faoliyatini ta'minlashning samarali vositalarini jadal joriy etish, jumladan, xususiy mulkni himoya qilish va yer munosabatlarini tartibga solishning samarali mexanizmlarini joriy etish, davlat organlari faoliyati samaradorligini oshirish, korrupsiyaga barham berish va moliya bozorini rivojlantirishni ta'minlash amalga oshirilmoqda.
To'rtinchidan, mamlakat iqtisodiyoti inson kapitalining past sifati, yaratilgan daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlik, zaif ijtimoiy himoya va ilmiy-texnik salohiyat, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va charchash bilan birga inkluzivlikning past darajasi bilan tavsiflanadi.
Beshinchidan, mavjud muammolar ta'lim tizimining tegishli moddiy-texnik bazasini ta'minlashda kamchiliklarga teng ravishda tayyorlanayotgan kadrlarning past darajada va turli profildagi kadrlarga bo'lgan talabning hududiy muvozanatida aks ettiriladi. Ilmiy muassasalar va iqtisodiyotning Real sektori o'rtasidagi zaif munosabatlar innovatsiyalarni joriy etish va yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga moslashtirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Mamlakatimizning ayrim hududlarida mutaxassislar, ayniqsa, shifokorlar va o'qituvchilar, shuningdek, ishchi kasb-hunar mutaxassislari yetishmasligi ta'lim muassasalari bitiruvchilarining mutaxassisligi bo'yicha ishga joylashishiga olib kelmoqda. Shu bilan birga, mehnat ta'minotining yuqori darajasi mehnat resurslaridan ortiqcha bo'lgan hududlarda ishsizlikning oshishiga ta'sir qiladi va norasmiy bandlikning yuqori darajasi (40%) mamlakat davlat byudjeti daromadiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Oltinchidan, global ekologik tahdid va sanoatning ko'payishi, chiqindilarning ko'payishi, tabiiy xom ashyoning yangi konlarini o'zlashtirish, shuningdek tabiiy atrof-muhit va suv resurslarining pasayishi (shu jumladan ekin maydonlarining kamayishi va yer unumdorligining pasayishi) natijasida yuzaga kelgan global ekologik tahdid va noqulay uzoq muddatli iqlim o'zgarishlari noqulay tendentsiyada o'z aksini topmoqda. Iqlim o'zgarishi, bu kasalliklar darajasining o'sishiga, suv ta'minoti va umuman O'zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Bundan tashqari, iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish sohasida qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni amalga oshirishning huquqiy bazasi va mexanizmlari nomukammal bo'lib qolmoqda, davlat boshqaruvi tizimida javobgarlik va ulardan foydalanishni nazorat qilishning tegishli mexanizmisiz to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish vositalari ustunlik qiladi.
Davlat korxonalarining zaif moliyaviy holati, to'lov munosabatlarining buzilishi, o'z aylanma mablag'larining surunkali yetishmasligi oqibatida korxonalarning ishlamay qolishi xususiylashtirish jarayonlarining sekinlashishi va tadbirkorlik faoliyatida erkinlikni cheklashning natijasidir.
Umuman olganda, mamlakat iqtisodiyotini jadal rivojlantirish salohiyati, ya'ni iqtisodiyotning Real sektorini maqsadli va universal modernizatsiya qilish, foydali qazilmalarni qazib olishni kengaytirish, kichik biznesni jadal rivojlantirish, mehnat migrantlarining tarjimalari va boshqa shunga o'xshash omillar iqtisodiy o'sishni ta'minlashga ta'sirini yo'qotdi.
Shu bois Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan Konsepsiya, mamlakat iqtisodiyotiga salbiy tashqi omillar, demografik tendensiyalar va mehnat bozoridagi keskinliklar ta'sirini yumshatish, hududlarning ishlab chiqarish salohiyatini oshirish, bandlik o'sishini ta'minlash va aholi turmush sharoitlarini yaxshilash chora-tadbirlari mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlanish va aholi farovonligini oshirish yo'lida o'tish masalalarini kompleks hal etishda muhim omil hisoblanadi.
Konsepsiya 2030 - yilgacha bo'lgan davrda belgilangan O'zbekiston Respublikasini barqaror rivojlantirish quyidagi maqsadlar prinsiplari va vazifalariga javob beradi:
1. Kam ta'minlanganlik darajasini har tomonlama qisqartirish, oziq-ovqat xavfsizligini qo'llab-quvvatlash, qishloq xo'jaligini barqaror rivojlantirishga ko'maklashish, sog'lom turmush tarzini yuritish, har tomonlama sifatli ta'limni ta'minlash, hayot davomida ta'lim olish imkoniyatlarini rag'batlantirish, gender tengligi masalalarini hal etish.
2. Suv resurslarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish, sanitariyani rivojlantirish, barcha uchun arzon, ishonchli, barqaror va zamonaviy energiya manbalaridan foydalanishni ta'minlash.
3. Samarali ish bilan bandlikni oshirish, barqaror infratuzilmani yaratish, keng qamrovli va barqaror sanoatlashtirish va innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash asosida barqaror va inklyuziv iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish.
4. Shahar va aholi punktlarining ochiqligi, xavfsizligi, hayotiyligi va ekologik barqarorligini ta'minlash, shuningdek, iste'mol va ishlab chiqarishning oqilona modellariga o'tish, iqlim o'zgarishi va uning oqibatlari bilan kurashish bo'yicha tezkor choralar ko'rish va boshqalar.
Konsepsiya O'zbekiston Respublikasini o'rta va uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning maqsadlari, ustuvor vazifalari va vazifalarini belgilaydi va oqlaydi.
Shu bilan birga, konsepsiyaning asosiy maqsadi inklyuziv va barqaror iqtisodiy o'sish davrida respublikaning har bir fuqarosining yuksak darajasi va hayot sifatini ta'minlaydigan bilimlarga asoslangan eksportga yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish bilan belgilanadi.
Prognozlarga ko'ra, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda o'lchanadigan maqsadli ko'rsatkichlar sifatida real YaIMning 2,1 barobar o'sishini va aholi jon boshiga YaIMning 2030 yilga nisbatan 3 barobar yoki 4538 dollargacha bo'lishini ta'minlash ko'rib chiqiladi. 2018 - yilda belgilangan maqsadlarga erishish uchun o'rtacha yillik iqtisodiy o'sish sur'ati 6,4% dan kam bo'lmasligi kerak.
2030 yilga kelib aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIMning erishilgan qiymati O'zbekistonga o'rtacha daromad darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar guruhiga kirish, mehnat bozoridagi keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlari o'sishini ta'minlash va kam ta'minlanganlik darajasini ikki barobar qisqartirish, umr ko'rish davomiyligini 78-80 yilgacha oshirish, o'lim ko'rsatkichini bir yarim barobar qisqartirish, aholining uy-joyga bo'lgan ehtiyojini to'liq qondirish (20 kv.m.), sifatli ichimlik suvi (100%) ga erishish kerak.
2018-2030 yillarda YAIM o'sishining asosiy omillari sanoatning real hajmlari 2,3 barobar o'sishini ta'minlash (2018 yilda 26,3% dan 2030% gacha YAIM ulushini oshirish), qurilish ishlari 2,1 barobar (5,7% dan 6,4% gacha) va xizmatlar sohasi 2,1 barobar (35,6% dan 39,3% gacha) va mos ravishda qishloq xo'jaligi ulushi 1,8 barobar (32,4% dan 21% gacha) kamayishi hisoblanadi.
Iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatining o'sishi eksport hajmining 3 barobar ko'payishini ta'minlaydi. Iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun kapital qo'yilmalar hajmini 3,1 barobar, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmini 7,0 marta oshirish kerak bo'ladi.
Shu bilan birga, maqsadlarga erishishda asosiy omillar hisobga olinadi:
1. Mehnat resurslarini maqsadli tartibga solish mexanizmlarini ishlab chiqish va inson kapitalini oshirish, iqtisodiy o'sish resurslaridan samarali foydalanish orqali demografik omilning samarali iqtisodiy o'sishga o'sishini o'zgartirish.
Ta'kidlash joizki, bugungi kunda mamlakatning mehnat resurslari jami aholining 56,7% ni tashkil etadi. Har yili mehnat bozoriga 200-250 ming kishi kiradi. Aholining yosh tarkibi (mehnatga layoqatli aholining 60%) yuqori mehnat faoliyati va katta harakatchanligi bilan ajralib turadigan mehnat salohiyatini shakllantirishga imkon beradi.
2. Hududlarning moddiy-texnik va moliyaviy bazasini mustahkamlash, mahalliy resurslarni jadal safarbar etish va samarali ish o'rinlari tashkil etish va mahalliy aholi daromadlarini oshirishni ta'minlaydigan infratuzilma, ishlab chiqarish va ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish imkoniyatlari orqali mintaqaviy omildan samarali foydalanish. Bunda sanoat ishlab chiqarishlarini samarali rivojlantirish va joylashtirish, xususiy va xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun iqtisodiy va ixtisoslashtirilgan zonalar, tarmoq klasterlari, kichik sanoat zonalari, innovatsion markazlar, texnoparklarning afzalliklari va afzalliklaridan foydalanishga alohida e'tibor qaratiladi.
3. Jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini oshirish konsepsiyasidan ularni samarali ishlatish konsepsiyasiga tizimli o'tish orqali iqtisodiy o'sish va tarkibiy o'zgarishlarni ta'minlashda maqsadli investitsiya siyosatini olib borish. Bunga tabiiy-xomashyo resurslaridan oqilona foydalanish, qayta tiklanadigan energiya manbalari va yuqori qo'shimcha qiymatga ega tarmoqlarni rivojlantirish, shuningdek, atrof-muhitga emissiyalarni kamaytirish, ekotizimlarni saqlash va tiklash imkonini beradi.
Konsepsiyaning amalga oshirilishi uzoq muddatli davrning turli bosqichlarida quyidagi natijalarni beradi.
Birinchi bosqichda (2019-2021) qabul qilingan hujjatlarni amalga oshirish orqali iqtisodiyotni yangi shartlar va bozor mexanizmlariga moslashtirish amalga oshiriladi, bu quyidagi vazifalarni hal qilishda aks etadi
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash;
davlat xizmatlari uchun kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini isloh qilish;
byudjet siyosati sohasida rivojlangan mamlakatlar standartlariga o'tish;
bozor munosabatlarining institutsional bazasini yanada rivojlantirish;
ta'lim, fan, sog'liqni saqlash, AKT sohalarini rivojlantirish, inson kapitaliga investitsiyalarni kengaytirish;
korruptsiyani cheklash va soya iqtisodiyoti darajasini pasaytirish;
ishlab chiqarish, ijtimoiy va moliyaviy infratuzilmani rekonstruksiya qilish, modernizatsiya qilish va kengaytirish;
qimmatli qog'ozlar va obligatsiyalar bozorining jadal rivojlanishi;
raqobatni rivojlantirish va monopoliyadan chiqarish: tabiiy monopoliyalar narxini nazorat qilish, oddiy monopoliyalarni bartaraf etish; bank sohasida, aviatransport, avtomobilsozlik, energetika va boshqa sohalarda raqobatni kuchaytirish.;
EAEC va boshqa bir qator mamlakatlar bilan erkin savdo bitimlarini imzolash orqali tashqi savdoni kengaytirish;
mahsulotlar ishlab chiqarishda zamonaviy ekologik va resurslarni tejaydigan standartlar, ISO sifat menejmenti tizimlarini jadal joriy etish.
Bunda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash yo'nalishida:
soliq yukini yanada optimallashtirish va iqtisodiyotga davlat aralashuvi darajasi;
mamlakat JSTga a'zo bo'lishidan oldin tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning eksportga yo'naltirilgan tarmoqlariga nisbatan protektsionizm siyosatini kuchaytirish;
bank sektorida moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va raqobatni ta'minlash, monetar siyosatning zamonaviy vositalarini joriy etish orqali uzatish mexanizmining samaradorligini oshirish;
markaziy bank obligatsiyalarini chiqarish hisobiga qimmatli qog'ozlar bozorida operatsiyalar mexanizmlarini joriy etish; qisqa muddatli likvidlik banklararo bozorini shakllantirish bilan asosiy stavkani joriy etish.
Ikkinchi bosqichda (2022-2025 yil) ishlab chiqarish korxonalarini jadal rivojlantirish, foydalaniladigan resurslar samaradorligini oshirish, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan yangi bozor va ishlab chiqarish tuzilmalarini shakllantirish hisobiga iqtisodiyot tarmoqlarida sifatli tarkibiy o'zgarishlarga erishiladi.
Ushbu bosqichda iqtisodiy o'sishning sifati uning samarali bandlikni kengaytirish va boshqa ijtimoiy muammolarni hal etishdagi hissasini kuchaytirish hisobiga sezilarli darajada oshadi. Institutlarning salohiyati kuchaygani sayin ta'lim va sog'liqni saqlash xizmatlari sifati oshadi, kichik biznesni sanoatlashtirish va yangi sanoat siyosatiga o'tish uchun sharoitlar yaratiladi, yirik davlat biznes uyushmalarida boshqaruv sifatining oshishi ularning global qiymat zanjiriga kiritilishini ta'minlaydi. Ushbu bosqichda davlat siyosati tadbirlarining asosiy ustuvor yo'nalishlari quyidagilar bo'ladi:
makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash;
davlat xizmatini isloh qilish, korrupsiya darajasini yanada qisqartirish, davlat boshqaruvi sifatini oshirish va markazsizlashtirish, joylarda jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, mintaqaviy rivojlanish;
byudjet xarajatlarining samaradorligi uchun moliyaviy qoidalar va mezonlarni belgilash, fiskal markazsizlashtirish, fiskal qoidalar asosida byudjet daromadlarini shakllantirish mexanizmlarini joriy etish, moliyaviy xatarlarni boshqarish, natijalarga yo'naltirilgan byudjetlashtirish byudjet mablag'laridan foydalanish samaradorligini baholash, ichki va tashqi davlat qarzlarini boshqarish va davlat qimmatli qog'ozlarini muomalaga kiritish asosida bozor vositalarini rivojlantirish;
raqobatbardosh milliy innovatsion tizimni shakllantirishni yakunlash;
bilim iqtisodiyotining yuqori texnologik sohalarida yangi raqobatbardosh tarmoqlarni rivojlantirish;
ta'lim va sog'liqni saqlash xizmatlari sifatini oshirish (60% qamrab olingan majburiy tibbiy sug'urta elementlarini joriy etish), yuqori sifatli oliy ta'lim bilan qamrab olinishini oshirish;
ilm-fan, ta'lim va sog'liqni saqlashni moliyalashtirish bo'yicha jahon standartlariga erishish;
ishlab chiqarish kuchlarini Klaster joylashtirish printsipiga asoslangan yangi eksportga yo'naltirilgan sanoat siyosatiga o'tish;
mamlakatning EAEC va WTO ga kirishini izchil o'rganish, savdo siyosati va eksportini liberallashtirish, tarifsiz savdo to'siqlarini qayta ko'rib chiqish va ularni JST shartnomalari va me'yorlariga muvofiqlashtirish.
Bunda makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida Markaziy bank tomonidan valyutani targetlash va pul massasini maqsadli rejimidan suzuvchi valyuta kursi (Markaziy bankning valyuta aralashuvi mavjud bo'lmagan) sharoitida inflyatsion targetlashga o'tish rejalashtirilmoqda, bunda inflyatsiyaning maqsadli darajasi 10-12% darajasida bo'lishi kerak. To'lov balansiga kelsak, savdo balansi profitsitga o'tish bilan 2025 yilgacha kamayishi kerak va bu mahsulot eksporti yiliga 15-20% o'sishi kerak.
Uchinchi bosqichda (2026-2030 yil) iqtisodiyotni eksport xom ashyolardan innovatsion rivojlanish turiga o'tish, eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyotni jadal rivojlantirish:
suv, yer, mineral-xomashyo va energetika resurslaridan foydalanish samaradorligini tubdan oshirish;
inson kapitalini rivojlantirish (kamida top 500ga 5 milliy oliy o'quv yurtlari kirishi, maktab ta'lim sifati bo'yicha top 30 kirib mamlakat, 99 % majburiy tibbiy sug'urta qamrovini kengaytirish);
iqtisodiyot sub'ektlari va fuqarolarning aksariyat qismida innovatsion xulq-atvorga turtki berish, innovatsiya sohasini rivojlantirish va tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni texnologik modernizatsiya qilish;
o'qimishli odamlarning keng o'rta sinfini va odamlar uchun teng imkoniyatlarga ega demokratik fuqarolik jamiyatini shakllantirish (gender tengsizligini to'liq bartaraf etish).
To'lov balansiga kelsak, ushbu bosqichda tashqi savdo balansining ortiqcha bo'lishi kerak. Ushbu mahsulotlar eksporti yiliga 15-20% o'sishi kerak. Ushbu davr mobaynida DYY oqimi 10-15 milliard dollar darajasida saqlanishi kerak. Makroiqtisodiy barqarorlik Markaziy bankning moslashuvchan inflyatsion targetlash rejimidan qattiq inflyatsion targetlash rejimiga o'tish orqali qo'llab-quvvatlanadi va inflyatsiya darajasini yiliga 3-5% ga yetkazadi. Ushbu bosqichda erishilgan kelishuvlar doirasida imtiyozlar hisobga olingan holda protektsionizmsiz JST doirasida eksportga yo'naltirilgan savdoni yanada rivojlantirish ko'zda tutilmoqda.
Konsepsiyani amalga oshirishning har bir bosqichida strategik ustuvorliklar va vazifalarni belgilangan maqsadlar bilan bog'lashga qaratilgan tizimli ijtimoiy-iqtisodiy siyosat amalga oshiriladi, bu ularning izchilligini ta'minlaydi. O'z navbatida, har bir bosqichda hal etiladigan vazifalar mamlakatimiz iqtisodiyoti va hududlarining turli tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishga doir aniq dasturiy chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishning yanada sifatli darajada qo'llab-quvvatlanadi.