O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro

Neftni kayta ishlash yuli bilan olinadigan yokilgilarning turlari

Neft odatda, kora rangli moysimon, yonuvchan suyuk modda bulib uziga xos xidi bor. U suvdan biroz engil va suvda erimaydi. Neft asosan uglevodorodlar aralashmasidan iborat bulib, buni tajribada aniklash mumkin. U muayyan bir xaroratda xaydalmasdan, balki xaroratlar oraligida xaydaladi. Demak, neftni bir xil moddadan iborat deb bulmaydi. Neftning asosiy sifatini belgilaydigan narsa bu uning frakstion sostavidir (tarkibidir). Buni laboratoriyada neftni xar-xil xaroratda xaydash yuli bilan aniklanadi. Avval kaynash darajasi past, molyar massasi kichik moddalar xaydaladi, sungra yukori xaroratda
molekulyar massasi yukori bulgan moddalar xaydaladi. Atmosfera bosimida xaydalganda neftdan kuyidagi frakstiyalar olinadi.
N.K – 140⁰S – benzin frakstiyasi – 180⁰S (205 s). 140 – 180⁰S – ligroin frakstiyasi
140 – 220⁰S – kerosin frakstiyasi 180 – 350⁰S – dizel frakstiyasi
350⁰S dan yukori xaroratda xaydaladigan frakstiya mazut deyiladi. Mazut vakuum ostida xaydaladi va kuyidagi frakstiyaga ajraladi:

Motor yokilgini olish uchun:

350-500⁰C – vakuumli Gazoyl (vak.Distillyat).
500 – vakuum koldik (gudron)

Moylar olish uchun

350-420⁰S engil moy frakstiyasi (transformatornыy distillyat). 420-490⁰S urta moy frakstiyasi (mashinnыy distillyat),
450-490⁰S ogir moy frakstiyasi
490⁰S gudron
Neft asosan vodorod va ugleroddan tarkib topgan. Uglerodning mikdori neftda 83- 87 %, N₂  11.%-14 %, bundan tashkari neftda S, O, N bor.

3. Tovar neft maxsulotlarinig xarakteristikasi

Neft maxsulotlarining asosiy kismi xalk xujaligida yokilgi va surkov moylari sifatida ishlatiladi. Neft maxsulotlarining nisbatan kam kismi bitum olish uchun, elektrod koksi, kattik parafinlar olish uchun ishlatiladi, kolgan kismi organik sintezda – plastmassa, sintetik tola, sintetik kauchuk, ugitlar va x.k. olishda ishlatiladi. Shuning uchun neft maxsulotlari kuyidagi guruxlarga bulinadi:

1. 
   Yokilgi. 2. Yorituvchi kerosin, 3. Erituvchilar va yukori oktanli kushimchalar, 4. Neft moylari, 5. Parafinlar, sterezinlar, vazelinlar, 6. Neft bitumlari, 7. va boshka neft maxsulotlari.
   
2. 
   Yokilgi. 1. Karbyurator yokilgisi (avia-avtomobil benzilari, traktor yokilgisi). 2.Reaktiv, 3. Dizel, 4. Gazoturbinalar. 5. Kotel (kozon) yokilgisi.
   

Yokilgilar – suyuk va gazsimon, yorituvchi kerosin, erituvchilar, surkov moylari, konsistent moylar, kattik va yarim kattik uglevodorodlar; parafinlar, sterezin, vazelin, neft bitumlari, peklar, neft kislotalari va ularning xosilalari; mыlonaftlar, sulfokislotalar, yogli kislotalar. Individual uglevodorodlar: etilen, propilen, metan, benzol, toluol, ksilol va boshka kimyo sanoati uchun xomashyo xisoblanadi.
Ishlab chikarish xajmiga kura suyuk va gazsimon yokilgilar, surkov moylari va keyingi paytlarda individual uglevodorodlar asosiy maxsulot bulib kolmokda. Yokilgilar ishlatish soxasiga karab karbyuratorlar yokilgisi (avia va avtobenzinlar, traktor yokilgisi), reaktiv va turboreaktiv dvigatellar uchun dizel, gazoturbina va kotel yokilgisi sifatida ishlatiladi. Benzinlar kuyidagi sifatga ega bulishi kerak:

1. 
   Ma’lum frakstiya sostaviga.
   
2. 
   Tuyingan parlar bosimiga.
   
3. 
   Detonastiya va kimyoviy barkaror.
   
4. 
   Apparatlarni zanglatmasligi kerak.
   

Benzin frakstiyasining tarkibi uning kaynash xaroratining boshlanishini va oxirini kursatadi (25-200⁰S). Tuyingan parlarning bosimi ma’lum mikdordan past va yukori bulmasligi kerak. Benzining asosiy xarakteristikasi – bu uning detonastiyalanish xususiyatidir.
Ichki yonish dvigatelining stilindriga benzin parlarini va xavo aralashmasi beriladi, bu erda u porshen bilan kattik sikiladi va svechalar uchun uchkun beradi. yonish natijasida xosil bulgan gazlar porshenlni xarakatga keltiradi. Stilindrda sikish darajasi kancha katta bulsa, dvigatelning foydali ish koeffienti shuncha kup buladi.
Цilindrda aralashma yonishdan xosil bulgan alangan xar xil tezlik bilan tarkaladi. Aralashma normal yonganda alangan stilindrda 10-15m/sek tezlik bilan tarkaladi. Lekin ba’zibir sikish darajasida alangan 1500-2000 m/s tezlik bilan tarkaladi. Detonastiyaning paydo bulishi stilindrda kattik shovkin xosil kiladi, kora tutun xosil buladi, motorning kuvvati pasayadi. Benzinlarning detonastiyaga moyilligi ularning oktan soni bilan xarakterlanadi. Benzinning oktan soni ichki yonish dvigatelini stilindrida izooktan va N- geksanlarni detonastiyalash kobiliyatini sinash bilan ulchanadi. Bunda izo-oktanni oktan soni 100 deb va N-geksanniki 0 deb olinadi. Samolyotlar uchun ishlatiladigan benzinlar oktan soni 100 dan yukori kilib tayyorlanadi. Benzinlarning oktan sonini ularga izooktan, izopentan, etilbenzol, izopropilbenzol kushib oshirish mumkin. Bundan tashkari benzinlarning oktan sonini oshirish uchun antidetanator – tetraetilsvinest Hd(C₂H₅)₄ kushiladi. Masalan, 1 kg benzinga 4 ml etil suyukligini kushsa, oktan soni 70 dan 89 ga ortadi.

4.