O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

 
 

---

46 
Hikoya qilishga (monologik nutqqa) o’rgatish
.
Bolalarni 
maktabga tayyorlashda monologik nutqni rivojlantirish juda muhimdir. 
Monologik nutq boladan o’z fikrini tushunarli va izchil bayon qilishni 
talab etadi, bunday nutq turini esa bola 5 - 6 yoshda egallay boshlaydi. 
Chunki bu yoshda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi, bolada katta 
so’z boyligi to’planadi, tilning grammatik qurilishini egallab oladi. 
Nutqning monolog shakli bolalarga ko’rgan narsalari haqida batafsil va 
izchil so’zlab berishga, o’z fikrlarini to’g’ri tuzilgan jumlalar orqali 
bayon qilishga imkon beradi. 
Bog’langan nutq (monologik nutq) bolada boshqalarning hikoyasini 
tinglashga va uni tushunishga, qisqa, o’zlariga tanish bo’lgan voqeani 
qayta hikoya qilib berishga, ertakda ishtirok etuvchi qahramonlarning 
gaplarini ifodali aytib bera olish malakasining shakllanishiga yordam 
beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi (katta guruh) bolalar rasmda 
tasvirlangan narsalar, o’z hayotiga doir voqealar haqida oddiy hikoyalar 
tuzishga, ko’rgazmali qurolsiz, mustaqil tarzda hikoya to’qishga 
o’rgatiladi. Bolalarni hikoya qilishga o’rgatish ularning aqliy 
rivojlanishiga yordam beradi, fikr yuritish doirasi kengayadi, diqqat, 
tafakkur kabi psixologik jarayonlar rivojlanadi, nutqi ifodali bo’lib 
boradi, bolada o’zini tutish va jamoa oldida so’zlay olish malakasi hosil 
bo’ladi. 
Monologik nutq murakkab psixologik jarayon bo’lib, u dialogik 
nutqdan farqlanadi. Bu farq monologik nutqning voqealar tavsiloti 
holati va hikoya qilishni tinglash xususiyatini belgilaydi. Monologik 
nutq tinglovchidan qat'iy diqqat, nutq mazmunini qanday shaklda bayon 
etilayotganligini kuzatish talab qilinadi. Shuning uchun ham monologik 
nutq tasavvur va tafakkur mahsuli sifatida xarakterlanadi. Buning uchun 
so’zlovchidan tabiat, atrof-muhit va voqeiylik haqida mushohada 
yuritish, uni his qilish xususiyatlari shakllangan bo’lishi zarur. Demak, 
monologik nutqda xabar bo’lib o’tgan voqeiylik xususida ko’rganlarini 
bayon etish muhim o’rin egallaydi. Bu jarayon asosan 5-6 yoshga 
to’lgan bolalar nutqida shakllanadi.
Hikoya qilish xususiyatiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 
1. Daliliy hikoya qilish. 
2. Ijodiy hikoya qilish. 
Daliliy hikoya qilishda bolalar hayotida kuzatilgan, ular ishtirok 
etgan, bevosita shu voqeiylik ishtirokchisiga aylangan hikoyalar misol 
bo’la oladi. Daliliy hikoyalar namunalari quyidagilar:
1. O’simliklar haqidagi hikoyalar. 

---

47 
2. O’yinchoqlar haqidagi hikoyalar. 
3. Bo’lib o’tgan voqealar haqidagi hikoyalar (Masalan, Archa 
bayrami, Tug'ilgan kun, Navro’z bayrami … ). 
Ijodiy hikoya qilishda bolalarning o’zlari o’y-tasavvurlari, 
xayollari asosida tug'ilgan voqealarni bayon etishlari nazarda tutiladi. 
Bundan tashqari, mashg'ulot jarayonida o’rgangan ertak, hikoya va 
boshqa mavzulardagi bir-biriga bog'langan voqeiylik asosidagi 
monologik nutqlari misol bo’la oladi.
Hikoya qilishning yana bir turi qayta hikoyalashdir. Qayta 
hikoyalashda asosan badiiy adabiyotdan o’rgangan va eshitgan 
asarlarini tayyor nutq shakllarida (so’zda, gapda, ketma-ketlikda) ifoda 
etishidir. Bunda asosan ifodalilik, ohang, tezlik (temp) va ovoz hisobga 
olinadi.
Qayta hikoyalashda bolalar oldiga quyidagi talablar qo’yiladi: 
1. Fikrlash, matnni to’liq tushinish. 
2. Asarni to’liq yetkazish, mantiqiy bayonlikka erishish. 
3. Ketma-ketlik. 
4. Lug'atlardan to’g'ri foydalanish, muallif matnini to’liq 
ifodalash va matndagi murakkab so’zlarning ma'nodoshlaridan o’rinli 
foydalanish. 
5. Ritmdan to’g'ri foydalanish, uzoq to’xtam (pauza)ga yo’l 
qo’ymaslik. 
6. Og'zaki hikoyalash nutq madaniyatiga va so’z ma'nolariga 
mantiqiy erishish. 
Bu talablarning birortasini ham bajarmasdan qayta hikoyalash 
usuliga erishib bo’lmaydi. 
Qayta 
hikoyalash 
ta'limi 
usullari 
rang-barangdir. 
Ular 
quyidagilardan iborat: 
1.