O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro muhandislik-texnologiya instituti

19. Rostlagich va ijro mexanizmlarning montaj va sozlash ishlari 
Reja: 
1.
Rostlash qonunlari va rostlagichlar. 
2.
Ijro mexanizmlarning turlari. 
3.
Roslagychlarning sozlash parametrlarini o`rnatish. 
4.
Ijro mexanizmlarshshg xarakteristikalarini olish vaularning montaji. 
. 
Texnologik parametrlarni topshirilgan kattalikda ushlab turuvchi vositalarga 
rostlagich deb ataladi. Rostlagichlarning roslash konuni deganda kirish signali bilan 
chiqish signali orasidagi bog‘lanish tushuniladi. Rostlash qonunlari bo`yicha 
rostlagichlar quyidagi turlarga bo`linatsi: 
1.
Pozitsion - bunda rostlanayotgan kattalikning berilganqiymatidan chetga 
chikqanda rostlovchi organ ikki chetki\olatdan birini egallaydi. 
2.
Proportsional - bunda rostlovchi organ rostlanuvchi parametr vatopshirilgan 
mikdor orasidagi farqkd nisbatan proportsioqalo`zgaradi, rostlanuvchi 
parametrning xar bir mikdorigarostlovchi organning ma`lum bir xolati mos 
keladi. Sozlashparametri bo`lib, proportsionallik chegarasi olinadi vatexnologik 
ob`ektning dinamik tasnifiga binoan o`rnatiladi. 
3.
Integra
;
1 - rostlanaetgan parametr topshirilgan qiymatdanchetga chikkanda 
rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetgachiqishiga proportsionat 
tezlikda o`zgarishiga asoslangan.Sozlash parametri- integrallash vaqti bo`lib, 
bundatopshirilgan va joriy parametrlar orasidagi fark eng kattabo`lganda 
rostlash organini bir chekka xolatdan ikkinchi chekkaqolatga o`tkazish uchun 

---

ketgan vaqt tushuniladi. 
4.
Proportsional - integral - bunda rostlovchi ga`sir chetgachiqish mikdoriga 
proportsional va vakt bo`yicha farqintegraliga teng bo`ladi. Sozlash 
parametrlari:Integrallash vaqti yoki izodrom vakti - bu vaktda rostlash 
erganining siljish mikdori proportsional qisminnng ta`sir kiimatiga teng bo`ladi; 
Proportsionallik chegarasi yoki rostlagachning uzatish koeffitsienti. 
>oportsional-differentsial-bunda rostlovchi ta`sir chetga [ mikdoriga 
proportsional va bu chetga chiqish tezligiga ouladi. Sozlash parametrlari: 
proportsionallik chegarasi va differentsiallash vaqti (avvaldan ta`sir vaqti). Bu vakt 
rostlovchi chiqishga xosila bo`yicha ta`sir darajasini bildiradi. Odatda texnologik 
ob`ektlarda kechikish katta va yuklama o`zgarishi tez va keskin bo`lganda bu 
rostlagachlar o`rnatiladi. 
6. Proporiional-integral-differentsial - bunda rolstlovchi ta`snr chetga chikish 
kiymatiga paroportsional va bu chetga chiqish integrali hamda o`zgarish tezligiga 
teng bo`ladi. Sozlash larametrlari: uzatish koeffitsienti. izodrom va differentsiallash 
vaqti. Bu rostlagichlar inertsion ob`ektlarga o`rnatilib, kechikish katta va parametrning 
qoldiq chetga chiqishi mumkin bo`lmagan holatlarda o`rnatiladi. 
Rostlagach va ijro mexanizmlar loyiha chizmalariga binoan o`rnatiladi. Montaj 
yuqori texnnk darajada amalga oshirilib, natijada ishlash ishonchliligini, rostlash 
anikliligini va vositalarga xizmat ko`rsatish uchun qulayliligini ta`minlashi 
lozim. Rostlagich va ijro mexaiizmlar vosita komilektiga kiruvchi o`rnatish 
konstruktsiyalari va buyumlari yordamida montaj kilinadi. Ijro mexanizmlar zarb, 
vibratsiya, yukori harorat, namlik, chang, ashaddiy muhitlardan holi bo`lgan va asosli 
mustahkam joylarga o`rnatiladi. Rostlagichlar odatda shchit xonalariga montaj 
qilinadi. Konstruktiv jihatdan rostlagichlar agregatli yoki asbobli xolatda 
tayyorlaigan bo`ladi. Asbobli rostlagichlarni tekshirish va sozlash ikkilamchi -. asbob 
bilan birgalikda o`tkaziladi, Agregatli rostlagichlar ayrim bloklar tarzida tayyorlanib, 
turli funktsiyalarni amalga oshiradi. eng ko`p tarkalganlari: "Sgart" pnevmatyak 
gizimi, elektron-gidravlikli tizim "Kristall", "Kaskad" va AKESR kabi elektron 
tizimlardir. Pnevmatik rostlagachlar portlash hovfi bor tarmokdarda o`rnatiladi. 
Kechikishni pasaitirish uchun bergich, ijro mexanizm va rostlagach orasidagi 
masofa 5- 10m bo`lishi, mobodo mahsus talablar bo`lmasa rostlagichlarni ZOOm 
maksofagacha o`rnatish mumkin. "Start" tizimi asbolarini montaj qilganda ularni 
shchitning metall paneliga o`rnatish va shtutserlarni joriy, buyrug‘, ta`minot 
trubkalariga ulash ishlari nazarda tutiladi. PR1.5, PF1.1 kabi bloklar mahsus 
kronshteynlarga, PR2.5, PRZ.31 va boshka rostlagichlar ikkilamchi asbob korpusiga 
o`rnatilishi mumkin. 
O`rnatishdan oldin barcha rostlovchi qurilmalar montaj oldi gekshirishlari 
o`tkazilib, darajalanish tasnifi olinadi. 
Avtomatik rostlash sistemasining rostlash organlari sifatida aylanuvchi 
to`siq (zaslonka), bir yoki ikki o`rindikdi rostlash klapanlari bo`lishi mumknn. 
Rostlovchi klapanning mexanik siljitish uchun pnevmatik, gidravlik va eletr ijro 
mexanizmlari ishlatiladi. 

---

Pnevmatik ijro mexanizmlar ko`p hollarda truboprovodning gorizontal 
kismlariga membrana blokini tepa xolatida 
o`rnatiladi. 
Ishchi bosim membranali ijro mexanizmlariga diametri 8x1 
yoki 8x1,6 bo`lgan mis, po`lat yoki polietilenli trubkalar orqali beriladi. 
YUklama ta`sir kiluvchi o`q bilan siljitish o`qi orasvdagi burchak 1°30'dan ortik 
bo`lmasligi lozim. 
Elektr ijro mexanizmlarida elektromagnit yoki elektrodvigatellar ishlatiladi. 
Ijro kurilmalari uchun montajdan oldin statik, konstruktiv va sarf kabi 
xarakteristikalari olinishi mumkin. Buning uchun tajriba kurilmalaridan foydalanib, 
DR^,- YAO), G‘^ G(1_), O^ S
2
(‗) kabi bog‘laiishlar olnnadi; bunda: DRkl- klapondagi 
bosim pasayishi; ^ - klapondan o`tayotgan suyuklik sarfi; G‘ - rostlash organining 
o`tish gozasi; ‗ - rostlash organi shtokining siljishi. 
Rostlagichlarning montajdan odtsin dinamik xususiyatlari tekshirshshshi xam 
nazarda tutilgan bo`lishi mumkin. Buni PRZ.31 rostlagachi misolida ko`rib 
chiqamiz. Rostlagach texnologik parametr topshirilgan qiymatdan chetga chikqanda 
proportsional-intefal qonun bo`yicha rostlovchi ta`sir hosil kilish uchun 
mo`ljallangan. Maxsus tajriba qurilmalarida rostlagichning o`tish efnyalari olinadi. 
Buning uchun sozlash parametrlarinnng 4,5 kiymati uchun xisob va tajriba natijalari 
taqqoslanib, bu (Siymatlarning mos kelish- kelmasligi, ularning sabablari aniqlanadi. 
Tayanch iboralar: 
Rostlagach, rostlash qonuni, pozitsion rostlagich, proportsional rostlagich, 
proporiional- integral rostlagich, proportsional-integral- differentsial rostlagich, 
pnevmatik ijro mexanizmi, elektr ijro mexanizmi, rostlash organi, konstruktiv 
xarakteristika, sarf xarakteristikasi, rostlash organining o`tish yuzasi. 
Nazorat savollari: 
1. Rostlagichlarning vazifasi, turlari hakida nima bilasiz? ■ 
* 
^ro 
mexanizmlarning vazifasi, turlari hakida nima oilasiz? 
•stlagichlarning sozlash parametrlari xaqida tushincha bering. 
4.
Rostlagichlarning sozlash parametrlarini o`rnatish qandaymezonlar asosida olib 
boriladi? 
5.
Ijro mexanizmlarning qanday xarkteristikalarini bilasiz? 
6.
Ijro mexanizmning sarf xarakteristikasini olish tartibinigapirib bering. 
Adabiyotlar: 
1.
Texnologik jarayonlarni boshkarish sistemalari, YUsufbekovN. R. va boshqalar, 
T. , O`qituvchi, 1997, 406-423betlar. 
2.
Montaj sistem kontrolya i avtomatiki, Minaev P. A. . M.Stroyizdat, 1990, 
str. 414-433. 

---

4. Avtomatika asoslari o`quv qo`llanma, Usmonov A.U., T., 2001, Mualif, 125 bet. 
5. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, Usmonov A.U., T., G‘. 
G‘ulom nomidagi matbaa uyi, 2002, 145 bet. 
6. Nazorat o`lchov asboblari va ularni o`rnatish, Usmonov A.U., O`quv 
qo`llanma., T., ―O`MKNTN‖ bilim nashriyoti, 2005, 156 bet. 
7. Konservalvsh va ishlab chiqarish jarayonlarni dasturlash va avtomatlashtirish, 
Usmonov A.U., Kasb hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma., T., Iqtisod molya 
nashriyoti., 2010, 278 bet.