|
k
tovushi
y
tarzida aytiladi:
ela
k
- ela
y
, tera
k
- tera
y
2)
o
lashish yuz beradi:
a
ka -
o
ka, nahor – nohor.
3) Bu lahjada qaratqich kelishigining qo‘shimchasi yo‘q bo‘lib, uning o‘rniga ham
tushum kelishigi qo‘shimchasi
-ni
ishlatiladi:
ukam
ni(ng)
daftari
.
Qipchoq
lahjasi shevalari O‘zbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular
asosan qishloqlarda tarqalgan (Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpog‘iston,
Shimoliy Xorazm viloyatlari, Turkmanistonning Toshovuz viloyati shevalari).
Belgilari quyidagilar:
1)
y
o‘rnida
j
ishlatiladi:
y
o‘l -
j
o‘l,
y
o‘q -
j
o‘q.
2)
g‘
o‘rnida
v
ishlatiladi:
to
g‘
-
to
v
, so
g‘
- so
v
va b.
3) so‘z oxirida
k
,
q
tovushlari tushiriladi:
quru(
q
), sari
(q)
.
O‘g‘uz
lahjasi Janubiy Xorazmdagi (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp,
Qo‘shko‘pir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni o‘z ichiga oladi. Belgilari:
1) unlilar qisqa va cho‘ziq aytiladi:
at (hayvon), aad (ism).
2)
t
tovushi
d
,
k
esa
g
tarzida aytiladi:
t
og‘ -
d
og‘ ,
k
eldi -
g
aldi.
3) -
ning
qo‘shimchasi –
ing
tarzida,
-ga
qo‘shimchasi esa
-a, -na
tarzida
aytiladi:
yorim
ga
– yorim
a
, ali
na
(qo‘li
ga
).
O‘zbek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi
hozirgi o‘zbek milliy adabiy tilining me'yorlarini belgilashda muhim ahamiyat
kasb etgan deb, odatda, alohida ajratiladi. Buning boisi shundaki, o‘zbek xalqining
shakllanishida qarluq etnik tarkibi Qoraxoniylar davridan boshlab alohida mavqega
ega edi.
O‘zbek tili bu lahjasining nomlanishida (qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi) bir
muncha anglashilmovchilik mavjud. Birinchidan, bu atamadagi [
chigil
] so‘zi
ortiqcha, chunki chigillar qarluqlarning bir bo‘g‘ini, xolos. Bu bo‘g‘in qanchalik
katta va, Koshg‘ariy so‘ziga ko‘ra, ahamiyatli bo‘lmasin, qarluq toifasiga mansub.
Ikkinchidan, atama tarkibidagi [
uyg‘ur
] so‘zining ham qadimgi uyg‘urlarga
hech qanday aloqasi yo‘q. Bu atama o‘zbek tili bilan birgalikda turkiy tillar g‘arbiy
hun tarmog‘ining qarluq guruhiga mansub bo‘lgan hozirgi uyg‘ur tiliga ishora
23
qiladi, xolos. Shuning uchun hozirgi o‘zbek milliy adabiy tili me'yorlarining bu
lahja xususiyati bilan yaqinligi bejiz emas. Lahjaning qayta nomlanishida tarixchi
va shevashunoslarning xulosasi zarur.
A.K.Borovkov qayd qilib o‘tganidek, o‘zbek tilining birorta shevasini ham
adabiy tilga hamma jihatdan asos bo‘lgan deb aytib bo‘lmaydi. Buning bosh sababi
shundaki, hozirgi o‘zbek milliy adabiy tili uzoq adabiy ishlov an'anasining
(jumladan, eski turkiy, eski o‘zbek, yangi o‘zbek adabiy tillarining) bevosita
davomi va XX asrda u (yozuv va adabiy ishlov an'anasiga ega bo‘lmagan xalqlarda
bo‘lganidek) tamoman yangi bir hodisa sifatida yuzaga kelmagan: milliy adabiy til
kamida ming yillik adabiy ishlov mahsuli. Ikkinchidan, o‘zbek tilining barcha
lahjalari o‘zbek tilining taraqqiyotiga ma'lum bir darajada hissa qo‘shgan. Birining
adabiy tilga ta'siri bir sohada kuchliroq bo‘lsa, boshqa sohada o‘zga bir shevalar
guruhining ta'siri ko‘proq seziladi. Masalan, Andijon, Farg‘ona shevalarida o‘zbek
tiliga xos eng ko‘p tarqalgan grammatik shakllardan birini – hozirgi zamon
fe'lining
[
-yap
] affiksi vositasida yasaluvchi shaklini bergan deyiladi. Lekin bu
shakl qipchoq lahjalarida ham aynan shunday qo‘llanadi. Shunisi xarakterliki, bir
qarashda adabiy tildan birmuncha uzoqroq deb tasavvur qilinadigan qipchoq
lahjasi morfologiyasi singarmonizmdan, ya'ni fonetik o‘ziga xoslikdan xoli olinsa,
adabiy til morfologiyasi bilan qariyb bir xil. Yoki adabiy tilga fonetik jihatdan asos
deyilgan Toshkent shevasida [
x
] va [
h
] tovushlari, qaratqich va tushum kelishiklari
shakllari farqlanmaydi. Qipchoq shevalarida esa ular qat'iy ajratiladi. Qipchoq
shevalarining adabiy til lug‘atini, xususan, uning chorvachilik atamalari tizimini
rivojlantirishda, adabiy tilning uslubiy imkoniyatlarini boyitishda katta hissasi bor.
Masalan, [
qirqim
]
,
[
o‘tov
]
,
[
to‘l
]
,
[
sarimoy
]
,
[
chakki
]
,
[
chalop
]
,
[
uloq
]
,
[
sovliq
]
kabi umumiy va chorvachilik atamalari, [
quyruq
]
,
[
bovur
]
,
[
patir
]
,
[
tovoq
]
,
[
kulchatoy
]
,
[
lochira
]
singari pazandachilik atamalari adabiy tilga qipchoq
shevalaridan kirib kelgan.
24
Adabiy tilning rivojlanishiga o‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi ham ma'lum
darajada hissa qo‘shgan. Buning uchun adabiy tildagi [
yoshulli
]
,
[
o‘g‘lon
]
,
[
buyon
]
,
[
qaydin
]
,
[
qorago‘z
] kabi qator so‘zlarni misol sifatida keltirish kifoya.
Demak, o‘zbek milliy adabiy tilining shakllanishi va taraqqiyotida tayanch
manba bo‘lgan tarixiy an'ana bilan bir qatorda barcha lahja va shevalarning o‘ziga
xos o‘rni bor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
