O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Orfografiya va uning asosiy tamoyillari   
Orfografiya  grekcha  so‘z  bo‘lib,  orthos  – 
to
‘
g
‘
ri
  va  grafo  – 
yozaman
, 
“to
‘
g
‘
ri  yozuv”
  degan  ma’noni  ifodalaydi.  Orfografiya  tovush  va  harflar,  so‘z  va 
uning  ma’noli  qismlari,  qo‘shma,  juft,  takroriy,  qisqartma  (jumladan,  shartli 
qisqartmalarning  ham)  so‘zlarning  qo‘shib,  ajratib  va  chiziqcha  orqali  yozilishi, 
bo‘g‘in  ko‘chirish,  bosh  hamda  kichik  harflardan  foydalanish  o‘rinlari  haqidagi 
yagona  qoidalar  tizimidan  iboratdir.  Orfografiya  og‘zaki  nutqni  yozuv  orqali 
to‘g‘ri  ifodalash  uchun  har  bir  tilning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olgan 
holda  yozuv  qoidalarining  umumiyligini  ta’minlaydi.  Bu esa og‘zaki nutqni imloda 
bir  xil  yozish  imkoniyatini  tug‘diradi.  Odatda,  adabiy  til  ma’lum  me’yorlarga  ega 
ekanligi  bilan  shevalardan  farqlanib  turadi.  Og‘zaki  nutqda  ham,  yozma  nutqda 
ham muayyan me’yorlarga rioya qilish nutq (og‘zaki va yozma)ning aniq, ravon va 
tushunarli  bo‘lishiga  yordam  beradi.  Adabiy  tilni  to‘liq  egallash  uchun  esa  til  va 

---

99 
 
 
nutq  me’yorlarini  bilish  hamda  unga  rioya  qilish  shart.  Orfografiya  to‘g‘ri  yozish 
qoidalarini  belgilashda  ma’lum  tamoyillarga  asoslanadi.  Tilshunoslikda 
orfografiyaning  quyidagi  prinsip  (tamoyil)lari  qayd  qilinadi:  fonetik,  morfologik, 
tarixiy-an’anaviy  va  shakliy  (simvolik  yoki  ideografik)  prinsiplar.  Biroq  bularning 
mavqeyi  hamma  tillarda  ham  bir  xil  emas:  har  bir  tilning  orfografiyasi  uchun  u 
yoki  bu  prinsip  asos  qilib  olinadi.  Asosiy  orfografik  tamoyillar  va  ularning  o‘ziga 
xos xususiyatlari  xususida alohida to‘xtalib  o‘tamiz. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Oliy 
Kengashining 
13-sessiyasi 
(1993-yil                 
2-sentabr)da  “Lotin  yozuviga  asoslangan  o‘zbek  alifbosini  joriy  qilish  to‘g‘risida”   
O‘zbekiston  Respublikasining  Qonuni  qabul  qilindi.  Bu  qonunni  joriy  qilish 
to‘g‘risida  prezident  farmoni  ham  e’lon  qilindi.  1995-yil  24-avgustda  O‘zbekiston 
Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  “Lotin  yozuviga  asoslangan  o‘zbek  tilining 
asosiy  imlo  qoidalarini  tasdiqlash  haqida”gi  339-son  qarori  qabul  qilindi.  Yangi 
imlo  qoidalari  82  moddadan  iborat  bo‘lib,  unda  harflar  imlosi,  asos  va 
qo‘shimchalar  imlosi,  qo‘shib  yozish,  chiziqcha  bilan  yozish,  ajratib  yozish,  bosh 
harflar imlosi, ko‘chirish qoidalari alohida bo‘limlarda ko‘rsatilgan.   
Ma’lumki,  orfografiya  adabiy  tilning  talaffuzini  o‘rganuvchi  orfoepiya  bilan, 
alifbo  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Orfografiya  bilan  orfoepiya  adabiy  tilni 
takomillashtirishda,  uni  muntazam  bir  shaklga  solishda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Lotin 
alifbosiga  asoslangan  imlo  qoidalarida  juda  ko`p o‘rinlarda orfografiyaning adabiy 
talaffuz me’yorlari bilan muvofiqlashganligini ko‘rish mumkin. Masalan,   
1)
 
mo
‘
tabar,  mo
‘
jiza,  mo
‘
tadil 
kabi  arab  tilidan  o‘zlashgan  so‘zlar 
tarkibidagi