Oʼzbekiston respublikasi oliy va oʼrta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti «iqtisodiyot»

2. XARIDORLAR VA BUYURTMACHILAR BILAN HISOB-KITOBLAR AUDITI

Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishning umumiy qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o‘xshash.

№21-BHMSga muvofiq jo‘natilgan mahsulot, material, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun xaridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar

4010 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»,

4020 – «Olingan veksellar»,

6310 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar»,

9010 – «Mahsulotlar sotishdan olin-gan daromadlar»,

9020 – «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar»,

9030 – «Bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar»,

9110 – «Sotilgan mahsulotlar tannarxi»,

9120 – «Sotilgan tovarlar tannarxi»,

9130 – «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi», schyotlarida hisobga olinadi.

Auditor 4010 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»,

4020 – «Olingan veksellar»

6310-«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schyotlari bo‘yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning haqqoniyligini baholash natijasida xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha muomalalarning ishonchliligini tekshiradi. Bu schyot bo‘yicha oborotlarni tekshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko‘rsatkich - tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko‘rsatkichi bo‘yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi.

Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni tekshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo‘yicha hisob registrlari ma’lumotlarining Bosh daftar hamda o‘zaro aloqador hisob registrlari ma’lumotlari bilan tengligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010 – schyot debeti bo‘yicha yozuvlar 9010, 9020, 9030, 9210, 9220 – schyotlarning krediti bo‘yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. Agar qonun yoki oldi-sotdi shartno-masida tovarga mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, u holda umumiy qoida bo‘yicha mulkiy huquq mol yetkazib beruv-chidan xaridorga tovarni jo‘natish vaqtida o‘tadi va debet 4010-«Xari-dorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va kredit 9010-«Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar»schyoti yozuvi bilan aks ettiriladi. Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi - «to‘lov bo‘yicha» yoki «jo‘natish bo‘yicha» qabul qilinganidan qat’i nazar amalga oshiriladi. Dastlabki hujjat va 4010-schyotning hisob registri bo‘yicha mahsulot jo‘natilgan sanani taqqoslash orqali muomalalarning o‘z vaqtida aks ettirilishi nazorat qilinadi.

Agar shartnomada tovarlarga mulkiy huquq o‘tishining maxsus tartibi ko‘zda tutilgan bo‘lsa, u holda jo‘natilgan qiymatliklarga mulkiy huquq ularni jo‘natish vaqtida emas, balki pul to‘lanish vaqtida o‘tishi mumkin. Bu holda jo‘natilgan va sotilgan tovarlar uchun xaridorlarning qarzlari ham shunday yozuv bilan, ammo pul to‘lanish vaqtiga aks ettirilishi muhimdir. Bu xaridorlar bilan chet el valutasida hisoblashilganida va xaridor-lar bilan shartli birliklarda hisoblashilganda o‘ta muhimdir. Chunki muo-malalarni aks ettirish sanasiga bog‘liq holda valuta kursi natijada esa umumiy qarzdorlik, kurs va summa tafovutlari aniqlanadi.

Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish chog‘ida tovar (mahsulot, ish va xizmat)lar bahosi shakllanishining shartnoma shart-lariga muvofiqligi hamda QQS summasi va xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa elementlarining to‘g‘riligi aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni to‘lashning o‘z vaqtidaligi va to‘liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan boglanadigan ma’lumotlarni taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi yozuvlarni ko‘rib chiqish yo‘li bilan aniqlanadi.

Veksellar bilan hisob-kitob qilinganida №21 BHMS talablariga muvo-fiq 4020 - «Olingan veksellar» schyotini yuritish tartibiga rioya qilinishi va xaridorlarning veksellar bilan ta’minlangan qarzlari analitik hisobining tuzilishiga qat’i e’tibor qaratilishi lozim. Bunda xususan, veksellarning to‘lov muddati, banklarda hisobga olinganligi (diskontlangani), o‘z vaqtida puli kelib tushmaganlari alohida tekshirilishi zarur.

Shuningdek, olingan veksellar bo‘yicha veksel foizlari va QQS aks ettirilishi, veksel bo‘yicha pul mablag‘larining kelib tushish chog‘ida (tovarlar, qarama-qarshi talablar) vujudga keladigan majburiyatlar to‘g‘riligi tekshiriladi.

Tekshiruv jarayonida xaridorlarning muddatlari o‘tib ketgan debitor qarzlari talab qilinganligi va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. Debitor qarzlarni hisobdan o‘chirish faktlari bo‘yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va to‘g‘ri aks ettirilganligini aniqlaydi.

Debitor qarzlarning ahvoli va ularni hisobdan o‘chirishni tekshirish amallari shubhali qarzlar bo‘yicha rezerv yaratish va undan foydalanishni tekshirish amallari bilan kesishadi. Shubhali qarzlar bo‘yicha rezervlardan foydalanishning asosliligini tekshirish debitor qarzlarni hisobdan o‘chirish chog‘ida ko‘rib chiqiladi.

Mahsulot va materiallarni sotishga jo‘natish me’yoriga qarab barcha nakladnoy ma’lumotlari tayyor mahsulotlarni sotishga doir hujjatlar reestri (63 - ASK shakl)ga yozib boriladi. Reestrlar ichki xo‘jalik bo‘linmalari (shirkatlar, brigadalar va boshqalar)dan xo‘jalik buxgalteriyasiga topshiri-lib, ularning ma’lumotlari asosida «Qishloq xo‘jalik mahsulot, material, ish va xizmatlari realizatsiyasini hisobga olish vedomosti (62 - ASK shakl) tuziladi. Reestrlarda xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblar har qaysi to‘lov hujjati bo‘yicha alohida-alohida hisobga olib boriladi. Hisobot oyi ichida to‘lanmagan summalar, undan keyingi oyda xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish uchun xizmat qiladigan, yangi saldo (qoldiq) reestriga har qaysi to‘lov hujjatidan o‘tkaziladi.

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni tekshirishni boshlashdan oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko‘rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 –«Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 – «Olingan veksellar», 6310 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schyotlari bo‘yicha qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. Shuningdek, reestrlarning o‘z vaqtida to‘lg‘azilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xo‘jalikning kassasiga yoki hisob-kitob schyotiga tushgan to‘lovlar haqida belgilar (yozuvlar) mavjudligi tekshiriladi. Mahsulot, material, ish va xizmatlar realizatsiyasi bo‘yicha to‘lov talabnomalarining o‘z vaqtida to‘lg‘azilishi va inkassaga qo‘yilishi tekshiriladi. Qarzlarning vujudga kelish sanalari va to‘lov muddati o‘tib ketgan summalarini saldo (qoldiq) reestrlari bo‘yicha aniqlash zarur. Ushbu to‘lov hujjatlari bo‘yicha qarzlar nihoyatda puxta tekshiriladi. Chunki amaliyotda xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari 4010 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4020 – «Olingan veksellar», schyotlarining debetida, to‘lovlarning kelib tushishi esa 6310 – «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi, shuningdek, mahsulot va materiallar bir xo‘jalik yoki tashkilotga jo‘natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari ham uchraydi. Buning natijasida nohaq debitor va kreditor qarzlar vujudga keladi.

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muddati o‘tib ketgan debitor qarzlarni undirish choralari ko‘rilayotganligi aniqlanadi, hisob-kitoblarni o‘zaro taqqoslash va aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to‘g‘rilash, shuningdek, qarzlarni o‘zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi.