O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

2.6. O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik fiziologiyasi

Chidamlilik - o‘simlik organizmining infeksiyaga javob me’yoridir. Bu o‘simliklarning kasallikni yuqtirmasligi, chegaralab qo‘yishi yoki uning rivojlanishiga to‘sqinlik qilish qobiliyati bilan tavsiflandi. Chunki, tirik organizmga tushgan mikroorganizm uning qarshiligiga uchraydi. Shuning uchun ham ular kasallik tug‘dirishdan oldin o‘zlari nobud bo‘lishi mumkin. Chidamsiz o‘simliklar bunday qarshilik ko‘rsata olmaydi. Natijada ular kasallanadi va hatto nobud bo‘lishi ham mumkin. Chidamlilik nospetsifik yoki bir turlarga xos, spetsifik yoki navlarga xos bo‘lishi mumkin.

Nospetsifik - turlarga xos chidamlilik asosida o‘simliklar juda ko‘p miqdordagi saprofit mikroorganizmlar ta’siridan himoya qilinadi. Chidamlilikning bu shakli fitoimmunitet deyiladi (lotincha immunitas -ozod bo‘lish). Bunday chidamlilik nospetsifik bo‘lib, faqat ma’lum turlarga xos bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir tur oz miqdorda qo‘zg‘atuvchilar bilan zararlanadi.

Spetsifik -navlarga xos chidamlilik, nospetsifik chidamlilikni engib, o‘simliklarni kasallantirishi mumkin bo‘lgan parazitlarga nisbatan munosabatidir. Bu chidamlilik ayniqsa, madaniy o‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki, ularning 90 foizdan ortig‘i spetsifik patogenlardan zararlanadi. Odatda navlar ayrim patogenlarga nisbatan chidamli bo‘lib, boshqa patogenlar bilan zararlanishi mumkin. Bu mikroorganizmlar turiga, ularning virulentlik darajasiga, o‘simlik navining shu mikroorganizm ta’siriga chidamliligi, ikkala organizmning rivojlanish bosqichlariga, o‘zaro ta’sir sharoiti va muddatlariga bog‘liq bo‘ladi.

O‘simliklarning kasalliklarga chidamlilik darajasi turli xil himoyalanish mexanizmlariga asoslangan. Ular asosan ikki guruhdan iborat: konstitutsion va induksiyalangan.

Konstitutsion mexanizmlar- o‘simlik to‘qimalarida infeksion jarayongacha mavjud bo‘ladi: 1) o‘simlik to‘qimalari o‘ziga xos tuzilmaviy xususiyatlariga ega bo‘lib, infeksiya kirishiga mexanik to‘siqni ta’minlaydi; 2) antibiotik faollikka ega bo‘lgan moddalarni ajratadi ( fitonsidlar, fenollar va boshqalar); 3) parazitlarning oziqlanib, o‘sish va rivojlanishni ta’minlaydigan moddalarning juda kam hosil bo‘lishi va boshqalar.