O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

1. Fizikaviy - suv etishmasligi yoki ortiqligi, yorug‘lik va haroratlarning o‘zgarishi, radio faol nurlar va mexanik ta’sirlar.

2. Kimyoviy - har xil tuzlar, gazlar, gerbitsidlar, fungitsidlar, sanoat chiqindilari va boshqalar.

3. Biologik - shikastlovchi hasharotlar, patogen mikroorganizmlar, parazitlar, boshqa o‘simliklar bilan raqobat va boshqalar.

O‘simliklarning stressorlarga chidamliligi o‘sish va rivojlanish bosqichlarida har xil bo‘ladi. Tinim davrida ularning chidamliligi eng yuqori bo‘ladi. Eng chidamsizlik - o‘simliklarning yosh maysalarida kuzatiladi. Keyinchalik o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi bilan bilan bir qatorda ularning chidamlilik darajalari ham to pishib etilish bosqichigacha ortib boradi. Ammo, o‘simliklarning gullash fazasi, ayniqsa gametalarning shakllanish muddati ham kritik sanaladi. Chunki, bu muddatlarda o‘simliklar stressorlar ta’sirida kuchli zararlanishi va hosildorlikni keskin kamaytirishi mumkin.

Kuchli va tez ortib borayotgan stressorlar ta’sirida paydo bo‘ladigan nospetsifik jarayonlarga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

1. Membaranalar o‘tkazuvchanligi ortadi va membrana potensiali o‘zgarishi natijasida ionlar almashinuvi buziladi.

2. Sitopalazmaga Ca⁺ kirishi o‘zgaradi.

3. Sitoplazmada pH nordonlik tomonga o‘zgaradi.

4. Protoplazmaning qovushqoqligi ortadi.

5. Kislorodning yutilishi va ATF sarflanishi kuchayadi.

6. Gidrolitik jarayonlar tezlashadi.

7. Stress oqsillarning hosil bo‘lishi faollashadi.

8. Plazmolemmadagi N⁺ - pompalarining faolligi ortadi.

9. Etilen va ABK sintezi tezlashadi, hujayralarning bo‘linishi va o‘sishi sekinlashadi, fiziologik va metabolitik jarayonlar o‘zgaradi.

Yuqorida sanab o‘tilgan stress reaksiyalar istalgan stressorlar ta’sirida sodir bo‘lishi mumkin. Ular hujayra tuzilmalarini himoyalashga va noqulay o‘zgarishlardan saqlashga qaratilgan. O‘z navbatida, nospetsifik o‘zgarishlar bilan bir qatorda spetsifik o‘zgarishlar ham paydo bo‘ladi.

Stressorlar ta’sirida umumiy oqsillar sintezining kuchsizlanishi bilan bir qatorda maxsus stress - oqsillarning sintezlanishi qiziqarli sanaladi. Masalan, makkajo‘xorida bunday oqsillar harorat 45 °C bo‘lganda hosil bo‘ladi va ular issiqlik shoki oqsillari deyiladi. Bu oqsillarning hayotiyligi 20 soatgacha bo‘lib, hujayralar chidamliligini boshqaradi. Bunday oqsillar sitoplazmada ham bo‘lib, stress sharoitda faollashadi. Ular yadro, yadrocha, membranalarda himoya funksiyalarini bajaradi.

Noqulay omillar ta’sirida hujayrada uglevodlar va ayniqsa, prolin (aminokislota) miqdori ham ko‘payadi va himoya reaksiyalarida ishtirok etadi. O‘simliklarga suv etmaganda hujayra sitoplazmasida ( arpa, shpinat, g‘o‘za) prolin konsentratsiyasi 100 martagacha ko‘payganligi aniqlangan. Prolin oqsillarni denaturatsiyadan saqlaydi. Prolin to‘planganda, osmotik faol modda bo‘lganligi uchun hujayrada suvni saqlashda ham xizmat qiladi.

Umuman, o‘simliklar noqulay muhitda yashaganda ularning tanasida etilen va ABK miqdori ko‘payadi, modda almashinuv jarayoni pasayadi, o‘sish va rivojlanish sustlashadi, qarish jarayonlari tezlashadi, to‘qimalarda auksin, sitokinin va gibberellinlar miqdori kamayadi va tinimga o‘tish tezlashadi.