O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti pedagogika fakulteti musiqiy ta’lim yo’nalishi

Tushuncha va so'z

Tushuncha bilan so'z bir-biriga chambarchas bog'langandir: so'zsiz tushuncha bo'lishi mumkin emas. So'z tushunchaning "moddiy" ifodasi va tushunchaning tayanchidir. Tushunchalar yo bir so'z, yoki bir necha so'z bilan ifodalandi. Masalan, "odam" degan tushuncha bir so'z bilan ifodalangan, lekin 'O'zbekiston fuqarosi" degan tushuncha esa ikki so'z bilan ifodalangan, "O'z Vatanini sevgan kishi" degan tushuncha to'rt so'z bilan ifodalangan. So'zlar va belgilar faqat tushunchalarning ifodasigina bo'lib qolmasdan, balki, shu bilan birga, tushunchalar hosil qilish uchun ham vosita bo'ladi. Tushunchalar sezgi, idrok, tasavvurlar asosida, so'z, nutq yordami bilan tafakkur jarayonida hosil bo'ladi.

Analizdan maqsad hamda uni hal etish usullariga qarab analitik kimyo «sifat analiz va miqdoriy analiz» qismlariga bo’linadi.

Sifat analizida tekshirilayotgan modda tarkibida qanday elementlar gruppasi va qanday ionlar bor-yo’qligi aniqlanadi. Masalan ammafosda N_2, P,H₂, O₂, elementlar yoki NH⁺₄,va H₂PO₄ ionlarning mavjudligi aniqlanadi.

Miqdoriy analizda murakkab modda tarkibidagi elementlarning miqdori massa protsenti aniqlanadi. Masalan, ammofos tarkibida Р₂О₅ dan m % borligi aniqlanadi.

Murakkab moddalar avvalo, sifat analiz qilinib, so’ngra tekshirilayotgan elementlarning massa protsentlari, ya‘ni miqdorlari aniqlanadi. Demak sifat analiz miqdor analizdan oldin o’tkazilishi shart.

Miqdor analizi natijalariga ko’ra reaktsiyaning muvozanat konstantasi , moddaning eruvchanlik ko’paytmasi va boshqa qiymatlar hisoblab chiqarilishi mumkin.

Boshqa fanlar kabi analitik kimyo ham mustaqil fanlar qatorida o’rganiladi.

D. I. Mendeleevning elementlar davriy sistemasi, elektrolitik dissotsilanish nazariyasi, massalar ta‘siri qonuni, kimyoviy muvozanat, oksidlanish-qaytarilish jarayonlari, koordinatsion birikmalar hosil bo’lishi, tuzlarning gidrolizlanishi va asoslarning amfoterligi kabi mavzular kimyoviy analizning nazariy asosini tashkil etadi.

Hozirgi davrda analitik kimyo zamonaviy mukammal usullarga ega. Ular kimyoviy moddalarning turli xususiyatlariga asoslangan. Masalan, moddalarning cho’kmaga tushishi, rangi, gaz holatda bo’lishi kabi xossalariga asoslanib analitik usullar yaratiladi. Barcha usullarni uch gruppaga kimyoviy, fizikaviy va fizik-kimyoyaviy usullarga ajratish mumkin.

Kimyoviy usullar kimyoviy reaktsiyalarga asoslanadi. Analiz protsessida foydalaniladigan ana shunday kimyoviy reaktsiyalar analitik reaktsiyalar, ularni vujudga keltiruvchi moddalar esa reagentlar deb ataladi. Kimyoviy analiz usullari puxta sinovdan o’tkaziladi. Shu sababli ular aniq natija beradi. Lekin ko’pchilik kimyoviy usullarning sezgirligi u qadar yuqori emas, analiz bajarilishi uchun ham ko’p vaqt talab qilinadi. Qishloq xo’jaligida ba‘zi bir biologik muammolarni hal etishda tez va aniq natijalar beradigan fizikaviy va fizik –kimyoviy usullarni roli beqiyos. Fizikaviy va fizik–kimyoviy usullar «instrumental» usullar deb ham ataladi.

Fizikaviy usullarda kimyoviy reaktsiyalardan foydalanilmaydi, faqat moddalarning fizikaviy xususiyatlari tekshiriladi. Spektral analiz, lyuminestsent analiz refraktometrik analiz rentgen – struktur analiz va hokazolar fizikaviy usullar jumlasiga kiradi. Moddalarning radiaktivlik xususiyatiga asoslangan nishonlangan atomlar usullari biologik ilmiy izlanishlarda alohida ahamiyatga ega.

Spektral analiz juda sezgir usul bo’lib, grammning yuz milliondan bir ulushini ham aniqlash imkonini beradi. Hosil qilingan spektr chizig’ining ko’rinishi moddani sifat jihatdan, spektrning intensivligi esa miqdor jihatdan analiz qilish imkonini beradi.

Lyuminestsent analiz ayrim moddalarning ultrabinafsha nurlar ta‘sirida sovuq holada chiqaradigan nurlari intensivligini o’lchashga asoslangan. Maxsus reaktivlar yordamida moddalarda lyuminestsentsiya hodisasini vujudga keltirish mumkin.

Ushbu usulning sezgirlik darajasi spektral analizdan qariyib 100 000 marta ortiq.

Havodan suyuqlikka o’tayotgan nurning sinish xodisasiga asoslanib eritma kontsentratsiyasini aniqlash refraktometriya usulining asosini tashkil etadi. Bu usul yordamida meva sharbati tarkibidagi qand miqdorini aniqlash mumkin.

Analizning fizik-kimyoviy usullarini kimyoviy reaktsiyalar vaqtida sodir bo’ladigan fizikaviy o’zgarishlarni tekshirishga asoslangan. Fizik-kimyoviy usullardan biri – kolorimetrik analiz. Kolorimetrik analiz moddaning kontsentratsiyasi o’zgarishi bilan eritma rangining intensivligi o’zgarishini aniqlashga asoslangan. Analizning konduktometrik usulida esa eritma kontsentratsiyasi o’zgarganida elektr o’tkazuvchanlikning o’zgarishi aniqlanadi.

Turli moddalar o’z tabiatiga bog’liq ravishda bir xil adsorbentga turlicha yutilishi mumkin. Adsorbent sifatida alyuminiy oksididan foydalanib moddalar aralashmasi tarkibiy qismlarga ajratiladi. Bu usul xromatografiya usuli bilan mashg’ul.

SHuni eslatib o’tish lozimki, fizikaviy va fizik-kimyoviy usullar xilma-xil murakkab tuzilishdagi asboblar qo’llashni talab qiladi. Ana shu sababli kimyoviy analiz usullari qulay va ularning qishloq xo’jaligida qo’llanilish sohasi ham keng. Bo’lajak mutaxasislar kimyoviy analiz usullari bo’yicha mukammal bilimga ega bo’lishlari kerak.
Maktab kutubxona fondi markazlashtirilgan holda va byudjetdan tashqari ishlab topilgan mablag’lar hisobiga moliyalashtirib, Respublikada chiqariladigan ta’limga oid gazeta va jurnallar bilan to’liq ta’minlanadi. Bu ishni yanada kengaytirish maqsadida tuman hokimligi bilan kelishilgan holda Mustaqil Hamdo’stlik Davlatlaridan, chet ellardan olinadigan metodik gazeta va jurnallarga obuna bo’lish yo’lga qo’yiladi va ulardan unumli foydalanishi uchun pedagog kadrlarga imkoniyatlar yaratib beriladi.
Masofadan o’qitish va Axborot resurs markazlari, fanlar bo’yicha tayanch maktablarda tuman miqyosida uzluksiz metodik xizmat ko’rsatish tizimi barcha fan yo’nalishlari bo’yicha tashkil etiladi va xizmat ko’rsatish takomillashtirib boriladi. Bunda barcha ta’lim muassasalarida mavjud bo’lgan ilg’or tajribalar bankidan foydalanib boriladi.
Tuman metodika kabineti ta’lim muassasalari rahbariyati va metodbirlashma rahbarlari bilan birgalikda malaka oshirishga bo’lgan extiyojni aniqlash tizimi yaratib, shu asosda malaka uning shakli, darajasiga qarab har bir pedagog haqida ma’lumotga ega bo’lish hamda ularning o’z ustida ishlashi va malaka oshirish qamrovini ta’minlab boradi. Tuman metodika kabineti metodistlari PKQTMO institutida tinglovilarning kurs davomida olgan bilimlarini keyingi faoliyatida tatbiq eta olishi bo’yicha har chorakda saylanma tarzda ta’lim muassasalarining faoliyatini o’rganib, ularga metodik xizmat ko’rsatish davom ettiriladi.
Yil davomida ta’lim muassasalari rahbarlari bilan birgalikda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va olib borishda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash bo’yicha trenerlar tayyorlab boriladi. Muntazam ravishda maktabdagi malakali, ilg’or o’qituvchilar va maktab rahbarlari tomonidan tayyorlangan metodik qo’llanma, dars ishlanmalari va tavsiyanomalarni institut professor-o’qitvchilari bilan qayta ko’rib chiqib, V(SH)XTBB va V(SH)XTPXQTMOI ta’sis etgan gazeta va jurnallarda chop etish tashkil qilinadi.
Tuman XTBlari bilan birgalikda ilg’or ish tajribalarini o’rganish, umumlashtirish va ommalashtirish tizimli ravishda yo’lga qo’yilgan. PKQTMO instituti xodimlari hamda kursga kelgan tinglovchilarni institut kutubxonasidagi respublikamizda va MDH respublikalarida ta’limga doir davriy nashrlarda ta’lim-tarbiyani rivojlantirish va takomillashtirish mavzusidagi maqolalarni muntazam ravishda kuzatib, o’rganib va tahlil etib borishlari uchun shart-sharoitlar yaratilgan. Metodika markazi va tuman metodika kabineti metodistlari tomonidan o’qituvchilar salohiyatini oshirishda attesttsiyaning ahamiyati bo’yicha ta’lim muassasalariga amaliy yordamlar uyushtirilmoqda.
Ta’lim muassasasi rahbari tegishli xodimlar bilan birga chet mamlakatlarning tajribalari, yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars o’tayotgan o’qituvchilarning ilg’or ish tajribalarini o’rganib, umumlashtirib, tumanda ommalashtirib, viloyat(shahar) xalq ta’limi boshqarmasiga tavsiya etish bo’yicha barcha tigishli hujjatlarni tayyorlaydi.

Malaka oshirishga yuboriladigan o’qituvchilarni oldindan belgilash, kursdan o’tgan o’qituvchilarning hisobotini o’z vaqtida metod birlashmada, pedagogika kengashida tinglab boriladi hamda ularga ochiq darslar qo’yib boriladi.

Maktabning o’quv-tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari va metodbirlashma rahbarlari o’qituvchilarning «O’z ustida ishlash» rejasi bo’yicha olib borayotgan faoliyatini o’rganib boradi, unda ta’lim-tarbiyani tashkil qilishda mavjud bo’lgan kamchilik va muammolarni aniqlaydi va ularni bartaraf etish bo’yicha o’z amaliy, yordamni ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. ziyo.net интернет сайти.

2. Pedagogik texnologiyalar.

3. 
   «Ўзбекистон Республикасида кадрларни тайёрлаш миллий дастури», Т. 1997 йил.
   
4. 
   К. Абдуллаева «Янги педагогик технологиялар» - «Бошл. таълим», № 4, 1999 йил, 8-9 бетлар.