O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi berdaQ nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

I.Karimov
Agar mendan sizni nima qiynaydi? Deb so’rasangiz farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman
SH.Mirziyoyev
Er kurrasi umumiy maydonining 1 / 6 (510n ming km² ) bo’lagini quruqlik, qolgan qismi (361 mln.km²) ni esa dunyo okeani tashkil etadi. Quruqlik va suv muhitini o’simliklar olamining nihoyatda rang-barang bir-biriga shakl va tuzilishi jihatidan o’qshash bo’lmagan turlari egallagan.Malum bolishisha er kurrasida 500000 o’simlik va 1000000 dan ortiq hayvonlar turi hayot keshiradi. CHunday ekan er kurrasida tarqalgan jamiyki tirik mavjudodlarning yarimi o’simliklardan iborat. Ammo er kurrasi tirik qismi umumiy massasining 97% I o’simliklar olamiga taaluqli bo’lib, uning faqat 0,03% ini hayvonat olami tashkil qiladi. Muhumi chundaki o’simliklar olami har yili 172 mlrd tonna organic modda sintez qiladi.Bir gina chu raqamning o’zi o’simliklar jamiyki hayvonat olami insoniyat uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. O’simliklar rangi, tuzilishi ,hayot tarizi jihatidan bir-biridan farq qiladi.O’simliklarning suv o’tlari, zamburug’lar , shilimshiqlar, sporali va urug’li gruhlari quruqlik va suv muhitida keng tarqalgan. O’simlik inson, hayvonlar va barsha tirik mabjudodning asosiy oziq manbayi hioblanadi.
3

Inson etishtiradigan tola, kaushuk, non, shaker, turli-tuman mebalar, shoy, kofe, vino hamda u tufayli olinadigan yog’ , pishloq, gusht, tuxum, asal kabilar o’simliklar olamining saxobatli inomidir. Yopiq urug’li o’simliklar bo’lmaganda insonning hozirgi kungi talabini faqat moxlar, poporotniklar, oshiq urug’li o’simliklar hisobiga qondirishni tasabbur etib bo’lmasdi.Hatto uy hayvonlari ham bu o’simliklarni istemol qilmaydi.O’simliklarni shanglatuvshi hashoratlar qushlar, sut emizuvchi hayvonlar yopiq urug’lilar bilan bir vaqitta rivojlangan. O’simlikshunoslik tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak u Osiyoda arxeologik malumotlarga kura, 7-8 ming yil muqaddam bunyotga kelgan . Uning asosiy markazlaridan biri Markaziy hususan O’rta Osiyoda bo’lgan. O’rta Osiyoda va hususan (N.I.Vavilov ) qa’dimiy mesopatamiya past- tegisligi madaniy o’simliklarning tarqalish markazlaridan biri hisoblanadi. Bu markazda o’ziga xos geksaploid bug’doy populyatsiyasi dukaklilarning no’xat, lobiya, mosh, beda yog’ beradigan o’simliklarning zig’ir, kunjut, poliz ekinlaridan sabzi, piyoz singari madaniy turlari yaratilgan. Bu ulkaning meva daraxtlari ayniqa etiborga molik. Hozirgi kunga kelip, bug’doyning 3000 dan, kartoshkaning 2000dan , uzumning 1000 dan, g’ozaning 2000 dan, tirgulning 3000 dan ortiq nablari yaratilgan. Xaliq xo’jaligida ularning tola beradigan, doribor buyoqbop, efir moyli turlari keng qollaniladi. Ammo madaniy o’simliklarning kelib shiqishi haqqida aniq bir fikir aytish ancha kiyin, shunki ularning vatani haqqida bittagina tur bo’lgan monatip johari turkimiga mansub turlar yaqinga qadar yoboyi holda ushragan. Hozir madaniy holda uchraydigan juqorini spontan holdagii turlar aro duragay deb qaraladi. Huddi shunga uqshash madaniylashtirilgan behi , shoy, kokos palmasi kabilar yovvoyi ajdodlaridan madaniylashtirilgan monotip turkumlarga mansub madaniy turlar hisoblanadi. Tabiatimizdagi har bir o’simlik shifobaxsh xususiyatlari, foydali taraplari bilan o’z o’zniga va ahamiyatiga ega. Madaniy o’simliklarning deyarli hammasi yopiq urug’li o’simliklarga kiradi.O’rta Osiyo olimlari Ibn Sino va Al Beruniy bundan deyarli ming yil ilgari o’zlarining tibbiyotga doir mashhur asarlarida yopiq urug’lilarga oid juda ko’p dorivo o’simliklar haqida malumot keltirganlar. Shu jumladan ranodoshlar oilasi ham foydali turlarga boyligi bilan xalq xo’jaligida salmoqli o’rinni egallaydi.

4
Mavzuning dolzarvligi: Biologiya - tirik tabiat, hayot, uning kelib chiqishi, taraqqiyotining barcha jihatlari haqidagi fanlar majmuasidan iborat bo’lib, umumta’lim maktablarida biologiya ta’limining roli shu fanning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati bilan belgilanadi.
Mavzuning maqsad va vazifasi: Mavzuning asosiy maqsadi Ra’noguldoshlar oilasining vakilli na’matak o’simligining biologiyasi va shifobaxshlik xususiyatlarini tajribalar asosida o’rganib, botanika darslarida pedagogik texnologiyalarni qo’llash orqali dars samaradorligini oshirishni ilmiy asoslab berishdan iborat.
Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, tadqiqot oldiga quyidagi vazifalar qo’yilgan;
- Ra’noguldoshlar oilasiga umumiy tasnif berish
- Na’matak o’simligining biologiyasi va uning turlarini aniqlab o’rganish
- Ranoguldoshlar oilasiga kiradigan o’simliklarning turlari, morfologiyasi, fiziologiyasi va shifobaxsh xususiyatlari haqqida malumot berish
Adabiyotlar taxlili. Xozirgi davrda mustaqil fikrlaydigan erkin, ijodkor, tashabbuskor shaxsni tarbiyalash ta’lim - tarbiyaning asosiy maqsadi. “ Xalq ta’limi” jurnalining 2008 yil № 6 sonida “ o’quvchilarning faolligini oshirishda ta’limning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish” nomli N.Jumaboyevaning maqolasida “ fanlarni o’qitishda ta’lim shakllari, metodlari va usullarining samaradorligi ularni tashkil etishda bolalarning intelektual va shaxsilik imkoniyatlarini xisobga olishga, ularning faolligini oshirishga qaratilgan bo’lishi lozim”. “ Xalq ta’limi” jurnalining 2007 y № 5-sonida M.Qulaxmetova “ O’quvchilarning ijodiy, mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirishning ta’lim samaradorligida tutgan o’rni” maqolasida o’quvchilar mavzularni mustaqil
5
o’rganishlari orqali muayyan fan bo’yicha bilimlarni oshirish, ularda mustaqil dunyoqarashni shakllantirish”, “ Xalq ta’limi” jurnalining 2004 yil 4-sonida yangi pedagogik texnologiyalar ta’lim tarbiya sifat va samaradorligi omili2 nomli R.Choriyevning maqolasida pedagogik jarayonning barchasi pedagogik texnologiya talablaridan kelib chiqishi, texnologiyalar o’qituvchining dars berish maxoratining to’la ma’nodagi san’at ekanligi, ilg’or pedagogik texnologiyalar ta’lim sifat va samaradorligining asosiy omili ekanligini e’tirof etigan. J.Tolipovaning “ Botanika o’qitish metodikasi” qo’llanmasi botanika fanini o’qitishda o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, mustaqil va ijodiy ishlarni tashkil etish, bilim oluvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish va mustaqil ta’lim olishga qiziqish o’yg’otish yo’llari bo’yicha ko’rsatmalar berilgan. Atirguldoshlar oilasi 100 turkumni o’z ichiga olib, 3000-3350 ga yaqin turga ega
( R.I.Toshmuxamedov.2006), madaniy o’simliklarning kelib chiqish markazlari ( O’.Xasanov. 1986), Atirguldoshlar oilasining mevalari juda xar xil: bargchalar, yong’oqchalar, danakli mevalar va xar xil shakldagi sershira mevalar ko’rinishida bo’ladi.Urug’lari ko’pincha endospermsiz.( Kursanov.M.I. 1963.) V.Kulikov keltirgan ma’lumotlariga qaraganda, na’matak mevalaridan tayyorlangan preparatlar antiseptik, umumdarmon bag’ishlovchi, aterosklerozga davo bo’luvchi manba sifatida ishlatiladi. Shuni xam ta’kidlab o’tish kerakki, prof. A.D.Turovaning ma’lumotlariga qaraganda, na’matak preparatlari, uzoq muddat davomida suiste’mol qilingan taqdirda me’da osti bezining insulin ishlab chiqarishiga salbiy ta’sir etishi va langergans orolchalarining normal faoliyatini buzishi mumkin. X.X. Xolmatov, O’.A.Axmedov na’matak o’simligidan maxsulot tayyorlash, maxsulotlarning tashqi ko’rinishi, maxsulotning mikroskopik tuzilishlarini yoritib bergan.( 1994).D. Zunnunova “ Na’matak -100 dardga davo” qo’llanmasida xam na’matakning shifobaxshlik xususiyatlarini yoritib o’tgan.(2009).
6
Tadqiqot ob’yekti va metodlari: Dala kuzatish ishlari 2010-2011 yillarda institut o’quv- tajriba maydonchasi va Sangzar havzasining yonbag’irlarida o’sadigan na’matak turi ustida olib borildi. Institut o’quv tajriba maydonchasida na’matak o’simligining itburun – shipovniy sobachiy ( Rosa sanina L.,) turi o’sadi. Sangzor havzasida asosan Rosa kokanica R.maracandica, R.hissarica, R.canina, R.fedtschenkoana kabi turlar uchraydi. Ishning amaliy axamiyati. Ma’lumki respublikamiz shifobaxsh va foydali o’simliklarga boy xisoblanadi. Ularni aniqlash, foydali xususiyatlarga ega turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalanish yo’llarini dars jarayonida o’quvchilarga pedagogik texnologiyalar asosida yoritish, o’quvchilarning bilim doirasini, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, o’quvchilarni ilmiy, ilmiy-ommabop maqolalar, risolalar, kitoblar bilan tanishtirish orqali ularning bilim olishga va fanga bo’lgan qiziqishlarini ortirish, avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini yangi vaziyatlarda qo’llash orqali yangi bilimlarni egallashga erishishdan iborat.

7