O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Ikkinchidan  psixologik  jihatdan  shunisi  qiziqki,  ayni  fikrlar  to'qnashuvi  baxsni  yuzaga 
keltiradi,  u  esa  baxsga  olib  keluvchi  turli  xil  fikrlarni  tug'ilishidir.  Bahs  va  fikrlashni  — 
faoliyatdagi  sababli  bog'lanish  deb  tushunishadi,  bunday  yondashuv  L.S.Vigotskiy  tomonidan 
ilgari  surilgan,  lekin  nutq  faoliyatini  tekshirganlarida  bunga  to'xtalib  o'tmaganlar,  ayniqsa, 
muammoli bahsdagi fikrlash va diologni o'zaro bog'liqligini analiz qilmaganlar. 
Odatda, fikrlash orqali bahsda e'tirozchini gapiga javob tug'iladi, shuning uchun turli fikrlar 
bahsni  yuzaga  keltiradi,  deb  taxmin  qilinadi.  Natijada,  esa  vaziat  mutlaqo  aksincha:  bahs 

---

65 
 
munozara  fikrni  tug'diradi  fikrlashni  faollashtiradi,  o'quv  bahslari  esa  ustiga  ustak  o'quv 
materialini  fikrlash  mahsuli  sifatida  anglab  o'zlashtirishni  ta'minlaydi.  Bunday  psixologik 
alohidalik bahslashuv va fikrlashni o'zaro bog'liqligi A.K.Markov izlanishlarida ko'rsatilgan. 
Munozarani  vaziyatga  aloqadorligi  mulohaza  qilishni  faollashtiradi,  ularni  dalillar  tizimiga 
aylantiradi. Afsuski, psixologning bunday xulosasi natijasida bu usuli na maktab, na pedagogika 
— psixologiya oliy o'quv yurtlari amaliyotida keng doirada qo'llanilish imkoniyatini bermayapti. 
Bahs  usuli  darslarning  guruhiy  shaklida  amaliy  mashg'ulotlarda  yoki  laboratoriya 
mashg'ulotlarida, talabalar gapirish imkoniyati bo'lgan darslarda foydalaniladi. Ba'zan ma'ruzada 
ham  foydalaniladi,  unda  ma'ruzachi  mavzuga  oid  savollar  bilan  auditoriyaga  murojaat  qilishi 
orqali  yuzaga  keladi.  Bahsni  ma'ruza  darslarida  to'la  qo'llab  bo'lmaydi,  lekin  auditoriyadan 
savollarga  javoblarni  tezlik  bilan  javob  oladigan  natijasida,  ulardan  mazkur  muammoga  fikr 
bildirish orqali qo'llash mumkin. Endi bu munozarali savolga javob berish, jamoaviy fikrlash va 
ma'ruzachini xulosasini tinglash psixologik muhitni yaratadi. Turli xil dars shakllarida bir necha 
munozarali  savollarni  qo'yishni  namuna  sifatida  ko'rsatamiz.  Dastlab  ma'ruzada  qo'llanilgan 
munozarali savoldan boshlaymiz. Ma'ruzachi tashkiliy qismda  nazariy  faoliyatga bag'ishlangan 
savolni  talabalar  oldiga  qo'yadi.  «Biz  hozirgina  faoliyatni  mavjudotni  o'rab  turgan  borliq  bilan 
o'z  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  qiladigan  hamkorligi  ekanligini  aniqladik.  Bunday  faktlar 
faoliyatni  turli  xilligi  hisoblanadi:  nafaqaxo'r  sayr  vaqtida  oyoqlariga  dam  berish  uchun 
o'rindiqqa o'tirdi; chumoli o'z iniga o'lgan pashshani olib ketayapti; tuyaqush kallasini qo'yniga 
tiqib  olib  nafas  olayapti;  talaba  «faoliyat»  tushunchasini  o'rganayapti,  vaholangki,  unga  nima 
bo'lganda  ham  quruq  yodlash  emas,  aksincha,  tushunib  esda  olib  qolish  kerakligini 
ogohlantirishgandi;  o'quvchi  adabiyot  darsida  uyga  yodlash  uchun  berilgan  she'rni  o'rganyapti; 
qo'mondon  o'z  qo'shiniga  qanday  harakat  qilish  kerakligini  aytish  uchun;  raqibini  hammasini 
kutayapti;  ular  ko’tish  vaqtida  biror  bir  faoliyat  bilan  band  deb  bo'ladimi?  Ana  shu  hamma 
vaziyat  haqida  kirn  nima  o'ylayotganini  darrov  aytishingizni  so'rayman».  Keyin  o'qituvchi 
aytgan  subyektlarini  harakatini  ketma-ketlikda  o'tkaza  boshladi  («nafaqaxo'r»,  «chumoli», 
«tuyaqush»,  «talaba»,  «o'quvchi»,  «qo'mondon»)  talabalar  esa  «ha»  yoki  «yo'q»  deb  javob 
berdilar. Barcha  «faoliyat» tushunchasini  ham  ancha tushuntirish talab etishini  va  bu  mavzuga 
boshqa  darslarda  yana  to'xtalish  lozimligiga  amin  bo'ladilar,  lekin  bu  yetarli  bo'lib,  ma'ruzachi 
maqsadga  erishadi.  U  t'iabalarni  faoliyat  tushunchasini  psixologik  asosini  faqat  lug'aviy 
ma'nosini  yodlab  olish  emas,  balki  jiddiy  hayotiy  vaziyatlarda  tahlil  qilinadigan  ish  ekanligiga 
ishontirdi. 

---

66 
 
Seminar  mashg'ulotida:  talaba  mavzu  rejasida  ko'rsatilgan  «Vaqtni  idrok  qilish»  bo'yicha 
tajriba o'tkazib referat bilan chiqish qildi, psixolog D.B.Elkonin o'tkazgan  izlanishlar, vaqtning 
qadriga yetish bo'yicha turli vaziyatlarda insonlaming vaqtni idrok etishi bo'yicha ma'lumotlarni 
berdi.  O'qituvchi  guruh  oldiga  savol  qo'yadi:  «Bu  ma'lumotlarni  o'qituvchi  amaliy  ishlarda 
qanday qo'llashi lozim?». 
«O'quvchilarning  vaqtni  subyektiv  baholashga  hukm  qilishi,  darslar  qiziqarlimi  yoki 
zerikarlimi?»  deb  tavsif  qilishi  mumkinmi?  Aytgancha,  talaba  «R»  bayon  etganlari  qancha 
davom  etdi?  Birinchidan  talaba  R  bayon  qilganlariga  qiziqish  uyg'otib,  haqiqiy  vaqtni 
kichraytirib baho berishdi. 
Ikkinchidan,  birdaniga  bir  qancha  talaba  psixologlar  tomonidan  ochilgan  qonuniyatlarni 
qo'llash  imkoniyati  fikrni  asosiashga  yordam  beradi.  Tadqiqot  sifatida  quyidagi  ish  amalga 
oshirildi ya'ni maktab o'quvchilariga darslar qiziqarhmi yoki yo'qmi, qaysi darslarda (qaysi fan 
o'qituvchisi)dagi  zerikarli  yoki  aksincha  qiziqarli  va  h.k.,  ularni  qanday  baholash  mumkin? 
Lekin  baholash  keraklimi,  foydalimi  degan  savollar  borasida  bahslashdilar.  Buni  qanday 
o'rganish mumkin? Kimgadir matematikada o'tirish qiziqarh bo'lmasa, kimgadir kim bilan hech 
narsa  qilish  yoqmaydi  ba'zi  o'qituvchilar  darslarni  doim  qiziqarli  o'tadilar.  Balki  ichimizdan 
kimdir  o'z  faniga  qiziqish  uyg'ota  olmasligini  sezib  qolar?  Barchada  shu  va  shunga  o'xshash 
fikrlar  savollarga  qiziqish  uyg'otayotganini  bihshimiz  mumkin,  lekin  bahs  endi  boshqa  mavzu 
bo'yicha ketyapti:  idrokni  bilish  jarayonlaridan  bin ekanligi  haqida  emas, darslar qiziqarh  yoki 
zerikarliligi  haqida.  Albatta,  tashxisni  aniqligi  bilan  bog'liq  emas.  Kundalik  hayotda  turli  xil 
vaziyatlaiga  duch  kelamiz  va  o'z  imkoniyatlaringizdan  kehb  chiqib,  ularni  o'qib  o'rganamiz 
(kuzatib)  tashxis  qo'yamiz  yoki  psixiatiga  maslahatga  boramiz,  bu  kitobdan  o'qishdan  ko'ra 
yaxshiroqdir. Bularni hammasini amaliyotchi psixolog o'rganishi lozim. Hozir o'z ta'riflaringizni 
o'qib eshittirish orqah biz bir-birimizdagi mavjud bilimlarimizni almashamiz. 
Darslarda  ularni  ko'rib  chiqib,  biz  so'z  mantiqiy  tafakkurimizni  o'stiramiz,  psixologik 
kuzatuvchanlikni tarkib toptiramiz. 
Laboratoriya  mashg'ulotida:  o'qituvchi  matematika  fakulteti  talabalariga  «Tafakkur» 
mavzusi  bo'yicha,  mantiqiy  tafakkurni  baholash  uchun  matematik  materialda  bir  necha  test 
berdi. Mana ulardan ba'zilari: «g'isht og'irligi 500 g va unga yarimta g'isht qo'shiladi. Umumiy 
og'irhk  qancha?  3  kg  teng  baliqni  o'lchagandan  so'ng  kesib  dumi  tomonini  sizga  berishdi. 
Boshqa  (bosh)  ko'rinishidan  kichikroq  tomoni  kimgadir  tegdi.  Baliqning  og'irhgi  qancha  edi? 
Agar baliqning dumi 4 kg bo'lsa, boshi ham 4 kg bo'lsa, tanasi dumi, bosh qismining og'irligiga 
teng bo'lsa, unda baliqning og'irhgi qancha?» talabalar matematik bu vazifani yecha oladilarmi? 

---

67 
 
Buni  biz  hozir  muhokama  qilmaymiz  (zero,  hech  kim  birdaniga  yechimini  topa  olmaydi).  Bu 
yerda  bizni  tafakkur  sifatlarining  tasnifi  haqidagi  fikr  qiziqtiradi.  O'qituvchi  tomonidan 
qo'yilgan  munozarali  savol  quyidagicha:  «Наг  3  ta  vazifani  tez  yechishga  imkon  beradigan, 
tafakkurlashning  umumiy  usulini  toping  va  vazifaning  har  birini  tez  hal  qilishda  sizga 
tafakkurning  qaysi  sifati  yetishmaganini  tushuntirib  bering».  Dastlab,  muhokamadagi  bu 
savolga  taqlidga  asoslanib,  birmuncha  sodda  javob  variantlarini  berishdi.  Keyin  suhbat 
mulohaza chegarasiga ega bo'la boshladi. O'qituvchining turtki beradigan savollaridan: «Nimaga 
shunday  o'ylaysiz?»,  «Sizning  fikringiz  nimaga  asoslanadi?»,  «Bu  sizning  taxminingizmi  yoki 
bu fikr shunday ekanligini isbotlab bera olasizmi?» va h.k. shundan so'ng talabalar o'z fikrlarini 
asoslash uchun tafakkur psixologiyasi bo'yicha o'z bilimlarini safarbar qihshga urinishadi. 
Talabalarning  ko'pchiligida  psixologik  atamalarni  qo'llashda  ishonchsizlik,  matematik 
atamalarni  adashtirish  kuzatildi  (masalan,  tez,  to'hq  tafakkurlash  yo'nalishida  «algebrik»  yoki 
«arifmetik»  jarayonlarni  tez-tez  almashtiradilar).  Nihoyat,  o'tkazilgan  har  uchala  vazifada  ular 
ishonadigan tushunchalar «yarmini» tashkil etadi, degan xulosaga kelishdi. Bunday umumiylikni 
namoyon  bo'lishi  masalani  tez  hal  etishga  imkon  beradi,  zero,  har  qanday  butunlik  ikkita  teng 
qismdan iborat g'ishtning og'irligi yoki baliqning og'irligining, bu yerda ahamiyati yo'q. Shunga 
o'xshash masalalarni hal etishning umumiy usuli tafakkurlashning ham umumiy usulidir. 
Shundan  so'ng  o'qituvchi  testdan  olingan  ma'lumotlarni  izohlashga  o'tdi.  Ayni  vaziyatda 
talabalarni  matematik  qobiliyatlari  emas,  balki  tafakkurning  sifatini  aniqlashga  qiziqish 
uyg'otishini ta'kidlab, o'qituvchi olingan testning natijalarini psixologik mazmunini tushuntiradi. 
Shunga  muvofik  u  quyidagicha  rasman  xulosani  aytdi:  «Ana  shu  uchta  masalani  yechishda 
namoyon  bo'lgan  tafakkurning  bunday  umumiy  usulini,  mantiqiy  tafakkurlash,  deb  ta'riflash 
mumkin, biroq bir vaqtning o'zida ham nazariy yoki empirik, ijodiy yoki sermahsul tafakkurlash 
hamdir. Amaliy foydalanish jarayonida bu usul ilk bor siz uchun ijodiy tafakkurlash hisoblanadi. 
Agar siz bu usulni o'zlashtirgan bo'lsangiz shunga o'xshash masalalarni yechishda mahsuldorlik 
yetarli  bo'ladi.  Har  qanday  tarkibli  turli  xil  masalalarni  yechishda  nazariy  tafakkurlashdan 
foydalanish  mumkin,  zero,  bu  umumiy  ahamiyatga  ega.  Unda  bu  tafakkur  qachon  empirik 
hisoblanadi?  Variantlarni  to'g'ri  yechishga  harakat  qiladilar.  Keyinchalik,  topilgan  bu  usulni 
boshqa  masalalarda  ham  qo'llash  mumkin  va  umumiy  xulosa  chiqarishda  bundan  foydalanish 
mumkin. Shunda empirik topilma nazariy xususiyatga ega degan xulosaga olib keladi va boshqa 
masalalarni  yechishda  qo'llanilgan  bu  tafakkurlashning  umumiy  usuli  nazariy  xususiyatga  ega 
bo'ladi». O'qituvchi yuqoridagi xulosaga tadqiqot natijalari asosida keldi. 

---

68 
 
Endi shu o'rinda savol tug'iladi: talabalar bilan «Tafakkur» mavzusi bo'yicha yuzaki dars 
o'tish deyarli mumkin emas, bahs usulini bu yerda nima aloqasi bor? Bunga quyidagicha javob' 
berish mumkin. 
 
To'g'ri  bu  bahsga  o'xshamasligi  mumkin,  lekin  asosiy  xususiyati  shundaki  bahslashish 
xususiyatiga ega talabalarni o'ylashga majbur qilgan, tayyorgarliksiz biror xulosaga keltirgan va 
ilmiy  adabiyotlarni  o'qishga  yo'naltiruvchi  savolni  qo'yishishida  namoyon  bo'ladi.  Bunday 
yo'naltirish  o'z-o'zidan  ahamiyatli  dahldir.  Lekin  baribir  asosiysi  munozaralar  talabalarni 
o'ylashga  majbur qilyapti: tafakkurlashni talab etuvchi  va  munozarali  muammo qanday  bo'lish 
kerak  degan  savolga,  muhim  pedagogik  muammoni  insonni  fikrlashga  o'rganishini  hal  etadi. 
Shuning  uchun  og'zaki  bahs  sifatida  ham  munozara  bo'lmashgi  mumkin.  Shunday  qilib,  bahs 
usuli,  hamma  dars  shakllari,  ma'ruzadan  tortib  laboratoriya  mashg'ulotlarigacha  qo'llash 
mumkin. Uni talabalarning qanchalik  fikrlashlarini  faollashtiradi  va o'zlashtirishda rejasini qay 
darajaga  ko'tarilgani,  savollarni  o'iganishga  qiziqish  uyg'otishi  va  ularni  adabiyotlar  bilan 
mustaqil ishlash jarayonida chuqur kirib borishlariga qarab natijasi belgilanadi.