O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
5110900- FILOLOGIYA FAKULTETI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI YO’NALISHI BITIRUVCHISI
NOSIROVA ZAHROXON LATIBJON QIZINING
“ARAB TILIDAN O’ZLASHGAN SO’ZLAR SEMANTIKASI“
mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: D.NABIYEVA
ANDIJON 2017
MAVZU:
Arab tilidan o’zlashgan so’zlar semantikasi
KIRISH
I.BOB. O’ZBEK TILIDA O’ZLASHMA SO’ZLAR.
1.1 O’zbek tilshunosligida o’zlashma so’zlarning roli va ahamiyati.
1.2 Arabizmlarning turkiy tillar leksikasiga o’zlashish tarixi.
II.BOB. ARAB TILIDAN O’ZLASHGAN SO’ZLARDAGI SEMANTIK
O’ZGARISHLAR
2.1. Arab tilidan o’zlashgan so’zlarda semantik o’zgarishlar: ma’no
kengayishi, ma’no torayishi, ma’no siljishi.
2.2. Arab o’zlashmalarining sinonimiya, omonimiya, antonimiyaga hamda
frazeologizmlarga munosabati.
UMUMIY XULOSALAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi o’zbek tilshunosligida uning
deyarli barcha sohalari bo’yicha, ayniqsa, leksikologiya yuzasidan yirik va jiddiy
tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Shunga qaramasdan, bu sohaning barcha
muammolari tugal hal etilgan deb bo’lmaydi.
O’zbek tili lug’at tarkibidagi arab o’zlashmalari asrimizning 50-yillarida
boshqacha mafkura ta’sirida o’shanga moslab o’rganilagan edi, unda ko’pgina arab
so’zlariga salbiy munosabatda yondoshilib, ular rus va rus tili orqali o’zlashgan
boshqa yevropacha lug’aviy birliklar bilan zo’rma-zo’raki almashtirilgan. Arab
lug’aviy birliklarining baynalmilal “qobiliyati” va imkoniyatlari ochiq-oydin inkor
etilgan edi.
S.I.Ojegovning e’tirof etishicha, leksika tilning boshqa sathlariga
qaraganda murakkab va ko’p qirralidir. Uning vazifasi, bir tomondan, jamiyat
nafas olayotgan borliqni barcha murakkabliklari bilan in’ikos etish bo’lsa, ikkinchi
tomondan, leksik, semantik, uslubiy, sinonimik, so’z yasash va shuning kabi bir
qator hodisalarning murakkab lisoniy munosabatlarini ifoda etishdan iboratdir.
Turkiy tillar bo’yicha jiddiy va yirik tadqiqot ishlari olib borgan
professor N.K.Dmitriev arab va turkiy tillar aloqasi masalasining qadimdan
dolzarb muammo sanalganini alohida ta’kidlaydi. Olim boshqird tiliga o’zlashgan
arab lisoniy elementlariga imtiyoz bergan holda, bu til leksikasidagi arabcha
so’zlarni faol va nofaol qatlamlarga ajratadi. Arab lug’aviy birliklarining aktiv
qatlami deganda atoqli(kishi ismlari) otlarni, diniy va kundalik turmush bilan
bog’liq tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarni nazarda tutadi. Passiv qatlam
tushunchasi ostida adabiy til bilan ish ko’ruvchi ayrim shaxslar leksikonidagina
uchraydigan arab o’zlashmalarini ko’zda tutadi.
N.K.Dmitriev e’tirof etgan mazkur fikr o’zbek tili leksikasidagi arab
lug’aviy o’zlashmalari uchun ham daxldordir. Darhaqiqat, o’zbek tili leksikasidagi
ko’pgina so’zlar kishi ismlari maqomida faol ishlatiladi. Malohat, Salomat, Ra’no,
Boqi, Ali, Muhammad, Muborak va boshqalar. Ziyolilar nutqida, ayniqsa, poetik
nutqda ko’pchilik tomonidan ishlatilmaydigan arab o’zlashmalari ham uchrab
turadiki(masalan: oraz, mansura, tatabbu, ta’riz va hokazolar), ular o’zbek tili
leksikasidagi arabcha so’zlarning nofaol-passiv qatlamini tashkil qiladi. Bunday
qatlamga mansub so’zlarning o’zbek tiliga badiiy nutq orqali o’zlashganligi o’z-
o’zidan aniq.
Bir tildan boshqa bir tilga so’z o’zlashishi tillarning aralashuvi sifatida yuqori
baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslik
fanining muhim muammolari sirasiga kiritadi. Qozon tilshunoslik maktabining
namoyondalaridan biri V.A.Bogoroditskiy esa o’z tilni o’rganishda boshqa tilning
ta’sirini hisobga olish zarurligi va uning ahamiyatini qayd qiladi. Tillarning o’zaro
ta’siri, bir tildan boshqa bir tilga lisoniy birliklarning o’zlashishi masalalari
N.V.Yushmanov tadqiqotlarida ha e’tiborli o’rinda turadi. Xususan , u arab va
arab bo’lmagan boshqa tillardan ot turkumiga xos so’zlarning o’zlashishi, bunday
sotsiolingvistik jarayonda o’zga til leksemalarining morfologik qiyofasidagi
o’zgarishlar haqida qimmatli fikrlar bildiradi.
Mustaqil O’zbekistonimizning birinchi prezidenti Islom Karimov
O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’liga bag’ishlangan ma’ruzasida
shunday degan edi: “ Shuni ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishish davri haqida,
eski tuzum inqirozga duchor bo’lib, sobiq ittifoq parokandalikka yuz tutgan bir
paytda mamlakatimizda tobora keskin tus olgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
vaziyat, o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan
intilish kuchayib borgani, Vatanimiz mustaqilligini qo’lga kiritish qanday sharoitda
kechgani haqida yaxlit, yagona va xolis ko’z bilan qarab baho beradigan jiddiy
tahlil-tadqiqot hozirgacha amalda yo’qligini afsus bilan aytishga to’g’ri keladi”.
1
Jahondagi rang-barang tillar dunyosining tirikchilik tarixi shuni ko’rsatadiki,
tilning taraqqiyoti barcha davrlarda siyosiy tuzumning milliy tilga qanday
1
Islom Karimov. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. 16-t.
Toshkent: O’zbekiston. 2008. 4-bet.
munosabatda bo’lishiga bog’liq bo’lgan. Bordi-yu, tilga davlatning munosabati
ijobiy bo’lsa, tilning rivoji tezlashgan, u boyib brogan, bordi-yu, davlat tilga
nopisand munosabatda bo’lsa, til rivoji sekinlashgan yoki deyarli to’xtagan,
muloqot va hissiyot quroli sifatidagi vazifasi barham topgan, hatto o’lik tilga
aylangan.
O’zbek xalqi o’z tilini qalbidagi tengsiz gavhar, tabiat in’om qilgan qutlug’
ne’mat sifatida asrlar davomida ardoqlab, saqlab, uning boyish, rivoji uchun
qayg’urdi va kurashdi. Bu o’rinda Yurtboshimizning quyidagi fikrini eslash
o’rinlidir: “…Ajdodlarimiz o’z nasllarini umumbashariy tuyg’ular, o’lmas Sharq
falsafasi, milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiya qilib kelganlar. Ota-bobolarimiz
asrlar mobaynida tilimizni, dilimiz va dinimizni, o’zbekning o’zligini har
tomonlama asrab-avaylab, barkamol avlodlarni voyaga yetkazdilar. Bunday
fazilatlar asl e’tiboriga ko’ra bizning zahmatkash xalqimizga munosibdir va bu
bilan har qancha g’ururlansak arziydi”.
2
Tilimizga bosim o’tkizilgan qiyin sharoitda ham o’zbek tili va o’zbek
tilshunosligi imkoniyat datajasida rivojlandi, o’zbek tilining lug’aviy, fonetik,
semantik, grammatik xususiyatlari, uslubiy imkoniyatlari, tarixi haqida tadqiqotlar
olib borildi. “Hozirgi zamon o’zbek tili” (1956), “Hozirgi o’zbek adabiy tili” (ikki
jildli, 1966), “Ozbek tili grammatikasi” (ikki jildli, 1975), “O’zbek
dialektologiyasidan materiallar” (I jild, 1957, II jild 1960), “O’zbek shevalari
leksikasi” (1966), “O’zbek tilining izohli lug’ati” (ikki jildli, 1981) kabi
fundamental tadqiqotlar yaratildi. Endilikda tilga olingan tadqiqotlar nafaqat
o’zbek tili va tilshunosligi, balki o’zbek xalqining ilmiy-ma’naviy boyligiga
aylandi.
Bugungi jadal globallashuv jarayonlarida, axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining rivoji misli ko’rilmagan ko’lamlarni qamragan bir davrda bir
tildan boshqasiga so’z o’tmasligini tasavvur etishning o’zi mushkul.Turli davlatlar
bir-biri bilan xilma-xil sohalarda “olish-berish”
muomalasidan qochib
2
Islom Karimov. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. 2-t. Toshkent: O’zbekiston, 1996. 207-208-betlar.
qutulolmaydi. Bu bugungi dunyoning inkor etib bo’lmaydigan lisoniy-mantqiy
haqiqatlaridan biridir.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy
ishning maqsadi hozirgi o’zbek adabiy tili lug’at tarkibidagi arab leksik
o’zlashmalarining ayrim lug’aviy-semantik xususiyatlarini tadqiq etishdir. Bunda
quyidagi vazifalar hal etiladi:
- arab lug’aviy o’zlashmalarining leksik xususiyatlarini tavsif etish;
- arab leksik o’zlashmalarining semantik xususiyatlarini tadqiq etish;
- arab leksik o’zlashmalarining o’zbek tili leksikasidagi arabcha va arabcha
bo’lmagan lug’aviy birliklar bilan shakldoshlik va ma’nodoshlik
munosabatlarida bo’la olishini belgilash;
- arab lug’aviy o’zlashmalarining o’zbek tilining lug’aviy antonimiyaga,
sinonimiyaga, omonimiyaga munosabatini o’rganish.
Tadqiqotning metodologik asoslari va tadqiqot usuli.
Mazkur tadqiqotning metodologik asosi dialektika va uning amaldagi qonun-
qoidalari sanaladi. Arab leksik o’zlashmalarini tavsiflashda system-struktur tahlil
metodi bilan bir qatorda, ma’noviy komponental, nominative-onomasiologik,
funksional-semantik tahlil kabi usullardan ham foydalanildi.
O’zbek tilshunosligida professor Sh.U.Rahmatullayev, F.Abdullayev,
A.P.Hojiyev, I.Q.Qo’chqortoyev, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov,
X.G.Ne’matov, A.Berdialiyev kabi olimlar tomonidan qo’llangan yo’l va usullar
tadqiqot uchun muhim yo’llanma vazifasini o’tadi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish,
2 bob, 4 bo`lim, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat
bo`lib, jami 54 sahifani tashkil qiladi.
I bob. O’zbek tilida o’zlashma so’zlar.
1.1 O’zbek tilshunosligida o’zlashma so’zlarning roli va
ahamiyati.
O’zbek tili o’zining ko’p asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida lug’at tarkibini
o’z ichki manbalari hisobiga boyitib, takomillashtirib keldi. Bunday qonuniyatga
ko’ra, o’z qatlam negizlari asosida yangi so’zlar yasaldi, mavjud so’z ma’nolari
kengaytirildi, ba’zi so’zlarga qo’shimcha vazifalar yuklandi, adabiy tilga xalq
shevalaridan turli davrlarda, ehtiyojga ko’ra, so’zlar qabul qilindi.
O’zbek tili lug’at tarkibining boyishida ichki manba imkoniyatlari muhim
asos hisoblanadi. Shunga qaramasdan, dunyodagi hech bir til o’z ichki
manbalarigagina tayanib ish ko’rmaganidek, o’zbek tili uchun ham faqat o’z
so’zlari, o’z qatlam boyligi va imkoniyatlarigina kifoya qilmaydi. O’zbek tili lug’at
tarkibining boyish va takomillashuvida tashqi manba muhim rol o’ynaydi.
Umuman har qanday til sof holda yashay olmaydi.
Turli tillarning turli tarixiy
sharoitlarda o’zaro ma’lum munosabatda bo’lishi qonuniy holdir. Bunday
munosabat aloqada bo’lgan tillar rivojida ayniqsa uning lug’at tarkibida ma’lum
izlarni qoldirishi mumkin. Shu sababli ham dunyodagi barcha tillar lug’at
tarkibidagi, jumladan o’zbek tilining lug’at tarkibdagi o’zgarishlar uchun umumiy
bo’lgan ikki qonuniyat kuzatiladi:
1) eskini yangi bilan almashtirish;
2) boshqa tillardan so’z qabul qilish.
Demak, o’zbek tilining lug’at tarkibi o’z taraqqiyotida ikki manbaga
tayaqnadi: a)ichki manba; b) tashqi manba.
Demak, o’zbek tili leksik tarkibidagi so’zlar genetik jihatdan faqatgina
qadimiy turkiy qabila tillari leksikasiga (umumturkiy so’zlarga) borib taqalmaydi.
Unda o’z qatlam so’zlaridan tashqari boshqa tillardan turli davrlarda qabul qilingan
so’zlar ham mavjud.
O’zbek tiliga boshqa tillar ta’siri ikki muhim hodisada ko’rinadi:
1. O’zbek tiliga chet tildan kirgan so’zlarni qabul qilishda.
2. Chet tilga oid so’zlarni o’zbek tiliga moslashtirishda.
So’zlarning bir tildan boshqa bir tilga kirishi va singishi, shunchaki oddiy
jarayon emas, balki murakkab lingvistik va ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan bog’liq
qonuniyatdir. Tildan tilga so’z o’zlashishi uchun avvalo real sharoit lozim. Bunday
sharoit tillarning o’zaro hamkorligi, ya’ni tillar orasidagi aloqalardir.
Hozirgi o’zbek tili tarixan murakkab rivojlanish va shakllanish
bosqichlarini boshidan kechirgan. O’zbek tili urug’ va qabila tili, xalq tili, milliy til
va ijtimoiy millat tili davrlarida bir qator qardosh tillar, shuningdek, chet tillar
bilan aloqada bo’lgan.
Turkiy urug’ va qabilalar tili juda qadimiy davrlardaq O’rta Osiyoda azaldan
yashab kelgan eroniy tillar bilan aloqada bo’lgan. O’rta Osiyoda, jumladan hozirgi
O’zbekiston hududida yashagan xalq eroniy tillar guruhiga kiruvchi mahalliy til
lahjalarida gaplashgan. Bu eroniy urug’ – qabilalar, xalqlar – so’g’dlar, saklar,
massagetlar, baqtriyaliklar, parfiyanlar, parikaniylar, xorazmiylar va boshqalarning
tili bo’lgan. Shuningdek qadimgi Baqtriya podsholigida grek tilida, shuningdek,
grek va eroniy tillar qorishmasidan iborat bo’lgan tildan ham foydalanishgan.
O’rta Osiyo, jumladan hozirgi O’zbekiston hududida eroniy til xarakteriga
ega bo’lgan qadimiy xorazm tili ham mavjud edi. Bu til bilan o’sha davr mahalliy
turkiy tillar orasida ma’lum aloqa bo’lgan. Tarixiy manbalarda VII-VIII asrlarda va
undan oldin xorazm yozuvi keng tarqalganligini ko’rsatuvchi dalillar mavjud.
XIII-XIV asrlarda Xorazm aholisi ikki tilda – turkiy va qadimiy xorazm tilida
gaplashgani ma’lum. Qadimgi xorazm tili XIV asrlarga kelib o’zbek tiliga
singishib ketdi. Natijada bu tilga oid ba’zi so’zlar hozirgi o’zbek tilida saqlanib
qolgan: xo’p (xo’b), bog’, pochcha (pichchomi-dadam), osmon (osm), juft (er),
ariq (ar-suv) va boshqalar.
O’zbek tili o’tmishda bir qator qardosh bo’lmagan tillar boshqa
sistemadagi tillar bilan ham aloqada bo’lgan. Bunday tillar fors-tojik va arab
tillaridir. Shuningdek, o’zbek tili o’z rivojining milliy til va ijtimoiy millat tili
davriga kelib rus tili bilan aloqa va hamkorlikka kirishdi va bu jarayon davom
etmoqda.
O’zbek tilining chet tillar bilan aloqasi turli daraja va sifatiy ko’rinishlarga
ega. O’zbek tili aloqada bo’lgan ba’zi tillar o’zbek tili leksikasida sezilarli iz
qoldirmagan. Jumladan, hind, qadimgi grek tillaridan o’zbek tiliga sanoqli
so’zlargina kirgan. Masalan:
Hind tilidan: Qadimgi grek tilidan:
But Iqlim
ko’tvol marvarid
lak//lok (rang) marmar
nil mo’lniyo//mo’miyon
nilufal//nilupol (nilufar) nomus
baraqman (braxman) afyun
barcha arg’anun
bibi bilur (billur)
paysa buqalamun
chandan//chandol (sandal) diram//dirham
tovus zumrad
chaqmoq daryok//taryok
chit (mato) faylasuf
fonus
qonun
qandil
Hind, grek, lotin, xitoy, mo’g’ul tillariga mansub ba’zi so’zlar Alisher
Navoiy asarlarida ham uchraydi.
O’zbek tili o’zaro aloqada bo’lgan va ta’sirlangan fors-tojik tili, arab tili,
rus tili o’zbek tili lug’at tarkibida sezilarli iz qoldirdi. Buning o’z sabablari bor.
Bunday sabablarning muhimlaridan biri o’zbek tilining fors-tojik, arab va rus
tillari bilan aloqasi natijasida o’zbek xalqi hayotida ikkitillilikning yuzaga
kelganligidir.
Tillarning o’zaro aloqasi va hamkorligi ko’p holda bu tillar orasida so’z
almashishga, bir tildan ikkinchi tilga so’z o’tishiga sabab bo’ladi. Bir tildan
ikkinchi tilga so’z o’tishi uchun sharoit kerak. Bu sharoit ikki tilning shunchaki
aloqasi, yonma-yon yashashi, hududiy yaqinlashishi emas, balki o’zro ta’siri,
hamkorligi va bu asosda yuzaga keluvchi ikkitillilik hodisasidir. O’zbek tili tarixda
turkiy tillar oilasiga mansub qardosh tillar bilan, chunonchi, qozoq, qirg’iz, uyg’ur,
qoraqalpoq, uyg’ur, turkman, ozarbayjon tillari bilan aloqada bo’lgan. Bunday
aloqa hozir ham davom etmoqda. Mana shunday aloqa tufayli O’zbekistonning
ko’pgina viloyatlarida o’zbek va qirg’iz tillarida, o’zbek va qozoq tilida, turkman
va o’zbek tilida, tatar va o’zbek tilida, qoraqalpoq va o’zbek tillarida parallel
gaplasha oluvchi ikki tilli aholi mavjud. Bunday genetik jihatdan aloqador bo’lgan
ikki qardosh tilda gaplasha olish O’zbekistonda yashovchi aholi orasida qadimdan
mavjuddir.
Xalqaro munosabatlar taraqqiyoti, xalqaro iqtisodiy, siyosiy, madaniy
aloqalar va ularning samaralari ana shu xalqlarning tillari leksikasida namoyon
bo’ladi. Bunday hodisalarning ahamiyati va roliga bag’ishlangan son-sanoqsiz
tadqiqotlar mavjud. Lekin, shunga qaramay, bu boradagi bahs va munozaralar
barham topmagan. Chunki so’z o’zlashtirish masalasida tilshunoslar mushtarak va
qat’iy to’xtamga kelganlaricha yo’q.
Qariyb 300 yildirki, tillarning o’zaro ta’siri qonuniyatlarini aniqlash,
chet so’zlarning o’zlashish sabablari va xususiyatlarini o’rganish, ularning
o’zlashgan tillardagi roli va vazifalarini belgilash kabi bir qator masalalar dunyo
tilshunoslari tomonidan o’rganib kelinmoqda.
Dunyodagi rivojlangan tillarning deyarli hammasida ozmi-ko’pmi
o’zlashgan so’zlar, iboralar uchrashi, hatto ayrim tillarning aralashib ketganlik
xususiyatlari avvalo tilshunoslarning, qolaversa, tilga e’tibori bo’lgan har bir
kishining ham diqqatini o’ziga jalb qiladi. Ayniqsa, chet so’zlarning qabul qiluvchi
til qonuniyatlariga tezda bo’ysunishi, yotligi bilinmay huddi ona tilinikiday
moslashib ketaverishi kabi ob’yektiv omillar so’z o’zlashuvi masalasini
tilshunoslikning eng dolzarb muammolaridan biriga aylantirdi.
O’zbek tilida chet so’zlar miqdori 40 foizdan dan sal ortiqroq, shundan
26 foizdan sal ortiqrog’i rus tiliga tegishlidir. Umuman, o’zbek tilidagi o’zlashgan
so’zlar miqdori uncha katta hissani tashkil etmaydi. Chunki rus va yevropa
tillarining deyarlisida o’zlashgan so’zlar 60 foizdan kam emas. Buning ustiga,
nomi o’zlashgan deb atalgan so’zlarning hammasi ham chetdan o’zlashavermagan.
Bir tildan boshqa tilga so’z o’tishi ijobiy hol. Shunisi ham borki,
rivojlanishi faqat o’z ichki imkoniyatlari doirasi bilan cheklangan biron-bir
bo’lmagani kabi, rivojlanishi faqat tashqi imkoniyat – boshqa tillardan lisoniy
birliklar olishga asoslangan til ham bo’lmaydi. So’z o’zlashtirish deganda boshqa
tilning barcha so’zlarining olinishi emas, balki ulardan nehtiyojga muvofiqlarining
olinishi tushuniladi. Shuning uchun ham so’z o’zlashishi tillar rivojlanishining
tashqi omillari sirasiga kiradi.
Darhaqiqat, tashqi olam to’la-to’kis so’z orqali elakdan o’tadi, tashqi
olamning nomlanishi zarur bo’lgan narsa-hodisalari so’z tomonidan “qidiriladi”.
Zero so’z – tilegalarining jamoaviy xotirasi, madaniy yodgorligi, xalq hayotining
ko’zgusi. O’zlashtiriligan so’zlar ham ana shu sifatlardan holi emas. Ular shu
xalqning turmush olamiga ochqich, umuman, o’zlashmalar barcha bilimlarga yo’l
ochadigan kalitdir.
Ma’lumki, leksika va uning har xil qatlamlari o’z xarakteriga ko’ra turlicha
“tovlanib”, o’ziga xos lisoniy qiymat kasb etadi. Bu narsa leksikaning o’ziga xos
murakkab lisoniy sath ekanligidan dalolat beradi. Har bir xalq va uning tilining
boshqa xalqlar va ularning tili bilan o’zaro aloqadorligi ham leksikada aks etadi.
Shu bois til leksikasini ko’zguga o’xshatish joiz bo’ladi. Ko’zgu unga qaratilgan
har bir narsaning aksini namoyish etgani kabi, til leksikasi ham ijtimoiy va ruhiy
olamning barcha xususiyatlarini namoyish qiladi. Shu sabab ham jamiyatning
ijtimoiy, ma’naviy olamidagi har bir yangilik, har bir o’zgarish eng avvalo lug’at
tarkibida o’z ifodasini topadi. Darhaqiqat, leksika ijtimoiy hayotdagi barcha
o’zgarishlarni, xalq bosib o’tgan tarixiy yo’lning izlarini o’zida aks ettiradi. Ayni
paytda muayyan tilning lug’at tarkibini tadqiq etishda chet til elementlarining
mavqei va amal qilish doirasi, o’ziga xos xususiyatlarini ana shu nuqtayi nazardan
tahlil etish zaruratini paydo qiladi. Shuni aytish kerakki, lug’at tarkibining ijtimoiy
hayotdagi o’zgarishlarni aks ettirishida o’ziga xos qonuniyatlar amal qiladi.
Negaki, o’zga xalqlar bilan madaniy, ma’naviy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar
ham tilda, ham uning leksikasida aks etadi. Bunday jarayon til lug’at tarkibida chet
so’zlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Jumladan, hozirgi o’zbek tili lug’at
tarkibida arab tilidan o’zlashgan so’zlar salmoqli miqdorni tashkil etadi. Bu so’zlar
o’zbek tili lug’at tarkibidagi o’zlashgan boshqa so’zlar qatlamida o’zining boyligi
va ifodaliligi bilan ajralib turadi. Hazrat Navoiy arab tilining bu xususiyati haqida
“Muhakamatul lug’atayn” asarida shunday deydi: “ Barchasidin arab tili fasohat
oyini bila mumtoz va balog’at tazyini bila mo’jizatirozdurkim, hech takallum
ahlining munda da’vosi yo’qdur”.
1.2 Arabizmlarning turkiy tillar leksikasiga o’zlashish
tarixi.
O’zbek tili o’tmishda bir qator qardosh bo’lmagan boshqa tizimdagi tillar
bilan ham aloqda bo’lgan. Bunday tillar fors-tojik va arab tillaridir. O’rta Osiyoda
arablar hukmronligi davrida o’zbek-arab tillari aloqasi yuzaga keldi. Bu davrda
arab tili davlat va din tili, fan va rasmiy yozishmalar tili sifatida keng tarqaldi.
O’zbek tili bu davrda, bir tomondan, bosqinchilarning og’zaki so’zlashuv tili
bilan, ikkinchi tomondan, arab yozma adabiy tili bilan to’qnashdi. Arab tili
mahalliy aholiga davlat va fan tili, ayniqsa din tili sifatida majburan o’qitildi va
singdirilidi. Natijada mahalliy aholi vakillari o’z ona tili bilan bir qatorda arab
tilida ham yoza va gapira oladigan bo’ldi. O’rta osiyolik mashhur olimlar
Xorazmiy, Beruniy, shuningdek, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Ahmad
Farg’oniy o’z ilmiy asarlarini arab tilida yozganlar.
Natijada arab tili IX-X asrlarda mahalliy aholi tillariga din-islom tili,
bosqinchi harbiylar tili sifatida mahalliy adabiy tillarga fan, madaniyat, davlat tili
sifatida kuchli ta’sir o’tkazdi. Natijada arab tilidan o’zbek adabiy tiliga, qisman
o’zbek xalq shevalariga arabcha so’zlar kirib kela boshlagan. Arabcha so’zlarning
o’zbek tiliga kirib kelishi ayniqsa VII-VIII asrlarda ko’proq yuz bergan. XIV-XV
asr eski o’zbek tilida arab tili leksikasi sezilarli qatlamni tashkil qilgan. Shuning
uchun Navoiy asarlari tilida forscha-tojikcha so’zlar bilan bir qatorda arabcha
so’zlar ham uchraydi.
Shunday qilib, arab tili bilan o’zbek tili bevosita to’qnashdi.shunga
ko’ra, o’zbek-arab ikkitilliligi kontaktli hodisa hisoblanadi. Bu jihatdan o’zbek –
arab tillarining o’zaro aloqasi va ta’siri boshqa turkiy tillardagi mana shunday
ta’sirdan farqalanadi.
O’zbek tiliga arab tili faqat din-islom tili sifatida emas, balki fan tili,
rasmiy idoraviy uslub tili, badiiy adabiyot tili sifatida ham ta’sir etdi. Ammo arab
tilining ba’zi tillarga ta’siri, asosan, din tili sifatida yuz berdi. O’zbek tiliga arab
tilidan so’z olish, asosan, o’zbek-arab bilingvizmi davrida kuchli bo’ldi. Keyingi
davrlarda o’zbek tiliga yangi so’zlar sezilarli darajada qabul qilinmagan,
keyinchalik esa o’zbek tiliga kirgan arabcha elementlardan bir qismining eskirishi
va o’zbek tilidan chiqish jarayoni yuz berdi. Alisher Navoiy tilida ishlatilgan
ko’pgina arabcha so’z va so’z shakllari XIX asr o’zbek tilida, shuningdek, hozirgi
o’zbek adabiy tilida uchramaydi. Arab tilining o’zidan bevostia so’z olish XI
asrdayoq deyarli to’xtagan edi. Ammo turli davrlarda arabcha yozma manbalarda,
shuninhgdek, eski o’zbek tili yozma yodgorliklarida saqlangan arabcha so’z
guruhlari u yoki bu davrlarda faollashib turdi. Masalan, XX asr boshlarida va 20-
yillar o’zbek tilida ilmiy atamalar sifatida faollashgan arabcha so’zlar ana shu
keyingi manbalardan olingan edi.
O’zbek tili taraqqiyotida boshqa xalqlarning lisoniy ta’siri, xususan,
leksik qatlamda yaqqol ko’zga tashlanadi. Ayniqsa, 90-yillardagi ijtimoiy-siyosiy
o’zgarishlar tilga, uning leksikasiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Natijada muayyan
bir tillardan o’zlashgan so’zlarning mavqeyi pasayib, iste’moldan chiqdi, ularning
o’rnida allaqachon istotizm va arxaizmga aylangan arabcha so’zlar yana ishlatila
boshlandi. Masalan, jumhuriyat, jamoa, jamoat, muxolif, majlis, viloyat, jarida,
muallif, noshir, nashriyot, noib, fuqaro, muxtor, nohiya, muassis, tijorat, shirkat,
hokim, vazir va boshqalar.
Chet el so’zlari boshqa bir tilda qo’llansa-da, ularning barchasi o’zlashma
lug’aviy birlik maqomida bo’la olmaydi. Chet so’zlarning o’zlashish va
o’zlashmaslik hollari mavjud. A.A.Reformatskiy o’zga til so’zlarning o’zlashish va
o’zlashmaslik chegaralarini farqlashda ularning o’zlashgan tilning fonetik va
grammatik qonuniyatlariga bo’ysunish-bo’ysunmaslik darajasini hisobga oladi.
Chin ma’noda o’zlashgan so’zlar boshqa tilning fonetik va grammatik
qonuniyatlari ta’siriga beriladi, o’zlashmagan chet so’zlar bunday ta’sirga
berilmaydi.
Masalaga mazkur nuqtayi nazar asosida yondoshilganda, o’zbek tili
leksikasidagi arabcha so’zlarning barchasini o’zlashgan desak, xato bo’lmaydi.
Chunki arab o’zlashmalarining deyarli barchasi o’zbek adabiy tilining fonetik va
grammatik qonuniyatlari ta’siriga beriladi, ayniqsa, ular turlanish sistemasida
o’zbek tilining o’z so’zlari bilan teng maqomda eishtirok etadi, zero ular chin
ma’noda o’zlashgan lug’aviy birliklardir.
Arabcha so’zlarning o’zlashtirilishi VII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda
ancha faollashgan. Arab tilidan so’z o’zlashtirishga olib kelgan omillar
ichida quyidagilar muhim rol o’ynagan:
a) arablar istilosi;
b) islom dinining keng tarqalishi;
c) arab yozuvining qo’llana boshlanganligi;
d) madrasalarda arab tilining o’qitilishi;
e) turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi;
f) olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi.
Arab tilidan o’zlashtirilgan so’zlarning fonetik, semantik va morfemik
tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko’zga tashlanadi:
1. So’z tarkibida ikki unlinking yonma-yon kelish holati uchraydi:
mutolaa, oila.
2. Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so’zlarda ayn tovushidan oldingi unli
kuchli va biroz cho’ziq aytiladi.
3. Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a kabi so’zlarda bo’g’inlar ayirib talaffuz
qilinadi.
4. Semantik jihatdan: ko’proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va
mavhum tushunchalar ifodalanadi.
5. So’zlarning lug’aviy va grammatik shakllari flektiv xarakterda bo’lib,
o’zbek tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim.
Dunyoda hech bir til o`zi mutlaq rivojlana olmaydi. Har qanday til
tarkibida boshqa til elementlarini uchratish mumkin.
O`zbek tili lug`at tarkibining boyishida tashqi manbalarning ahamiyati
muhim. So`z o`zlashtirish hodisasi xalqlar o`rtasidagi turli xil iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-ma`rifiy munosabatlar asosida yuzaga keladi.
Ma’lumki, o`zbek tili leksikasining o`zlashma qatlami ,asosan, arabcha,
fors-tojikcha, ruscha so`zlardan iborat. “Olimlarning hisobiga qaraganda, ba’zi
turkiy tillar lug`at tarkibining 30-35 foizini arab so`zlari tashkil qiladi. Poetik
nutqda esa forsiy elementlarni ham qo`shib hisoblaganda, bu miqdor 95
foizga yaqinlashadi”
3
.
O`zbek tili leksikasining arabcha so`zlar qatlami tarixiy-an`anaviy
usulda o`zlashgan.
“Arabcha so`zlarning o`zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X
asrlargacha ancha faollashgan. Arab tilidan so`z o`zlashtirishga olib kelgan
omillar quyidagicha : avvalo, arablar istilosi, islom dinining keng tarqalishi,
qolaversa, arab yozuvining qo`llana boshlanganligi, madrasalarda arab tili
o`qitilib, olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilishi, turkiy-arab ikki tilligining
tarkib topganligi”
4
.
“Bunday so`zlarning o`zbek tili (turkiy til) lug`atiga ko`plab olinishi
islom dini O`rta Osiyoga kirib kelgan davrlardan boshlangan bo`lib, o`zbek
tiliga asosan bevosita (arab tilida yozilgan manbalardan) yoki bilvosita (fors
tilida yozilgan manbalardan) o`tgan”
5
: baquvvat, g`amxo`r, qarzdor , mansabdor
kabi.
Arab bosqini natijasida dastlab diniy, so`ngra ma`rifiy-siyosiy, ijtimoiy-
madaniy tushunchalar o`zlashganini ko`rishimiz mumkin.
Arabizm elementlarining o’zbek tilida eng ko’paygan davri XV asr bo’ldi.
“Arabizm” tushunchasi bir oz izoh talab qiladi. Chunki “arabizm” deganda, odatda,
3
Эшонкулов Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида арабча луғавий ўзлашмаларнинг парадигматик
ассимметрияга муносабати. Т-1996
4
Po`latova D. Mahmud Toir she’riyati leksik xususiyatlari. Dissertatsiya. Navoiy-2014. 55-58-bet.
5
Раҳматуллаев Ш.
Ўзбек тилининг этимологик луғати. –T.:Университет,2003, 3-б
arab tilida bor-yo’qligidan qat’iy nazar asl arabcha elementlar ham, arab o’zagidan
arab bo’lmagan xalqlar tomonidan yaratilgan so’zlar ham tushuniladi.
O’zbek klassik adabiyotida arabizmlarning mavzuviy guruhlari quyidagilar:
Falsafiy atamalar: ma’no – mazmun, suvrat – shakl, vaxdat – borliqning
yagonaligi, fano – yo’q bo’lish, ma’rifat – bilish nazariyasi, malo – to’liqlik va
boshqalar.
Mantiqqa oid atamalar: qiyos – analogiya, qaziya – hukm, javhar –
substansiya, araz – aksidentsiya, botil – yolg’on, maxmul – predikat va boshqalar.
Psixologiyaga oid so’z va atamalar: his - sezish, mahsulot – seziladigan
narsalar, xafiza – eslash quvvati, rag’bat – xohish, iroda – iroda.
Etikaga oid so’z va terminlar: axloq – etika, husni axloq – xulqi yaxshi bo’lish,
takabbur – o’zini katta olish, xilm – yumshoq tabiatlilik, halim – yumshoq tabiatli,
zarofat – nozik so’zlilik va hokazo.
Siyosatga oid so’z va terminlar: siyosat – siyosat, jamoa – jamoat, ijtimo –
jamiyat, rais – jamiyat boshlig’I, adl – adolat, zulm – adolatsizlik, malik – podsho,
hur – erkin, asorat – tutqunlik va boshqalar.
Tilshunoslikka oid so’z va atamalar: kalom – nutq, jumla – gap, ism – ot, fe’l
– fe’l, harf – harf, tovush, tajvid – orfoepiya, imlo – orfografiya, muxotob –
ikkinchi shaxs, mutakallim – birinchi shaxs, ismi foil – sifatdosh, masdar –
infinitiv, ja’m – ko’plik, g’oyib – uchinchi shaxs.
Adabiyotshunoslikka oid so’z va terminlar: nazm – poeziya, she’r – she’r,
bayt – ikki misra, misra – she’rning bir qatori, qofiya – misralar oxiridagi
ohangdoshlik, masnaviy – juft qofiyali poetic asar, ruboiy – to’rt misralik she’riy
janr,
aruz
–she’riy o’lchovlar sistemasining bir turi, xazaj, ramal,
munsarix,mutadorik, mujtass, qarib, g’arib – bahr (aruz vazn turkumlari)
nomlari.Boshqa tildan so’z olganda, albatta, muayyan me’yor saqlanishi shart,
shubhasizki, bu me’yor tilning yaxlit so’z zaxirasini mehvaridan chiqarib
yubormaslik uchun xizmat qiladi. Shuni ham alohida ta’kidlamoq joizki, boshqa
tildan me’yorni saqlagan holda olinadigan so’z oluvchi oluvchi tilning fonetik
qonuniyatlariga moslashtirishi maqsadga muvofiq. Mashhur olmon tilshunosi
Herman Paul o’zlashma so’zning tarkibi ona tilining tovush materialidan tarkib
topgandan keyin u ona tilida fuqarolik huquqini kasb etishini alohida ta’kidlaydi.
Fitrat ham xorijiy so’zni ona tili qonuniyatlariga muvofiq tarzda qo’llash
lozimligini so’z o’zlashtirishning asosiy shartlaridan biri deb hisoblaydi:
“…Turkchasi topilmagan so’zlar va istilohlar bor esa, ularni chiqarib tashlab,
o’runlarini bo’sh qo’yayliq demayman. Turkchasi topilmagan so’zlar va istilohlar
qolsun, biroq turkchaning buyrug’i ostinda kirib qolsun; boshqacha turli aytkanda,
Fransada yashagan bir turk kabi bo’lundig’i turkchaning qonunlarig’a bo’ysunib
yashasun; turkchada turg’an bir fransuzdek “kapitulatsion” asrori ostida turmasun”.
Boshqa bir qator tillar, masalan, arab tili o’zga tildan so’z olganda uni,
albatta, o’z qonuniyatlari ostiga kiritadi, natijada uning xorijiy so’zligi ham bir
qarashda bilinmay ketadi. Masalan, o’zbek tilidagi qonun so’zi arabchadan
o’zlashtirilgan va bu so’zning fonetik tarkibi shundayligicha o’zbek tili fonetik
qonuniyatlariga mos keladi. Ammo bu so’z sof arabcha emas, u yunon tilidagi
kanon so’zining arab tili fonetikasiga moslab, ya’ni qonun shaklida o’zlashtirilgan
ko’rinishidir.
Arabcha so’zlarning o’zlashtirilishi VII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda
ancha faollashgan. Arab tilidan so’z o’zlashtirishga olib kelgan omillar
ichida quyidagilar muhim rol o’ynagan:
g) arablar istilosi;
h) islom dinining keng tarqalishi;
i) arab yozuvining qo’llana boshlanganligi;
j) madrasalarda arab tilining o’qitilishi;
k) turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi;
l) olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi.
Arab tilidan o’zlashtirilgan so’zlarning fonetik, semantik va morfemik
tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko’zga tashlanadi:
6. So’z tarkibida ikki unlinking yonma-yon kelish holati uchraydi:
mutolaa, oila.
7. Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so’zlarda ayn tovushidan oldingi unli
kuchli va biroz cho’ziq aytiladi.
8. Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a kabi so’zlarda bo’g’inlar ayirib talaffuz
qilinadi.
9. Semantik jihatdan: ko’proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va
mavhum tushunchalar ifodalanadi.
10. So’zlarning lug’aviy va grammatik shakllari flektiv xarakterda bo’lib,
o’zbek tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim.
Dunyoda hech bir til o`zi mutlaq rivojlana olmaydi. Har qanday til
tarkibida boshqa til elementlarini uchratish mumkin.
O`zbek tili lug`at tarkibining boyishida tashqi manbalarning ahamiyati
muhim. So`z o`zlashtirish hodisasi xalqlar o`rtasidagi turli xil iqtisodiy,
ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-ma`rifiy munosabatlar asosida yuzaga keladi.
Ma’lumki, o`zbek tili leksikasining o`zlashma qatlami ,asosan, arabcha,
fors-tojikcha, ruscha so`zlardan iborat. “Olimlarning hisobiga qaraganda, ba’zi
turkiy tillar lug`at tarkibining 30-35 foizini arab so`zlari tashkil qiladi. Poetik
nutqda esa forsiy elementlarni ham qo`shib hisoblaganda, bu miqdor 95
foizga yaqinlashadi”
6
.
O`zbek tili leksikasining arabcha so`zlar qatlami tarixiy-an`anaviy
usulda o`zlashgan.
“Arabcha so`zlarning o`zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X
asrlargacha ancha faollashgan. Arab tilidan so`z o`zlashtirishga olib kelgan
omillar quyidagicha : avvalo, arablar istilosi, islom dinining keng tarqalishi,
6
Эшонкулов Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида арабча луғавий ўзлашмаларнинг парадигматик
ассимметрияга муносабати. Т-1996
qolaversa, arab yozuvining qo`llana boshlanganligi, madrasalarda arab tili
o`qitilib, olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilishi, turkiy-arab ikki tilligining
tarkib topganligi”
7
.
“Bunday so`zlarning o`zbek tili (turkiy til) lug`atiga ko`plab olinishi
islom dini O`rta Osiyoga kirib kelgan davrlardan boshlangan bo`lib, o`zbek
tiliga asosan bevosita (arab tilida yozilgan manbalardan) yoki bilvosita (fors
tilida yozilgan manbalardan) o`tgan”
8
: baquvvat, g`amxo`r, qarzdor , mansabdor
kabi.
Arab bosqini natijasida dastlab diniy, so`ngra ma`rifiy-siyosiy, ijtimoiy-
madaniy tushunchalar o`zlashganini ko`rishimiz mumkin.
Arabizm elementlarining o’zbek tilida eng ko’paygan davri XV asr bo’ldi.
“Arabizm” tushunchasi bir oz izoh talab qiladi. Chunki “arabizm” deganda, odatda,
arab tilida bor-yo’qligidan qat’iy nazar asl arabcha elementlar ham, arab o’zagidan
arab bo’lmagan xalqlar tomonidan yaratilgan so’zlar ham tushuniladi.
O’zbek klassik adabiyotida arabizmlarning mavzuviy guruhlari quyidagilar:
Falsafiy atamalar: ma’no – mazmun, suvrat – shakl, vaxdat – borliqning
yagonaligi, fano – yo’q bo’lish, ma’rifat – bilish nazariyasi, malo – to’liqlik va
boshqalar.
Mantiqqa oid atamalar: qiyos – analogiya, qaziya – hukm, javhar –
substansiya, araz – aksidentsiya, botil – yolg’on, maxmul – predikat va boshqalar.
Psixologiyaga oid so’z va atamalar: his - sezish, mahsulot – seziladigan
narsalar, xafiza – eslash quvvati, rag’bat – xohish, iroda – iroda.
Etikaga oid so’z va terminlar: axloq – etika, husni axloq – xulqi yaxshi bo’lish,
takabbur – o’zini katta olish, xilm – yumshoq tabiatlilik, halim – yumshoq tabiatli,
zarofat – nozik so’zlilik va hokazo.
7
Po`latova D. Mahmud Toir she’riyati leksik xususiyatlari. Dissertatsiya. Navoiy-2014. 55-58-bet.
8
Раҳматуллаев Ш.
Ўзбек тилининг этимологик луғати. –T.:Университет,2003, 3-б
Siyosatga oid so’z va terminlar: siyosat – siyosat, jamoa – jamoat, ijtimo –
jamiyat, rais – jamiyat boshlig’I, adl – adolat, zulm – adolatsizlik, malik – podsho,
hur – erkin, asorat – tutqunlik va boshqalar.
Tilshunoslikka oid so’z va atamalar: kalom – nutq, jumla – gap, ism – ot, fe’l
– fe’l, harf – harf, tovush, tajvid – orfoepiya, imlo – orfografiya, muxotob –
ikkinchi shaxs, mutakallim – birinchi shaxs, ismi foil – sifatdosh, masdar –
infinitiv, ja’m – ko’plik, g’oyib – uchinchi shaxs.
Adabiyotshunoslikka oid so’z va terminlar: nazm – poeziya, she’r –
she’r, bayt – ikki misra, misra – she’rning bir qatori, qofiya – misralar oxiridagi
ohangdoshlik, masnaviy – juft qofiyali poetic asar, ruboiy – to’rt misralik she’riy
janr,
aruz
–she’riy o’lchovlar sistemasining bir turi, xazaj, ramal,
munsarix,mutadorik, mujtass, qarib, g’arib – bahr (aruz vazn turkumlari)
nomlari.Boshqa tildan so’z olganda, albatta, muayyan me’yor saqlanishi shart,
shubhasizki, bu me’yor tilning yaxlit so’z zaxirasini mehvaridan chiqarib
yubormaslik uchun xizmat qiladi. Shuni ham alohida ta’kidlamoq joizki, boshqa
tildan me’yorni saqlagan holda olinadigan so’z oluvchi oluvchi tilning fonetik
qonuniyatlariga moslashtirishi maqsadga muvofiq. Mashhur olmon tilshunosi
Herman Paul o’zlashma so’zning tarkibi ona tilining tovush materialidan tarkib
topgandan keyin u ona tilida fuqarolik huquqini kasb etishini alohida ta’kidlaydi.
Fitrat ham xorijiy so’zni ona tili qonuniyatlariga muvofiq tarzda qo’llash
lozimligini so’z o’zlashtirishning asosiy shartlaridan biri deb hisoblaydi:
“…Turkchasi topilmagan so’zlar va istilohlar bor esa, ularni chiqarib tashlab,
o’runlarini bo’sh qo’yayliq demayman. Turkchasi topilmagan so’zlar va istilohlar
qolsun, biroq turkchaning buyrug’i ostinda kirib qolsun; boshqacha turli aytkanda,
Fransada yashagan bir turk kabi bo’lundig’i turkchaning qonunlarig’a bo’ysunib
yashasun; turkchada turg’an bir fransuzdek “kapitulatsion” asrori ostida turmasun”.
Boshqa bir qator tillar, masalan, arab tili o’zga tildan so’z olganda
uni, albatta, o’z qonuniyatlari ostiga kiritadi, natijada uning xorijiy so’zligi ham bir
qarashda bilinmay ketadi. Masalan, o’zbek tilidagi qonun so’zi arabchadan
o’zlashtirilgan va bu so’zning fonetik tarkibi shundayligicha o’zbek tili fonetik
qonuniyatlariga mos keladi. Ammo bu so’z sof arabcha emas, u yunon tilidagi
kanon so’zining arab tili fonetikasiga moslab, ya’ni qonun shaklida o’zlashtirilgan
ko’rinishidir.
Har bir tilda, xususan, o’zbek tilida ham so’z o’zlashtirishning tarixiy-
an’anaviy , hamda hozirgi zamonaviy turlari mavjud. Muhimi shundaki, o’zbek tili
leksikasining arabcha so’zlar qatlami so’z o’zlashtirishning tarixiy- an’anaviy
ko’rinishi orqali vujudga kelgan.Tarixiy-an’anaviy yo’sinda o’zlashgan lisoniy
birliklar til lug’at tarkibida uzoq vaqt saqlanadi.Davrlar o’tishi bilan, ijtimoiy-
siyosiy o’zgarishlar tazyiqi ostida ular ba’zan faollashib, ba’zan sustlashib
“tovlanib”, qalqib turadi.Faollashgan lug’aviy birliklarning, ma’lum bir tazyiq
ostida bo’lishi iste’moli cheklangan boshqa leksemalarning faollashuviga sabab
bo’ladi. Hozirgi vaqtda o’zbek tili leksikasining tarixiy-an’anaviy yo’sindagi
o’zlashgan qatlamida ayni ana shu jarayon boshlangan. Iste’mol doirasi salbiy
ma’no jilvasi bilan cheklangan hokim, rais, noib va hokazolarning davr taqozo
etgan yangi, ijobiy ma’no bilan “faoliyat” boshlagani buning yorqin misolidir.
Arab lug’aviy o’zlashmalari 1950-yillar arafasida F.Abdullayev,
1990-yillarda T.Rahmonov tomonidan ham o’rganilgan. Xususan, F.Abdullayev
o’zbek tili lug’at tarkibidagi arab o’zlashmalariga o’sha davr mafkurasi ta’sirida
salbiy hodisa sifatida qaragan, ular ruscha muqobillar evaziga zo’rma-zo’raki
almashtirishga harakat qilingan. T.Rahmonovning nomzodlik dissertatsiyasida
hozirgi o’zbek tilidagi bir qator arabcha so’zlarning semantic tuzilishi tadqiq
etilgan. Unda ayrim arabcha so’zlarning ko’p ma’noligini sharhlash bilan
cheklangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |