O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti



Download 1,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet121/228
Sana01.01.2022
Hajmi1,75 Mb.
#284627
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   228
Bog'liq
ifodali oqish

U R G’ U 
 
Badiiy  o’qish  vositalaridan  biri  urg’u  hisoblanadi.  Urg’uning  to’g’ri  qo’llanishi  bandlar 
mazmunidagi  g’oyaviy  niyatni,  ta'kidni  yuzaga  chiqaradi.  Badiiy  o’qishda  urg’uning  ikki  turi: 
fonetik urg’u va mantiqiy urg’udan foydalaniladi. 
Fonetik urg’u so’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining boshqalarga nisbatan kuchliroq talaffuz 
etilishini  ifodalaydi.  Misra  tarkibidagi  bo’g’inlar  soni  unlilar  soni  bilan  o’lchanadi.  Masalan: 
Jayrondek  termulgan  Cho’lponlaring  bor  (M.  Yusuf)  misrasida  o’n  bir    unli  mavjud  bo’lib, 
bo’g’inlar soni ham o’n bittadir. 
Bo’g’in  deyilganda,  bir  havo  zarbi  bilan  aytilgan  tovush  yoki  tovushlar  birikmasi 
tushuniladi. Bo’g’inlar ochiq yoki yopiq, cho’ziq va qisqa shakllarga ega bo’ladi. Agar bo’g’in unli 
tovush  bilan  tugasa,  ochiq,  undosh  tovush  bilan  tugasa,  yopiq  bo’g’in  sanaladi.  Lo-la,  o-na  kabi 
bo’g’inlar  ochiq  va  cho’ziq  bo’g’inlardir.  Bir,  qiz  kabi  bo’g’inlar  yopiq  va  qisqa  bug’inlar 
hisoblanadi.  Bo’g’inlarning  cho’ziq  yoki  qisqaligi  aruz  she'r  tizimida  alohida  ahamiyatga  egadir. 
Fonetik urg’u olgan bo’g’in ustiga chiziqcha qo’yiladi. 
Fonetik  urg’u  o’zbek  tilida,  asosan,  so’zning  (o’zakning)  oxirgi  bo’g’iniga  tushadi.  Kitob, 
qalam  kabi.  Ammo  tilimizda  shunday  so’zlar  ham  borki,  fonetik  urg’u  birinchi  yoki  ikkinchi 
bo’g’inlarga ham tushishi mumkin. Aslo, ammo, hamisha kabi. 
Fonetik  urg’uni  qo’llashda  quyidagi  holatni  ham  hisobga  olish  zarur.  O’zbek  tilida  urg’u 
olmovchi  bo’g’inlar  ham  mavjuddir.  Ularni  bilmaslik,  avvalgi  aytilgan  qoidalarga  binoan,  urg’u 
qo’llash  badiiy  o’qishga  putur  yetkazadi.  Q.Jo’raevning  «Ifodali  o’qish  va  hikoya  qilish  usuli» 
nomli kitobida urg’u olmaydigan  bo’g’inlar  qatoriga quyidagilar  kiritilgan: 
1.  -mi, -chi, -u, -yu, -ku, -da, -gina (-kina, -qina) yuklamalari. 
2.  To’liqsiz fe'lniig qisqargan formalari: borarkan, borarmish. 
3.  -.ma bo’lishsizlik qo’shimchasi. 
4.  «Bilan» ko’makchisining qisqarishidan hosil bo’lgan   -la shakli. 
5. -cha, dek qo’shimchalari. 
6. Ot kesimdagi kesimlik qo’shimchasi, Men talabaman. 
7.  Sonlardagi   -ta qo’shimchasi. 
8.  Familiyalarning oxiriga qo’shilib keladigan -ov,    -ova ko’shimchalari. 
9. Buyruq fe'lining tuslovchi qo’shimchalari: 
Shunday o’lka doim bor bo’lsin.  
Shunday o’lka elga yor bo’lsin- 
(H. Olimjon). 
Misra  tarkibidagi  so’zlardan  birining  boshqalarga  nisbatan  kuchli  ohang  bilan  talaffuz 
qilinishi mantiqiy urg’u sanaladi. Mantiqiy urg’u olgan so’z misradagi mazmunni, muallif g’oyaviy 
niyatini ifodalovchi asosiy so’z bo’ladi. Masalan: 
Derazamning oldida bir tup 
O’rik oppoq  bo’lib gulladi. 
(H. Olimjon). 
 
Birinchi  misradagi   «Bir  tup »,  ikkinchi  misrada gi  «oppoq »  so’zlari 
mantiqi y  urg’u  oladi.  Ba yt  o’qila yotganda  bu  ikki  so’zning  boshqa  so’zlarga 
nisbatan  kuchli  ohang  bilan  o’qilishi  shoir  muddaosini  yorqin  ifodalashga 
x i z m a t   q i l a d i .  


 
81 
Badii y  o’qishga  t a yyorlana yot gan  matnda  u yushiq  bo’laklar,  takrorlangan  
so’zlar  bo’lsa,  ularning  har  biri  mantiqi y  urg’u  oladi.  Urg’u  avval gisiga 
n i s b a t a n   k e yi n gi s i d a   k u c h a yi b   b o r a d i .   M a s a l a n :  
B u   ye r d a   n a   g ’ u r b a t ,   n a   o f a t ,   n a   g ’ a m .    
B u n d a   b o r :   h a r o r a t ,   m u h a b b a t ,   s h a f q a t ,  
V a   m e h n a t   n o n i n i   k o ’ r a m i z   b a h a m .  
  ( G ’ .   G ’ u l o m ) .  
B u   b a n d d a   u yu s h i q   b o ’ l a k l a r   m a n t i q i y  u r g ’ u   o l m o q d a .   O ’ q i s h d a   o h a n g 
«g’urbat »dagidan  «ofat »  so’zida,  bu  so’zdan  «g’am »  so’zida  kuchli  bo’ladi. 
K e yi n gi   u yu s h i q   b o ’ l a k l a r d a   h a m   s h u n d a y  o h a n g  b o ’ l i s h i   s h a r t .  
Kaddu xating bila ko’zu yuzing, e y sarvi si ymin tan,  
B i r i   s a r v u ,   b i r i   r a yh o n ,   b i r i   n a r gi z ,   b i r i   gu l s h a n .  
( B o b u r ) .  
Ikkinchi  misradagi  «biri »  so’zi  takrorlana yot gani  uchun  mantiqi y  urg’u 
o l a d i .  
Badii y  o’qishga  tayyorlana yot gan  mat ndagi  bo’g’inlarga  fon etik  urg’u, 
so’zlarga  mantiqi y  urg’u  qo’ yilib,  o’qish  jarayonida  unga  am al  qilinsagina, 
badii y o’qish darajasiga erishish mumkin.  
 

Download 1,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   228




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish