Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «muqobil energiya manbalari» kafedrasi

Rasm 3. Turli xil energiya tashuvchilarning shartli ko‘rinishdagi, yillarga nisbatan dunyo bo‘yicha iste’moli (amaldagisi va kutilayotgani).

Mutaxassislar fikriga ko‘ra dunyo yoqilg‘ini umumgeologik zahiralarini 200 mln. TVtsoat deb taxmin qilingan edi, keyinchalik zamonaviy texnologik usullar yordamida 28000 mln. TVtsoat yoqilg‘ini qazib olish iqtisodiy jihatdan samarali deb topildi. Bu dunyoda qazib chiqarilayotgan yoqilg‘i miqdoridan 380000 marotaba ko‘p.

Elektr maydon kuchlari q zaryadni M nuqtadan cheksizlikka emas, faqat N nuqtasiga ko‘chirganda, zaryad bosib o‘tgan yo‘l shakli qanday bo‘lmasin, qo‘shma maydonning energiya zaxirasi kamayganiga teng bo‘lgan ish A bajariladi:

A = W_M – W_H

W_M = qφ_M va W_H = qφ_H bo‘lgani sababli,

A = q(φ_M – φ_H)

Shunday qilib, ish ikki nuqtaning (M va N) potentsiallar ayirmasiga (φ_M – φ_H) teng ekan.

Elektrostatik maydondagi ikki nuqta potentsiallarining ayirmasi shu nu?talar orasidagi elektr kuchlanish deb ataladi (U ?arfi bilan belgilanadi). Demak

Agar maydonning barcha nuqtalardagi potentsiallarga boshqa doyimiy kattalik qo‘shilsa formulalari o‘z kuchini yoqotmaydi, misol

Demak, faqat cheksiz masofadagi nuqtaning o‘zi emas, balki maydonning xoxlagan nuqtasining potentsialini nolga teng deb qabul qilish mumkin ekan. Shunda maydonning xoxlagan nuqtasining potentsialini sinov zaryadini shu yangi nuqtaga ko‘chirish natijasida maydon energiyasi kamaygan qiymatini (yoki maydon o‘z kuchi bilan bajargan ishni) zaryad qiymatiga nisbati sifatida belgilash mumkin. Texnik hisoblar uchun nol potentsialini yerning yuzasida tanlash qulay.

formulada potentsiallar ayirmasini kuchlanishga almashtirib, quyidagini olamiz:

A = qU,

bundan ,

ya'ni maydonning ikki nuqtasi orasidagi elektr kuchlanish maydon kuchlari q zaryadni bir nuqtadan ikkinchisiga ko‘chirishda bajargan ishini shu zaryad qiymatiga bo‘lgan nisbatiga teng.

O‘lchash birliklarining Xalqaro SI sistemasida, avval qayd etilgandek, ish va energiya joullarda o‘lchanadi (J). Shu sababli kuchlanishning o‘lchash birligi vazifasini J/C yoki volt (V) bajaradi.

Shunday bo‘lganda,

Kuchlanishning kattaroq o‘lchash birligi sifatida kilovolt (kV) ishlatiladi

1 kV = 10³ V,

mayda birliklari – millivolt (mV)

1 mV = 10^-3 V

va mikrovolt (μV)

1 μV = 10^-6 V.

Elektr kuchlanish elektrotexnikada ishlatiladigan kattaliklarning eng muhimlaridan biri bo‘ladi. Kuchlanish vositasida elektr maydon kuchlanganligi, elektr maydon sari zaryadlar harakatlangandagi ish va quvvat aniqlanadi.

misol. Zaryad q = 2*10^-4C ko‘chirilganda elektr maydon A = 0,4 J ish bajardi. Zaryad harakat qilgan yo‘lining boshlanish va oxirgi nuqtalari orasidagi kuchlanishni aniqlang.

Kuchlanish