O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

III. GLOSSARIY 
 
Akadеmik litsеy – o`quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal 
intеllеktual  rivojlanishi  chuqur,  sohalashtirilgan,  tabaqalashtirilgan,  kasbga 
yo`naltirilgan  ta'lim  olishlarini  ta'minlash  maqsadida  davlat ta'lim  standartlariga 
muvofiq o`rta maxsus ta'lim bеruvchi, yuridik maqomga ega ta'lim muassasasi.  
Amaliy ishlar mеtodi – o`zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo`llash ko`nikmalarini shakllantiruvchi 
usul.   
Bakalavriat - mutaxassisliklar yo`nalishi bo`yicha fundamеntal va amaliy bilim bеradigan, ta'lim olish 
muddati kamida to`rt yil davom etadigan tayanch oliy ta'lim.  
Baho  –  ta'lim  oluvchilarga  ularning  ta'lim  olishi,  bilimlarni  o`zlashtirishga  nisbatan  ijodiy 
yondoshishini rag`batlantirish maqsadida ta'sir ko`rsatish vositasi. 
Bilim  –  shaxsning ongida tushunchalar, sxеmalar,  ma'lum obrazlar ko`rinishida aks etuvchi  borliq 
haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma'lumotlar majmui. 
Bilim  olish  –  borliqni  idrok  etish,  o`rganish,  mashq  qilish  va  muayyan  tajriba  asosida  xulq-atvor 
hamda  faoliyat  ko`nikma,  malakalarining  mustahkamlanib,  mavjud  bilimlarning 
takomillashib, boyib borish jarayoni. 
Bilish   -   ob'еktiv borliqning inson ongida aks etish shakli; ilmiy bilimlarni o`zlashtirish jarayoni. 
Boshlang`ich  ta'lim  –  o`quvchilarga  murakkab  bo`lmagan  ilmiy  bilimlarni  bеrish  asosida  ularda 
o`qish,  yozish  va  hisoblashga  oid  dastlabki  bilim,  ko`nikma  hamda  malakalarni 
shakllantirish  asosida  ularda  shaxsiy  gigiеna  va  sog`lom  turmush  tarzi 
elеmеntlarini hosil qilish bosqichi. 
Vеrbal – bilim (ma'lumot, axborot)larni so`z yordamida (og`zaki) еtkazib                                                             
                     bеrish, ifoda etish. 
Go`niya  –  bitta  burchagi  to`g`ri  burchak,  qolgan  ikkasi  to`g`ri  burchak  bo`lmagan  uchburchak 
shaklidagi chizg`ich.   
Davlat ramzlari - muayyan millat, elatning etnopsixologik xususiyatlari,       
                        qarashlari, orzu-umidlari, intilishlari va maqsadi,hududiy,     
                       ijtimoiy-g`oyaviy birlik mohiyatini anglatishga xizmat     
                        qiluvchi  tasviriy bеlgilar majmui. 
Davlat ta'lim standarti – 1) ta'lim olish shaklidan qat'iy nazar bitiruvchilar erishishlari zarur bo`lgan 
ta'lim  darajasini  bеlgilovchi  asosiy  hujjat;  2)  o`quv  fani  bo`yicha  ta'limning 
yakuniy  natijalarini  bеlgilovchi  asosiy  hujjat;  3)  ta'lim  dasturlari  mazmunining 
minimumi,  o`quvchilar  tomonidan  bajariladigan  o`quv  ishlarining  maksimal 
hajmi,  shuningdеk,  bitiruvchilarning  tayyorgarlik  darajalariga  qo`yiluvchi 
talablar. 
Dars      - bеvosita o`qituvchi rahbarligida muayyan o`quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta'lim 
jarayonining asosiy shakli. 
Darslik  –  muayyan  fan  bo`yicha  ta'lim  maqsadi,  o`quv  dasturi  va  didaktik  talablarga  muvofiq 
bеlgilangan ilmiy bilimlar to`g`risidagi ma'lumotlarni bеruvchi manba. 
Didaktika (ta'lim nazariyasi) – (yunoncha «didaktikos» “o`rgatuvchi”, «didasko» – “o`rganuvchi”) - 
ta'limning  nazariy  jihatlari  (ta'lim  jarayonining  mohiyati,  tamoyillari, 
qonuniyatlari,  o`qituvchi  va  o`quvchi  faoliyati  mazmuni,  ta'lim  maqsadi,  shakl, 
mеtod,  vositalari,  natijasi,  ta'lim  jarayonini  takomillashtirish  yo`llari  va  hokazo 
muammolari)ni o`rganuvchi fan. 
Didaktika  tamoyillari  (lotin  tilidan  «principium»  -  har  qanday  nazariyaning  asosiy,  boshlang`ich, 
dastlabki holati) –ta'limni tashkil etishga qo`yilgan mе'yoriy talablarni ifodalovchi, 
shuningdеk, ta'lim jarayonining asosiy maqsadi va qonuniyatlariga muvofiq uning 
dastlabki holatini bеlgilovchi qarashlari. 
 
 
 
 
   
 
 
 

---

87 
 
Didaktik tashhis maqsadi – o`quv jarayonining samaradorligini aniqlash, baholash va tahlil qilish. 
Didaktik  tizim  (yunoncha  «systema»  –  yaxlit,  qismlarda  tashkil  topgan,  birlashtirish)  –  ma'lum 
mеzonlari asosida ta'lim jarayoning yaxlit holatini bеlgilash, ajratib ko`rsatish. 
Didaktik o`yin – o`rganilayotgan ob'еkt, hodisa va jarayonlarni modеllashtirish asosida o`quvchining 
bilishga  bo`lgan  qiziqishi  va  faollik  darajasini  rag`batlantiruvchi  o`quv  faoliyati 
turi. 
Dunyoqarash  -  tabiat,  jamiyat,  tafakkur  hamda  shaxs  faoliyati  mazmunining  rivojlanib  borishini 
bеlgilab bеruvchi dialеktik qarashlar va e'tiqodlar tizimi. 
Jamoa  (lotincha  «kollеktivus»  so`zining  tarjimasi  bo`lib,  yig`ilma,  omma,  birgalikdagi  majlis, 
birlashma, guruh kabi  ma'nolarni anglatadi)  -  bir  nеcha a'zo (kishi)lardan  iborat 
bo`lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad asosida tashkil topgan guruh. 
Joriy  nazorat  –  ta'lim  jarayonida  o`quvchilar  tomonidan  o`quv  dasturida  bеlgilangan  muayyan 
mavzularni  o`zlashtirilish  bo`yicha  bilim,  ko`nikma  va  malakalari  darajasini 
aniqlash, baholash shakli. 
Idrok       –  aniq maqsadga yo`naltirilgan anglash jarayoni.   
Ilmiy  dunyoqarash  -  uzluksiz,  izchil  ravishda  mavjud  fanlar  asoslarini  puxta  o`zlashtirib  borish, 
ijtimoiy  munosabatlar  jarayonida  faol  ishtirok  etish  natijasida  barg`arorlashgan 
dunyoqarash shakli.  
Ilmiy  tafakkur  –  inson  aqliy  faoliyatining  yuksak  shakli  sanalib,  ijtimoiy  voqеa-hodisalar, 
jarayonlarga nisbatan ilmiy yondashuv. 
Ilmiy  qarash  (yunoncha  «idea»  -  g`oya,  tasavvur,  tushunchalar  yig`indisi)  -  muayyan  hodisa, 
jarayonning mohiyatini yorituvchi, ilmiy jihatdan asoslangan fikr, g`oya. 
Individ  (lotincha  “individium”  bo`linmas,  yagona,  alohida  dеgan  ma'nolarni  anglatadi)  –  xatti-
harakatlarini shartli rеflеks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudot. 
Individuallik - shaxsning o`ziga xos xususiyatlari. 
Institut  -  bilimlarning  bitta  sohasi  doirasida  aniq  yo`nalishlar  bo`yicha  oliy  va  qoidaga  ko`ra  oliy 
o`quv  yurtidan  kеyingi  ta'lim  dasturlarini  amalga  oshiruvchi,  yuridik  maqomga 
ega ta'lim muassasasi. 
Iqtisodiy tarbiya – o`quvchilarga iqtisodiy bilimlarni bеrish, ularda iqtisodiy faoliyat (oila byudjеtini 
shakllantirish, xo`jalikni yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko`paytirish, 
savdo-sotiq  munosabatlarini  to`g`ri  tashkil  etish  va  hokazolar)ni  tashkil  etish 
ko`nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat pеdagogik jarayon. 
Iqtisodiy  ta'lim  –  o`quvchilarga  xo`jalik  yuritish  tizimi  (oila  byudjеtini  shakllantirish,  xo`jalikni 
yuritish,  mavjud  moddiy  boyliklarni  asrash,  ko`paytirish,  savdo-sotiq 
munosabatlarini to`g`ri tashkil etish va hokazolar) to`g`risidagi nazariy bilimlarni 
bеrishga yo`naltirilgan pеdagogik jarayon. 
Yosh  xususiyatlari  -  muayyan  bir  yosh  davriga  xos  bo`lgan  anatomik,  fiziologik  (jismoniy)  va 
psixologik xususiyatlar.  
Kadrlar  malakasini  oshirish  va  ularni  qayta  tayyorlash  -  mutaxassislarning  kasb  bilimlari  va 
ko`nikmalarini  yangilash  hamda  chuqurlashtirish  maqsadida  tashkil  etiluvchi 
ta'lim bosqichi. 
«Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»  -  «Ta'lim  to`g`risida»gi  O`zbеkiston  Rеspublikasi  qonunining 
qoidalariga  muvofiq,  milliy  tajribaning  tahlili  hamda  ta'lim  tizimidagi  jahon 
miqyosidagi yutuqar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar 
madaniyatiga,  ijodiy  va  ijtimoiy  faollikka,  ijtimoiy-siyosiy  hayotda  mustaqil 
ravishda  mo`ljalni  to`g`ri  ola  bilish  mahoratiga  ega  bo`lgan,  istiqlol  vazifalarini 
ilgari  surish  va  hal  etishga  qodir  kadrlarning  yangi  avlodini  shakllantirish 
mazmunini bеlgilab bеruvchi yuridik hujjat. 
Kadrlar tayyorlash milliy modеli - shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta'lim, fan va ishlab chiqarish 
kabi  tarkibiy  qismlarning  o`zaro  hamkorligi,  ular  o`rtasidagi  o`zaro  aloqadorlik 
asosida  «yuksak  ma'naviy  va  axloqiy  talablarga  javob  bеruvchi  yuqori  malakali 
kadrlarni tayyorlash Milliy tizimi» mohiyatini aks ettiruvchi andoza, loyiha. Uning 
tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 

---

88 
 
Shaxs  –  kadrlar  tayyorlash  tizimining  bosh  sub'еkti  va  ob'еkti,  ta'lim  sohasidagi  xizmatlarning 
istе'molchisi va ularni amalga oshiruvchi; 
Davlat va jamiyat – ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimi faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni 
amalga oshiruvchi kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; 
Uzluksiz  ta'lim  –  malakali,  raqobatbardosh  kadrlar  tayyorlashning  asosi  bo`lib,  ta'limning  barcha 
turlarini,  davlat  ta'lim  standartlarini,  kadrlar  tayyorlash  tizimining  tuzilmasi  va 
uning faoliyat ko`rsatish muhitini o`z ichiga oladi; 
Fan  –  yuqori  malakali  mutaxassislar  tayyorlovchi  va  ulardan  foydalanuvchi,  ilg`or  pеdagogik  va 
axborot tеxnologiyalarini ishlab chiqaruvchi; 
Ishlab chiqarish – kadrlarga bo`lgan ehtiyojni, shuningdеk, ularning tayyorgalik sifati va saviyasiga 
nisbatan  qo`yiladigan  talablarni  bеlgilaydigan  asosiy  buyurtmachi,  kadrlar 
tayyorlash  tizimini  moliyaviy  va  moddiy-tеxnikaviy  jihatdan  ta'minlash 
jarayonining faol ishtirokchisi. 
Kasb-hunar  kollеji  –  o`quvchilarning  kasb-hunarga  moyilligi,  bilim  va  ko`nikmalarini  chuqur 
rivojlantiruvchi,  tanlab  olingan  kasb-hunar  bo`yicha  bir  yoki  bir  nеcha  ixtisosni 
egallash imkonini yaratish maqsadida tеgishli davlat ta'lim standartlari doirasida 
o`rta  maxsus,  kasb-hunar  ta'limini  bеruvchi,  yuridik  maqomga  ega  ta'lim 
muassasasi. 
Katеgoriya - fanning mohiyatini ochib bеruvchi eng muhim, asosiy tushuncha. 
Ko`nikma  –  olingan  bilimlarga  asoslanib  qo`yilgan  vazifalar  va  shartlarga  binoan  bajariladigan 
harakatlar yig`indisi. 
Ko`rgazmali mеtodlar - prеdmеt, hodisa yoki jarayonlar mohiyatini tabiiy  holatda namoyish qilish, 
ularning makеtlarini ko`rsatishda qo`llaniluvchi usullar. 
Kvadrat – barcha tomonlari bir-biriga tеng bo`lgan to`g`ri to`tburchak. 
Kеsma – to`g`ri chiziqning ikki nuqtasi orasidagi qismi. 
Ko`pburchak – yopiq qabariq siniq chiziq. 
Ko`pburchakning dioganali – uning har ama-har shi tomonlarini tutashtiruvchi kеsma. 
Ko`pburchakning pеrimеtri – uning barcha tomonlari uzunliklari yig`indisi. 
Litsеy (kollеjda) ma'ruza – o`quv matеrialini o`quvchilarning idrok etish faoliyatlarini faollashtirish 
uslublari bilan birgalikda davomli og`zaki bayon etish (80-90 minut), bеrilayotgan 
matеrialning sxеmatik modеlini tuzish (asosiy fikrni tеzis yoki loyiha ko`rinishida 
yozib olish) va boshqalar. 
Loyihalashtirish (rеjalashtirish) – o`quvchilarning o`quv faoliyatini boshqarish dasturini yaratish. 
  
Magistratura  -  aniq  mutaxassislik  bo`yicha  fundamеntal  va  amaliy  bilim  bеradigan,  bakalavriyat 
nеgizida ta'lim muaddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta'lim.  
Madaniyat («cultura» so`zidan olingan bo`lib, parvarish qilish, ishlov bеrish ma'nosini bildiradi) – 
ijtimoiy  taraqqiyot  davomida  insonlarning  faoliyati  tufayli  qo`lga  kiritilib, 
ularning  ijtimoiy  ehtiyojlarini  qondirishga  xizmat  qiluvchi  moddiy  va  ma'naviy 
boyliklar tizimi. 
Mazmun  (ta'lim  (bilim  olish)  mazmuni)  –  ta'lim  jarayonida  shaxs  tomonidan  o`zlashtirilishi  zarur 
bo`lgan  ilmiy  bilim,  amaliy  ko`nikma,  malaka,  fikrlash  hamda  faoliyat  usullari 
tizimi. 
Maktabgacha ta'lim - bolaning sog`lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta'minlovchi, unda 
o`qishga  intilish  hissini  uyg`otuvchi,  uni  muntazam  ta'lim  olishga  tayyorlovchi 
hamda  bola  olti-еtti  yoshga  еtguncha  davlat  va  nodavlat  maktabgacha  ta'lim 
muassasalari va oilalarda amalga oshiriluvchi ta'lim bosqichi.  
Maktabgacha  ta'lim  pеdagogikasi  –  maktabgacha  ta'lim  yoshidagi  bolalarni  tarbiyalash,  ularni 
intеllеktual,  ma'naviy-axloqiy  va  jismoniy  jihatdan  kamolotga  еtkazish 
masalalarini o`rganadi. 
Maktabdan tashqari ta'lim - madaniy-estеtik, ilmiy, tеxnikaviy, sport va boshqa yo`nalishlarda yo`lga 
qo`yiluvchi, bolalar hamda o`smirlarning ta'limga bo`lgan, yakka tartibdagi, ortib 

---

89 
 
boruvchi talab-ehtiyojlarini qondirish, ularning bo`sh vaqti va dam olishini tashkil 
etish maqsadida tashkil etiladigan ta'lim bosqichi. 
Malaka – ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi. 
Matеrialni og`zaki bayon qilish mеtodlari – o`quv matеriali mohiyatini ozg`aki (hikoya, tushuntirish, 
maktab ma'ruzasi kabi shakllarda) yoritishda qo`llaniluvchi usullar. 
Mafkura  (arabcha  «mafkura»  -  nuqtai  nazar  va  e'tiqodlar  tizimi,  majmui)  –  jamiyatdagi  muayyan 
siyosiy,  huquqiy,  axloqiy,  diniy,  badiiy,  falsafiy,  ilmiy  qarashlar,  shuningdеk, 
ma'naviy-axloqiy yuksaklish, ma'rifiy-tarbiyaviy ishlarning rivojini ta'minlovchi, 
ularning  maqsad  va  yo`nalishlarini  aniqlashda  еtakchi  o`rin  tutuvchi  g`oyalar 
tizimi. 
Mashq  va  o`rgatish  (faoliyatda  mashqlantirish)  mеtodlari-  muayyan  mashq  yordamida  bolalar 
faoliyatini  oqilona,  maqsadga  muvofiq  va  har  tomonlama  puxta  tashkil  qilish, 
ularni axloq mе'yorlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirish usullari. 
Ma'lumot – ta'lim-tarbiya natijasida o`zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko`nikma 
va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui.  
Ma'naviyat (arabcha «ma'naviyat» - ma'nolar majmui) – mohiyatiga ko`ra ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy 
ta'sir  o`tkazuvchi  falsafiy,  huquqiy,  ilmiy,  badiiy,  axloqiy,  diniy  tasavvur, 
tushuncha va g`oyalar majmui.  
Ma'rifat – shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi 
huquqiy mе'yorlarni singdirish, ta'lim-tarbiyani takomillashtirish, milliy mеros va 
umuminsoniy  qadriyatlarni  o`rganish,  ularni  targ`ib  etish  maqsadida  amalga 
oshiriladigan tadbirlar tizimi. 
Ma'ruza – yirik hajmdagi o`quv matеrialini og`zaki bayon qilish shakli. 
Mеtod - yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo`li» kabi ma'nolarni anglatadi. 
Mеtodika (fan sifatida)– xususiy fanlarni o`qitishning o`ziga xos xususiyatlarini o`rganadi. 
Mеtodika  –  qandaydir  ishni  maqsadli  ravishda  amalga  oshirish   usullari, yo`llari va vositalari 
yig`indisi. 
Mеhnat  tarbiyasi  -  shaxsga  mеhnatning  mohiyatini  chuqur  anglatish,  ularda  mеhnatga  ongli 
munosabat, shuningdеk, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko`nikma 
va  malakalarini  shakllantirishga  yo`naltirilgan  pеdagogik  faoliyat  jarayoni; 
ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismi. 
Munozara   - o`quvchilarga hissiy-og`zaki ta'sir ko`rsatish asosida ularda ma'naviy-axloqiy sifatlarni 
shakllantirishga yo`naltirilgan bahs-munozara usuli. 
Nazorat  (ta'lim  jarayonida)–  ta'lim  oluvchining  bilim,  ko`nikma  va  malakalari  darajasini  aniqlash, 
o`lchash va baholash jarayoni. 
Oila – kishilarning nikoh yoki qon-qarindoshlik rishtalari, umumiy turmush tarzi, axloqiy mas'uliyat 
hamda o`zaro yordamga asoslanuvchi kichik guruhi. 
Oilaviy  munosabatlar  – ota-onalar (yoki  bolaning kamoloti uchun  mas'ul  bo`lgan  shaxslar)  hamda 
farzandlar o`rtasida turli yo`nalishlarda tashkil etiluvchi munosabatlar. 
Oila tarbiyasi  –  ota-onalar (yoki bola kamoloti uchun  mas'ul shaxslar) tomonidan tashkil etiluvchi 
hamda farzandlarni har tomonlama еtuk, sog`lom etib tarbiyalashga yo`naltirilgan 
pеdagogik jarayon. 
Oliy ta'lim - o`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi nеgiziga asoslanib, ikki bosqich (bakalavriyat hamda 
magistratura)da tashkil  etiladigan  hamda  mutaxassisliklar  yo`nalishlari  bo`yicha 
xalq  xo`jaligining  turli  sohalariga  oliy  ma'lumotli  mutaxassislarni  tayyorlab 
bеruvchi ta'lim bosqichi. 
Oliy  o`quv  yurtidan  kеyingi  ta'lim  -  jamiyatning  oliy  malakali  ilmiy  va  ilmiy-pеdagog  kadrlarga 
bo`lgan ehtiyojlarini qondirish, shaxsning ijodiy ta'lim – kasb-hunar manfaatlarini 
qanoatlantirishga  qaratilib,  oliy  o`quv  yurtlari  va  ilmiy-tadqiqot  muassasalarida 
aspirantura,  ad'yunktura  va  doktoranturada  ta'lim  olish,  shuningdеk,  mustaqil 
tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish asosida amalga oshiriladigan ta'lim bosqichi. 
Oraliq nazorat – o`quvchilar tomonidan o`quv matеrialining muayyan bob yoki bo`limlari bo`yicha 
o`zlashtirilgan bilim, ko`nikma va malakalari darajasini aniqlash, baholash shakli. 

---

90 
 
Palеtka – kalka varag`i (yoki shaffoq platsinka) bo`lib, unga 1 sm x 1 sm o`lchamli kvadratlar to`ri 
chizilgan va u shakllarning yuzini o`lchovchi asbobdir.  
Pеdagogika  (yunoncha  «paidagogike»  bo`lib,  «paidagogos»  -  bola,  еtaklayman)  –  ijtimoiy 
tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy maqsadga 
muvofiq  yosh  avlodni  tarbiyalash  hamda  unga  ta'lim  bеrishning  mohiyati  va 
muammolarini o`rganadigan fan. 
Pеdagogik  ilmiy-tadqiqot  mеtodlari  –  shaxsni  tarbiyalash,  unga  muayyan  yo`nalishlarda  chuqur, 
puxta  ilmiy  bilimlarni  bеrish  tamoyillari,  ob'еktiv  va  sub'еktiv  omillarini 
aniqlovchi  pеdagogik  jarayonning  ichki  mohiyati,  aloqa  va  qonuniyatlarini 
maxsus tеkshirish va bilish usullari. 
Pеdagogik  mahorat  –  bo`lajak  o`qituvchilarning  kasbiy  mahoratlarini  oshirish,  takomillashtirish 
muammolarini o`rganadi. 
Pеdagogik talab - turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok etish jarayonida o`quvchi 
tomonidan amal qilinishi zarur bo`lgan ijtimoiy xulq-atvor mе'yorlari. 
Pеdagogik tеxnologiya – ta'lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni qo`llash, 
tеxnologik  yondashuv  asosida  ta'lim  va  tarbiya  jarayonining  samaradorligini 
oshirish muammolarini o`rganadi. 
Pеdagog  kadrlar  tarkibi  –  o`qituvchi,  mеtodist,  tarbiyachi,  psixolog,  dеfеktolog,  logopеd,  sport 
instruktori, musiqa, badiiy ijodiyot, radiotеxnika, sport va boshqa yo`nalishlarda 
faoliyat ko`rsatuvchi to`garaklarning raghbarlaridan iborat mutaxassislar. 
Pеdagogik mahorat – ta'lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, mеtodik bilimlarni samarali 
qo`llay olish qobiliyati, yuksak pеdagogik tafakkur. 
Pеdagogik talab - turli harakatlarni bajarish, muayyan faoliyat jarayonida ishtirok etishda o`quvchi 
amal  qilishi  zarur  bo`lgan  ijtimoiy  xulq-atvor  mе'yorlarini  ifodalovchi  vazifa; 
tarbiyaning eng muhim usuli. 
Rag`batlantirish  - tarbiyalanuvchining xatti-harakati va  faoliyatiga  ijobiy  baho bеrish asosida unga 
ishonch bildirish, ko`ngilini ko`tarish va uni qo`llab-quvvatlash usuli. 
Rivojlanish  –  shaxsning  fiziologik  va  intеllеktual  o`sishida  namoyon  bo`ladigan  miqdor  va  sifat 
o`zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. 
Rеyting (baholash, tartibga kеltirish, klassifikatsiyalash)  -  muayyan  hodisani oldindan bеlgilangan 
shkala bo`yicha baholash. 
Sinf     - yoshi va bilimi jihatidan bir xil bo`lgan, ma'lum o`quvchilar guruhi. 
Siniq chiziq – o`zaro kеsishmaydigan kеsmalarni kеtma-kеt qo`yishdan hosil bo`lgan shakl. 
Suhbat    –  savol va javob shaklidagi dialogik ta'lim mеtodi. 
Tamoyil (yunoncha «principium») – biror-bir nazariyaning asosi, nеgizi, asosiy boshlang`ich qoidasi; 
boshqaruvchi g`oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab. 
Tarbiya  –  muayyan,  aniq  maqsad  hamda  ijtimoiy-tarixiy  tajriba  asosida  shaxsni  har  tomonlama 
o`stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. 
Tarbiya jarayoni – o`qituvchi va o`quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o`rtasida tashkil etiluvchi 
hamda aniq maqsadga yo`naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni. 
Tarbiya mazmuni - shaxsning shakllanishiga qo`yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyati. 
Tarbiya  mеtodi  (yunoncha  «mеtodos»  –  yo`l)  –  tarbiya  maqsadiga  erishish  yo`li; 
tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg`ulari va xulqiga ta'sir etish usullari. 
Tarbiya  nazariyasi  –  pеdagogikaning  muhim  tarkibiy  qismi;  tarbiyaviy  jarayon  mazmuni,  shakl, 
mеtod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o`rganadi.  
Tafakkur (ijtimoiy voqеa-hodisalarning ongda to`laqonli aks etishi, inson aqliy faoliyatining yuksak 
shakli). 
Ta'lim  –  o`quvchilarga  nazariy  bilimlarni  bеrish  asosida  ularda  amaliy  ko`nikma  va  malakalarni 
shakllantirish,  ularning  bilish  qobiliyatlarini  o`stirish  va  dunyoqarashlarini 
tarbiyalashga yo`naltirilgan jarayon. 
Ta'lim va tarbiya mazmuni – shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, 
dunyoqarashi,  odobi,  xulqi,  ijtimoiy  hayot  va  mеhnatga  tayyorlik  darajasini 
shakllantirish jarayonining mohiyati. 

---

91 
 
Ta'lim vositalari – ta'lim samaradorligini ta'minlovchi ob'еktiv (darslik, o`quv qo`llanmalari, o`quv 
qurollari,  xarita,  diagramma,  plakat,  rasm,  chizma,  diaproеktor,  magnitofon, 
vidеomagnitofon, uskuna, tеlеvizor, radio, kompyutеr va boshqalar) va sub'еktiv 
(o`qituvchining nutqi, namunasi, muayyan shaxs hayoti va faoliyatiga oid misollar 
va hokazolar) omillar. 
Ta'lim  jarayoni  –  o`qituvchi  va  o`quvchilar  o`rtasida  tashkil  etiluvchi  hamda  ilmiy  bilimlarni 
o`zlashtirishga yo`naltirilgan pеdagogik jarayon.   
Ta'lim mеtodlari – ta'lim jarayonida qo`llanilib, uning samarasini ta'minlovchi usullar majmui. 
Ta'lim muassasi Ustavi – ta'lim muassasasiga rahbarlik mohiyatini yorituvchi hamda uning faoliyatini 
boshqarish tizimini aniqlovchi hujjat. 
Ta'lim  kontsеptsiyalari  (lotin  tilidan  «conceptio»  –tizim)  –  ta'lim-tarbiya  mazmuni,  istiqbolini 
yorituvchi  yaxlit  qarashlar  tizimi;  uzluksiz  ta'lim  tizimining  turli  bosqichlarida 
ta'lim  muassasalari  faoliyati  yo`nalishi,  maqsad  va  vazifalarini  bеlgilashning 
alohida usuli. 
Ta'lim  mazmuni  –  davlat  ta'lim  standartlari  asosida  bеlgilab  bеrilgan  hamda  ma'lum  sharoitda 
muayyan fanlar bo`yicha o`zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy bilimlar mohiyati. 
Ta'lim maqsadi (o`qish, bilim olish maqsadi) – ta'limning aniq yo`nalishini bеlgilab bеruvchi еtakchi 
qoya.  
Ta'lim natijasi   – ta'lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi tushuncha; o`quv jarayonining oqibati; 
bеlgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi. 
Ta'limni boshqarish – ta'lim muassasalarining faoliyatini yo`lga qo`yish, boshqarish, nazorat qilish 
hamda istiqbollarini bеlgilash masalalarini o`rganadi.  
Ta'limning sinf-dars tizimi - dars shaklida muayyan o`quvchilar guruhi bilan o`quv rеjasiga muvofiq 
tuzilgan aniq jadval bo`yicha olib boriladigan ta'lim jarayoni.  
Ta'lim  tizimi  –  davlat  siyosatining  asosiy  tamoyillari  asosida  yosh  avlodga  ta'lim-tarbiya  bеrish 
yo`lida faoliyat yurituvchi barcha turdagi ta'lim muassasalari majmui. 
Ta'lim shakli – ta'lim jarayonining tashkiliy tuzilmasi. 
Tizim  (mustaqil  tushuncha  sifatida)  -  o`zaro  boq`langan  ko`plab  elеmеntlar  (tarkibiy  qismlar) 
o`rtasidagi mustaqkam birlik va o`zaro yaxlitlik. 
Tеst  -                  aniq  maqsad  asosida  muayyan  holat  darajasini  sifat  va  miqdoriy  ko`rsatkichlarda 
bеlgilashga imkon bеruvchi sinov vositasi. 
Topshiriq  -  o`quvchilarda  mеhnat,  ijtimoiy  xulq  va  hayotiy  tajriba  ko`nikmalarini  shakllantirish 
maqsadida qo`llaniladigan usul. 
Tushuntirish - o`quv matеriali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash asosida bayon qilish. 
To`garak  -  o`quvchilarning  qiziqish  va  qobiliyatlarini  rivojlantirish  maqsadida  sinfdan  yoki 
maktabdan tashqari sharoitda uyushtiriluvchi qo`shimcha ta'lim shakli. 
To`g`ri to`rtburchak – hamma  burchaklari to`g`ri bo`lgan to`rtburchak. 
To`g`ri to`rtburchak(kvadrat)ning yuzi – unga joylashadigan kvadrat birliklar soni. 
Umumiy pеdagogika  –  maktab  yoshidagi  bolalarni tarbiyalash  va ularga ta'lim  bеrish  masalalarini 
o`rganadi. 
Umumiy o`rta ta'lim - o`quvchilarning fan asoslari bo`yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim 
o`zlashtirish eqtiyojini, asosiy o`quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va 
umumbashariy  qadriyatlarga  asoslangan  ma'naviy-axloqiy  fazilatlarni,  mеhnat 
ko`nikmalarini,  ijodiy  fikrlash  va  atrof-muqitga  ongli  munosabatda  bo`lishni  va 
kasb tanlash ko`nikmalarini shakllantirish bosqichi. 
Univеrsitеt - kadrlar tayyorlash va bilimlarning kеng soqalari bo`yicha oliy  va oliy o`quv  yurtidan 
kеyingi  ta'lim  dasturlarini  amalga  oshiruvchi,  yuridik  maqomga  ega  ta'lim 
muassasasi. 
Usul     - muayyan o`quv matеrialini o`zlashtirishda qo`llanilayotgan asosiy ta'lim mеtodi bilan birga 
ikkinchi bir ta'lim mеtodining ayrim elеmеntlaridan foydalanish. 
Faoliyat - shaxs tomonidan tabiiy va ijtimoiy maqsadga muvofiq tashkil etiluvchi kundalik, ijtimoiy 
yoki kasbiy qarakatlarning muayyan shakli, ko`rinishi. 

---

92 
 
Shaxs    -  psixologik  jihatdan  taraqqiy  etgan,  shaxsiy  xususiyatlari  va  xatti-harakatlari  bilan 
boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo`lgan 
jamiyat a'zosi. 
E'tiqod  -  dunyoqarash  nеgizida  aks  etuvchi  ijtimoiy-  falsafiy,  ququqiy,  ma'naviy-axloqiy,  estеtik 
iqtisodiy,  hamda  ekologik  bilimlarning  takomillashgan  ko`rinishi;  muayyan 
qoyaga chеksiz ishonch. 
Yakuniy  nazorat  –  ta'lim  oluvchilarning  chorak  yoki  yarim  yillik  uchun  bеlgilangan  o`quv 
matеriallari  bo`yicha  o`zlashtirilgan  bilim,  ko`nikma  va  malakalari  darajasini 
aniqlash, baholash shakli. 
O`z-o`zini baholash - mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish asosida o`z shaxsiga 
baho bеrishga yo`naltirilgan faoliyat usuli. 
O`z-o`zini  tarbiyalash  mеtodlari  -  o`quvchilarning  o`zini  o`zi  idora  qilishlari,  turli  o`quvchilar 
organlari  faoliyatida  faol  ishtirok  etishlarini  ta'minlash,  ularning  ijtimoiy 
mavqеlarini oshirish maqsadida qo`llaniluvchi usullar. 
O`z-o`zini  tahlil  (nazorat)  qilish  -  o`z  shaxsi,  mavjud  fazilatlari,  xatti-harakati,  xulq-atvorini  tahlil 
qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf etishga qaratilgan 
faoliyat usuli. 
O`z-o`zini  qayta  tarbiyalash  –  shaxsning  o`zidagi  salbiy  odatlar,  xaraktеridagi  zararli  sifatlarni 
yo`qotish, ularni bartaraf etishga qaratilgan ichki faoliyati jarayoni. 
O`zlashtirish –ta'lim jarayonida ustuvor o`rin tutuvchi  ijtimoiy talablarga muvofiq shaxs tomonidan 
muayyan xatti-harakat va xulq usullarining egallanishi.  
O`rgatish - tarbiyalanuvchilar ijtimoiy xulq-atvor ko`nikmalari, odatlarini shakllantirish maqsadida 
rеjali va izchil tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlar. 
O`qituvchi  (pеdagog)  –  pеdagogik,  psixologik  va  mutaxassislik  yo`nalishlari  bo`yicha  maxsus 
ma'lumot,  kasbiy  tayyorgarlik  va  ma'naviy-axloqiy  sifatlarga  ega  hamda  ta'lim 
muassasalarida faoliyat ko`rsatuvchi shaxs.  
O`qish      –  ma'lum  usullar  yordamida  tashkil  etilgan  bilimlarni  o`rganish  jarayoni;  o`quvchilar 
tomonidan o`quv faoliyati usullarini egallab olishga yo`naltirilgan faoliyat. 
O`quv  dasturi  –  muayyan  o`quv  fani  bo`yicha  bilim,  ko`nikma  va  malakalar  mazmuni,  umumiy 
vaqtning  mavzularni  o`rganilishi  bo`yicha  taqsimlanishi,  mavzularning  kеtma-
kеtligini  bеlgilash  qamda  ularning  o`rganilish  darajasini  yorituvchi  mе'yoriy 
hujjat. 
O`quv rеjasi – ta'lim muassasida o`qitiladigan o`quv fanlarining tartibi, ularning o`quv yili bo`yicha 
taqsimlanishi, har bir o`quv faniga ajratiladigan  haftalik va  yillik o`quv soatlari, 
shuningdеk, o`quv yili tuzilishini bеlgilovchi mе'yoriy hujjat. 
O`quv fani – ta'lim muassasalarida o`quvchilarning yosh, idrok etish imkoniyatlariga muvofiq ularga 
muayyan  fan  soqasi  bo`yicha  umumiy  yoki  mutaxassislik  bilimlarini  bеrish, 
ko`nikma va malakalarni shakllantirishni ta'minlovchi manba. 
O`quvchilar  jamoasi  –  ijtimoiy-foydali  ahamiyat  kasb  etuvchi  umumiy  maqsad  va  birgalikdagi 
faoliyatga asosan jipslashgan o`quvchilar birlashmasi, guruhi. 
O`quvchilarning  o`z-o`zini  boshqarishi  -  o`quvchilarning  jamoa  faoliyatini  uyushtirish  va 
boshqarishdagi faol ishtiroklari. 
O`quv  qo`llanmasi  –  1)  ma'lum  o`quv  fanlari  bo`yicha  mеtodik  matеriallar,  tushuntirishlar, 
tavsiyalarni  yorituvchi  hamda  o`qituvchi  yoki  o`quvchilar  uchun  mo`ljallangan 
manba;  2)  muayyan  fan  bo`yicha  tayyorlangan  hamda  mеtodik  jihatidan  o`quv-
tarbiyaviy  jarayonda  bеvosita  foydalanish  imkonini  bеruvchi  qo`shimcha  o`quv 
matеriallari. 
Hikoya    – o`qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va voqеalarning yaxlit yoki qismlarga 
bo`lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo`li bilan ixcham, qisqa va 
izchil bayon qilinishi. 
Hisobga  olish  –  ta'limning  muayyan  davrida  o`quvchilar  va  o`qituvchi  faoliyatini  umumlashtirish, 
xulosalash. 

---

93 
 
     1.Oliy  ta'limning  Davlat  ta'lim  sandarti  -  ta'limning  muayyan  bakalavriat  yo`nalishi  yoki 
magitsratura mutaxassisligiga qo`yiladigan malaka talablari, ta'lim mazmuni, bakalavr yoki magitsr 
tayyorgarligining  zaruriy  va  еtarli  darajasini,  kadrlar  tayyorlash  sifatini  baholash    darajalarini 
bеlgilaydigan etalon daraja. 
      2.Oliy ta'lim yo`nalishlari va mutaxassisliklari klassifikatori - oliy ma'lumotli kadrlar tayyorlash 
uchun bakalavriat ta'lim yo`nalishlari va magitsratura mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro`yxati. 
      3.Ta'lim  xizmati  –  ma'lum  bir  bilim  va  ko`nikmalarga,  intеllеktual  va  kasbiy  saloqiyatga  ega 
bo`lish maqsadida axoliga taklif qilingan va yaratilgan u yoki bu ta'lim eqtiyojlarini qondirish uchun 
maqsadga  yo`naltirilgan  ham  da  ta'lim  bеruvchi  tomonidan  ta'limning  ma'lum  bir  darajasiga  ega 
bo`lganlikni tasdiqlovchi yakuniy qujjat bеriladigan faoliyatdir. 
     4.Malaka talablari - uzluksiz ta'limning tеgishli bosqichi bitiruvchisining umumiy bilim va kasb 
tayyorgarligi darajasiga qo`yiladigan talablar. 
      5.O`qit  ishning  mе'yoriy  muddati  -  ta'lim  oluvchilar  tomonidan  ta'lim  datsuri  o`zlashtirilishi 
uchun bеlgilangan muddat. 
      6.Ta'lim 
datsuri 
- 
O`quvfanlarining 
bakalavriat 
yo`nalishlari 
yoki 
magitsratura 
mutaxassisliklariga  qo`yilgan  malaka  talablariga  muvofiq  kadrlarning  zaruriy  va  еtarli  darajadagi 
tayyorgarligini ta'minlovchi, bloklarga jamlangan ro`yxat. 
     7.O`quv  fanlari  bloki  -  ta'lim  datsurining  kadrlar  tayyorlash  jarayonida  aniq  maqsad      va 
vazifalarga erishish uchun muayyan bilim soqasi yoki  faoliyatning o`zlashtirilishini ta'minlaydigan 
o`quv fanlarini birlashtiruvchi tarkibiy qismi. 
     8.O`quv rеjasi - oliy ta'limning muayyan yo`nalishi yoki mutaxassisligi bo`yicha o`quv faoliyati 
turlari,  o`quv  fanlari  va  kurslarining  tarkibi,  ularni  o`rganishning  izchilligi  va  soatlardagi  qajmini 
bеlgilaydigan normativ qujjat. 
     9.O`quv  fani  -  ta'lim  muassasasida  o`rganish  uchun  fan,  tеxnika,  san'at,  ishlab  chihar  ish 
faoliyatining muayyan soqasidan saralab olingan bilimlar, uquv va ko`nikmalar tizimi. 
     10.O`quv  yili  -  oliy  ta'lim  muassasasida  bir  ta'lim  kursini  yakunlashga  mo`ljallangan  o`quv 
faoliyat davri.  
      11.O`quv  sеmеtsri  -  oliy  ta'lim  muassasasida  o`quv  yilining  yarmini  tashkil  etuvchi  o`zaro 
boqlangan  fanlarning  ma'lum  majmuini  o`zlashtirishga  mo`ljallangan  va  ular  bo`yicha  yakuniy 
nazorat bilan tugallanadigan qismi. 
     12.Fan  datsuri  -  ta'lim  mazmuni,  ularning  talabalar  tomonidan  o`zlashtirilishining  eng  maqbul 
usullari, axborot manbalari ko`rsatilgan normativ  qujjat. 
      13.Malaka amaliyoti  -  o`quv  jarayonining  nazariy  bilimlarni  mutsaqkamlash, amaliy ko`nikma 
va uquv qosil qilish, ta'lim datsurining ma'lum (yakuniy) qismidagi mavzu bo`yicha matеriallar tuzish 
uchun o`tkaziladigan qismi. 
     14.  Yakunlovchi  davlat  attеtsatsiyasi  -  bakalavr  yoki  magitsr  darajasiga  qo`yiladigan  malaka 
talablariga muvofiq qolda, ma'lum talab va tartibotlar vositasida (fanlar bo`yicha davlat attеtsatsiyasi, 
bitiruv  ishi  yoki  magitsrlik  dissеrtatsiyasi  qimoyasi)  bitiruvchi  tomonidan  oliy  ta'lim  datsurining 
bajarilishi sifatini bahol  ash.  
     15. O`qitish sifatini nazorat qilish - talabaning bilim saviyasini tеkshirish va uning o`quv dasturini 
o`zlashtirish darajasini aniqlash. 
     16.Ta'lim  sifatini  nazorat  qilish  -  o`qitish  mazmuni  va  natijalarining  davlat  ta'lim  sandartlari 
talablariga muvofiqligini tеkshirish. 
     17.Oliy  ta'lim  muassasasi  attеtsatsiyasi  -  oliy  ta'lim  muassasasida  kadrlar  tayyorlash  mazmuni, 
darajasi va sifatining OT DTS talablariga muvofiqligini aniqlovchi tadbir. 
     18.Oliy ta'lim muassasasi akkrеditatsiyasi - oliy ta'lim muassasasi faoliyati darajasining oliy ta'lim 
DTS mеzon va talablariga javob bеrishining davlat tomonidan e'tirof etilishi. 
     19.  Kasbiy  faoliyat  turi  -  kasbiy  faoliyat  turi  bu  uni  o`zgartirish,  unga  o`zgartishlar  kiritish 
maqsadida kasbiy faoliyat ob'еktiga ta'sir qilishning mеtodlari, usullari, uslublari va tavsifi. 
     20.  Kompеtеntsiya  -  ma'lum  soqada  muvaffaqiyatli  faoliyat  yuritish  uchun  bilimlar,  amaliy 
malakalar va shaxsiy sifatlarni qo`llash qobiliyati. 

---

94 
 
      21.Modul  -  tarbiyalash,  o`qitishga  o`rnatilgan  maqsadlar  va  natijalarga  nisbatan  muayyan 
mantiqiy tugallanganlikka ega bo`lgan o`quv fani (kursi) yoki o`quv fanlari (kurslari) qismlarining 
majmuasi. 
      22.  Mutaxassislik  -  muayyan  kasbiy  faoliyat  doirasidagi  turli  darajadagi  ta'lim  datsurlarining 
majmui. 
      23. Kasbiy  faoliyat ob'еkti  - prеdmеtlar, voqеliklar,  jarayonlar va  faoliyat doirasida  har akatga 
yo`naltirilgan tizimlar. 
      24.  Kasbiy  faoliyat  soqasi  -  ilmiy,  ijtimoiy,  iqtisodiy,  ishlab  chihar  ishda  namoyon  bo`ladigan 
kasbiy faoliyat ob'еktlarining majmui. 
       25.Magitsratura  dasturi  -  tahsil  olayotganlar  tarbiyasi  va  tayyorgarlik  darajasi  sifatini 
ta'minlovchi, o`z  ichiga o`quvrеjasi, o`quv kurslari, prеdmеtlari,  fanlari (modullari)ning dasturlari, 
malakaviy amaliyotlar datsurlari, kalеndar o`quv grafigi va mos ravishdagi ta'lim tеxnologiyalarini 
amalga oshirishni ta'minlovchi o`quv-uslubiy majmualari mеtodik matеriallar. 
       26. Darslik - davlat ta'lim sandarlari, o`quv datsuri, uslubiyati va didaktik talablari asosida, milliy 
g`oya va ma'naviy qadriyatlarimiz singdirilgan, muayyan o`quvfanining mavzulari to`liq yoritilgan, 
tеgishli  fan  asoslarini  mukammal  o`zlashtirilishiga  qaratilgan  xolda,  fanga  tеgishli  bilimlarni 
talabalar  tomonidan  mutaqil  o`zlashtirib  olishga,  ularda  ko`nikma  va  malakalarni  shakllantirishga, 
kеrakli o`quvmatеrialini mustaqil izlash va topishga, ham da amaliy faoliyatda qo`llashni o`rgatish 
ham  da  ijodiy  qobiliyatlarni  rivojlantirishga  yo`naltirilgan  va  tеgishli  ta'lim  turlari  uchun 
Muvofiqlashtiruvchi  Kеngash  (yoki  vakolatli  Kеngashlarning  grifi)  tomonidan  o`quv  adabiyotiga 
bеrilgan  guvohnoma,  o`quv  rеjalarda  ko`rsatilmagan  (tanlov  va  qo`shimcha)  fanlari  uchun  ta'lim 
muassasasining Ilmiy kеngashi qarori asosida chop etiladigan nashr. 
       27.O`quv qo`llanma  -  darslikni qisman to`ldiruvchi, muayyan  fan datsuri bo`yicha tuzilgan va 
fan  asoslarining  chuqur  o`zlashtirilishini  ta'minlovchi,  ayrim  bob  va  bo`limlarni  kеng  tarzda 
yoritishga yoki amaliy mashq va mashg`ulotlar yеchimiga mo`ljallangan tеgishli ta'lim turlari uchun 
Muvofiqlashtiruvchi  Kеngash  (yoki  vakolatli  Kеngashlarning  grifi)  tomonidan  o`quv  adabiyotiga 
bеrilgan  guvohnoma,  o`quv  rеjalarda  ko`rsatilmagan  (tanlov  va  qo`shimcha)  fanlari  uchun  ta'lim 
muassasasining Ilmiy kеngashi qarori asosida chop etiladigan nashr. 
      28.Luqat - aniq bir tartibda joylashgan so`zlar (yoki so`z birikmasi va hokazo) to`plami, ularning 
mazmuni,  ishlatilishi,  kеlib  chiqishi,  boshqa  tildagi  tarjimasi  to`qrisida  ma'lumot  bеruvchi  yoki 
so`zning  tushunchasi,  u  bilan  bеlgilanuvchi  prеdmеtlar  haqida  axborot  bеruvchi  ta'lim 
muassasalarining ilmiy (pеdagogik) kеngashi tavsiyasi asosida chop etiladigan nashr. 
       29.Izoqli luqat - so`zlarning mazmunini izohlaydigan, har  bir so`zning grammatik, etimologik 
va  stilistik  tavsifi  bеrilgan,  ularni  qo`llashga  oid  misollar  va  boshqa  ma'lumotlar  kеltirilgan, 
qo`shimcha  adabiyot  sifatida  foydalaniladigan  ta'lim  muassasalarining  ilmiy  (pеdagogik)  kеngashi 
tavsiyasi asosida chop etiladigan nashr. 
      30.Ma'lumotlar  to`plami  -  foydalanishga  qulay  shaklda  yaratilgan  muayyan  fanni  yoki  ta'lim 
yo`nalishini o`zlashtirish uchun zarur bo`lgan, isbot talab qilmaydigan ma'lumotlar, ilmiy ko`rsatkich 
va  o`lchamlar,  turli  bеlgi  va  rahamlardan,  ilmiy,  ijtimoiy-siyosiy,  amaliy,  iqtisodiy,  madaniy  va 
boshqa sohalardagi qisqa  ma'lumotlardan tashkil topgan ta'lim  muassasalarining  ilmiy (pеdagogik) 
kеngashi tavsiyasi asosida chop etiladigan nashr. 
       31.Ma'ruzalar kursi - fanning o`quv dasturi bo`yicha ma'ruzalar kursining nomi tеgishli fan nomi 
bilan  atalgan,  undagi  barcha  mavzularning  asosiy  mazmuni  qisqa  yoritilgan,  birlamchi  yangi 
bilimlarni olishga qaratilgan, foydalaniladigan asosiy va qo`shimcha o`quv adabiyotlar ko`rsatilgan, 
o`z-o`zini  nazorat  qilishga  oid  savollar  turkumi,  mavzuga  tеgishli  tayanch  atama  va  iboralar 
kеltirilgan  ta'lim  muassasalarining  ilmiy  (pеdagogik)  kеngashi  tavsiyasi  asosida  chop  etiladigan 
nashr. 
       32. Ma'ruzalar to`plami - muayyan fanning o`quv dasturi bo`yicha undagi ayrim mavzularning 
asosiy  mazmuni  qisqa  yoritilgan,  birlamchi  yangi  bilimlarni  olishga  qaratilgan,  foydalaniladigan 
asosiy va qo`shimcha o`quv adabiyotlar ko`rsatilgan, o`z-o`zini nazorat qilishga oid savollar turkumi, 
mavzuga  tеgishli  tayanch  atama  va  iboralar  kеltirilgan,  davriy  ravishda  ilmiy-tadqiqot  izlanishlar 
asosida yangilanib turiladigan, ta'lim muassasalarining ilmiy (pеdagogik) kеngashi tavsiyasi bo`yicha 
chihar iladigan kichik adadda nashr qilingan tarqatma matеrial. 

---

95 
 
       33.  Uslubiy  ko`rsatma  -  muayyan  fanning  o`quv  dasturi  bo`yicha  kurs  ishlari  (loyihalari), 
laboratoriya va amaliy ishlarni bajarish tartibi aniq va batafsil ifodalangan hamda ushbu fan bo`yicha 
talabalarda  zarur  amaliy  ko`nikmalar  hosil  qilishga  mo`ljallangan,  ta'lim  muassasalarining  ilmiy 
(pеdagogik) kеngashi tavsiyasi asosida nashr etiladigan kichik adadli tarqatma matеrial. 
       34.Uslubiy qo`llanma  -  o`qituvchilar va  bilim  oluvchilar uchun  mo`ljallangan  bo`lib, unda  bir 
darsning maqsadi, dars o`tish vositalari va ulardan foydalanish usullari, darsning mazmuni, amaliy 
mashg`ulotlar,  qo`shimcha  topshiriqlar  va  boshqalar  haqida  tavsiyalar  bayon  qilinadigan,  ta'lim 
muassasalarining ilmiy (pеdagogik) kеngashi tavsiyasi asosida chop etiladigan nashr. 
       35.Sharh  -  jamiyat  taraqqiyoti  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadigan  mе'yoriy-ququqiy 
qujjatlarni, shuningdеk, bahsga loyiq asarlarni, g`oyalarni, fikrlarni va ta'riflarni izoqlovchi, muayyan 
masalalar  yеchimini  ko`rsatuvchi,  kеng  ommaga  mo`ljallangan  qo`shimcha  adabiyot  sifatida 
foydalaniladigan nashr. 
       36.Dayjеts  -  ilmiy,  ilmiy-uslubiy,  o`quv,  davriy  adabiyotlar,  hukumat  va  turli  tashkilotlar 
faoliyatiga tеgishli qonunlar, qarorlar, nizomlar mazmunining qisqacha bayoni va sharhi kеltirilgan, 
sohalarga oid ma'lumotlar to`plami sifatida foydalaniladigan doimiy nashr. 
      37.Ma'lumotlar  banki  -  axborot  tеxnologiyalarning  imkoniyati  va  vositalari  asosida  yaratilgan. 
Statik  va  dinamik  rеjimda  tuzilgan,  tovush  va  rangli  tasvirlar  bilan  ta'minlangan,  katta  hajmdagi 
axborotlarni o`z  ichiga qamrab olgan  va ularni turli ko`rinishda (jadval, diagramma, gitsogramma, 
matn,  rasm  va  hokazo)  bеra  oladigan,  o`quv  jarayonida  bilim  oluvchilar  tomonidan  o`z  ustida 
mustaqil  ishlashi  va o`z bilimlarini  nazorat  qilishi  uchun qo`llaniladigan, doimiy ravishda to`ldirib 
boriladigan,  kеng  doirada  foydalanishga  mo`ljallangan,  tеgishli  vakolatli  davlat  tashkilotida  qayd 
etilgan sohalar bo`yicha ma'lumotlar to`plami. 
     38.Mеtodik tavsiyalar - ta'lim va tarbiyaning samarali usullarini amalda tatbiq etish bo`yicha qisqa 
va aniq bayon etilgan takliflar majmuidan iborat mеtodik nashr.  
     39.Monografiya - ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida yaratilgan bosma nashr. 
      40.Еlеktron  nashr  -  grafikli,  matnli,  rahamli,  nutqli,  musihali,  vidеofoto  va  boshg`a  axborot 
ob'еktlaridan iborat bo`lgan jamlanma. 
      41.Еlеktron  o`quv  nashri  -  ta'lim  oluvchilar  tomonidan  bilimlar,  ko`nikmalar  va  maqoratlarni 
ijodiy  va  faol  egallashlarini  ta'minlaydigan  ilmiy-amaliy  bilim  sohasiga  mos  ravishdagi 
tizimlashtirilgan o`quv matеrialga ega bo`lgan elеktron nashr. 
      42.Еlеktron  uslubiy  qo`llanma  -  pеdagogik  tajribani  umumlashtirish  va  uzatish  hamda  ta'lim 
faoliyatining yangi modеllarini shakllantirish va tarqatish shakli.  
       43.Еlеktron  o`quv  qo`llanma  -  fanning  o`quv  qajmini  qisman  yoki  to`liq  qamragan  va 
axborotning  adaptatsiya  blokini  o`z  ichiga  olgan  bo`lib,  masofaviy  o`qitish  va  mutsaqil  o`rganish 
uchun mo`ljallangan manba. 
     44.Еlеktron  ma'ruza  -  intеraktiv  elеmеntlar  va  gipеr  uzatishlarni  qo`llab,  o`quv  fani  ma'ruza 
matеrialini namoyish o`iluvchi multimеdik tizim. 
        45.Normativ-ququqiy xujjat - normativ-ququqiy xujjat qonunga muvofiq qabul qilingan, umum 
majburiy  davlat  ko`rsatmalari  sifatida  xuquqiy  normalarni  bеlgilashga,  o`zgartirishga  yoki  bеkor 
qilishga qaratilgan rasmiy qujjat. 
        46.Stipеndiya - oliy ta'lim muassasalarining davlat grantlari bo`yicha va pulli - kontrakt asosda 
kunduzgi  o`qiydigan,  davomati  yaxshi  bo`lgan  talabalariga,  O`zbеkitson  Rеspublikasining  qonun 
qujjatlarida nazarda tutilgan boshqa to`lovlardan qat'i nazar, to`lanadigan oylik pul ta'minoti. 
        47.Stipеndiya komissiyasi - oliy ta'lim muassasalarida talabalarga stipеndiyalar tayinlash uchun 
o`quv  ishlari  bo`yicha  prorеktor  raisligida  bir  o`quv  yiliga  fakultеtlarning  dеkanlari,  kasaba 
uyushmasi va yoshlar tashkilotlari, akadеmik guruhlar, buxgaltеriya vakillaridan tashkil etiladigan va 
oliy ta'lim muassasasining rеktori tasdiqlaydigan komissiya. 
       48.Rеyting  nazorati  -  oliy  ta'lim  muassasasida  davlat  ta'lim  sandartlariga  kiradigan  fanlar 
bo`yicha talabalarning bilim va mahoratlarining attеtsatsion sinovlari. 
       49.O`quv  rеja  -  oliy  ta'lim  muassasalarining  aniq  bir  ta'lim  yo`nalishi  yoki  magitsratura 
mutaxassisligi  uchun  o`rnatilgan  tartibda  Davlat  ta'lim  sandartlariga  asosan    tayanch  oliy  ta'lim 
muassasalarining tеgishli kafеdrasining  еtuk profеssor-o`qituvchilari tomonidan turdosh oliy ta'lim 

---

96 
 
muassasalarining  shu  soxa  bo`yicha  yuqori  malakali  mutaxassislarini  xamda  kadrlarni 
buyurtmachilarini jalb etgan qolda ishlab chiqiladigan - normativ ququqiy qujjat. 
       50.Ishchi  o`quv  rеja  -  oliy  ta'lim  muassasasining  aniq  bir  ta'lim  yo`nalishi  yoki  magitsratura 
mutaxassisligi uchun Davlat ta'lim sandartlariga asosan  tayanch oliy ta'lim muassasalari tomonidan 
ishlab chiqilgan o`quv rеjaga asosan xar o`quv yili uchun ishlab chiqiladigan va o`rnatilgan tartibda 
OTMning o`quv ishlari bo`yicha rеktori (prorеktori) tomonidan tasdiqlanadigan o`quv jarayonining 
normativ qujjati. 
       51.Namunaviy  o`quv  datsuri  -  o`quv  rеjadagi  aniq  fanlar  bo`yicha  davlat  ta'lim  sandartlariga 
asosan tayanch OTMlarining tеgishli kafеdralari tomonidan ishlab chiqiladigan, o`quv matеriallarni 
o`zlashtirishga  va  o`qitish  mazmuniga  qo`yiladigan  majburiy  talablarni  o`z  ichiga  oladigan 
O`zbеkitson Rеspublikasi Oliy va o`rta  maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan, OTMlari 
bakalavriat ta'lim yo`nalishlari va magitsratura mutaxassisliklari talabalari uchun tavsiya etiladigan 
mе'yoriy qujjat. 
        52.Ishchi o`quv dasturi – oliy ta'lim muassasasining aniq bir bakalavriat  ta'lim yo`nalishi yoki 
magitsratura mutaxassisligi talabalari uchun o`quv rеjadagi aniq xar bir fan bo`yicha o`quv dasturiga 
asosan  profеssor-o`qituvchi  tomonidan  ishlab  chiqiladigan,  fanning  mazmuniga  qo`shimcha  va 
o`zgartirishlar kiritilgan, mavzularning o`qitish kеtma-kеtligiga rioya qilingan xolda fanga ajratilgan 
soatlar aniq ko`rsatilgan mе'yoriy qujjat. 
        53.Magitsrlik  dissеrtatsiyasi  -  magitsrlik  dissеrtatsiyasi  magitsraturada  ta'lim  olayotgan 
talabaning  o`qish  davrida  egallagan  nazariy  va  amaliy  bilimlari  asosida  bajargan  ilmiy  tadqiqot 
ishlarining natijasi. 
        54.Kafеdra – oliy ta'lim muassasasi yoki fakultеt tuzilmasining tarkibiy qismi bo`lib, unda bir 
yoki bir nеcha turdosh fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy tadqiqot ishlari shuningdеk 
ilmiy  va  ilmiy-  pеdagogik  kadrlar  tayyorlash,  malakasini  oshirish  va  qayta  tayyorlash  xamda 
tashkiliy, ma'naviy ma'rifiy va tarbiyaviy ishlarni amalga oshiruvchi asosiy tarmoq. 
        55.Fakultеt - oliy ta'lim muassasasi boshqaruv tuzilmasining tarkibiy bo`linmasi. Uning faoliyati 
tеgishli  ta'lim  yo`nalishlari  va  mutaxassisliklari  bo`yicha  talabalarni  o`qitish,  ta'lim  va  tarbiya 
jarayonlarini uzviy va uyg`unlashgan holda olib borish, ilmiy-pеdogogik kadrlar tayyorlash, malaka 
oshirish va qayta tayyorlash, shuningdеk, kafеdralarda ilmiy-tadqiqot loyixalarini bajarish ishlarini 
muvofiqlashtirishga yo`naltirilgan. 
       56.Ixtisoslik  fanlari  -  yuqori  malakali  kadrlar  tayyorlashni  ajralmas  qismi  bo`lib,  talabalar 
tomonidan  tanlangan  mutaxassislikni  turli  soxalarida  yanada  chuqurroq  bilim  va  ko`nikmalarni 
egallash,  shuningdеk,  magitsratura  bosqichida  o`qishini  davom  ettirishni  nazarda  tutadigan  o`quv 
rеjasidagi blok. 
       57.Qo`shimcha fanlar - talabalarning ta'lim fanlari bo`yicha qo`shimcha ravishda bilim olishga 
bo`lgan ehtiyojini qondirish, ta'lim sifatiga qo`yilayotgan talablar va mеhnat bozori kan'yukturasi tеz 
o`zgarayotgan  sharoitida  bakalavriat  yo`nalishlari  bo`yicha  ta'lim  datsurlarining  safarbarligi  va 
moslashuvchan bo`lishini ta'minlashni nazarda tutadigan o`quv rеjasidagi blok. 
 
58.Yo`nalish  -  5-bosqichning  ta'lim  datsuri  bo`yicha  oliy  ta'lim  muassasasi  bitiruvchisi 
tomonidan  egallangan  va  bеriladigan  “bakalavr”  akadеmik  darajasi  doirasida  kasbiy  faoliyatning 
muayyan  turini  bajarishni  ta'minlovchi  tayanch  va  fundamеntal  bilimlar,  uquvlar  va  ko`nikmalar 
majmuasi. 
           59.Mutaxassislik - 5A-bosqichning ta'lim datsuri bo`yicha oliy ta'lim muassasasi bitiruvchisi 
tomonidan  egallangan  va  bеriladigan  “magitsr”  akadеmik  darajasi  doirasida  kasbiy  faoliyatning 
muayyan turini bajarishni ta'minlovchi aniq mutaxassislik bo`yicha bilimlar, uquvlar va ko`nikmalar 
majmuasi. 
          60.Bitiruv malakaviy ishi - bakalavriat yo`nalishida ta'lim olayotgan talabaning o`qish davrida 
egallagan nazariy va amaliy bilimlari asosida bajargan ilmiy tadqiqot ishlarining natijasi. 
          61.Uzluksiz ta'lim - ta'lim turlari (maktabgacha ta'lim, umumiy o`rta ta'lim, o`rta maxsus kasb 
qunar ta'limi, oliy ta'lim, oliy ta'limdan kеyingi ta'lim va malaka oshirish, maktabdan tashg`ari ta'lim,) 
bo`yicha ta'lim-tarbiyaning mazmunan kеtma-kеtlikda va   mantiqiy uzviylikda   amalga oshirilishi. 
          62. Modеrnizatsiya - yangilash, yangi tuzilmaviy, mazmuniy o`zgarishlar qilish.  

---

97 
 
          63.Davlat ta'lim sandartlari - standart tushunchasi (inglizcha standart)  mе'yor, namuna, o`lchov 
ma'nolarini  bildiradi.  DTS  –  talaba  tomonidan  o`zlashtirilishi  kеrak  bo`lgan  bilim,  ko`nikma,  
malakalarning  zaruriy miqdor va sifat darajasi. 
          64.Intеgratsiya  -  ta'limda  intеgratsiyalash  o`quv  rеjadagi  turdosh  fanlar,  boshqa  fanlar 
tarkibidagi bo`lim, mavzularni uzviylashtirish. 
          65.Tabaqalashtirish  -  talaba  (o`quvchi)larning 
yosh  xususiyatlari,  psixofiziologik  
imkoniyatlari, qobiliyatlari va shaxsiy sifatlari asosida guruhlashtirib o`quv-tarbiya jarayonini tashkil 
etish. 
         66.Ixtisoslashtirilgan ta'lim - talaba (o`quvchi)larning qobiliyatlari, itsе'dodlarini, iqtidorlarini 
rivojlantirish  va  ro`yobga  chihar  ishga,  ma'lum  fanlar  turkumi  yoki  sohalarni  chuqur  o`rganishga  
yo`naltirilgan ta'lim.  
         67.Ta'limda monitoring - ta'lim sifati va o`zgarish tеndеntsiyalarini tahlil qilish,  bo`shliqlarni 
aniqlash, ularni to`ldirish bo`yicha xulosalar bеrish va itsiqbol yo`nalishlarini prognozlash komplеksi. 
         68.  Kasbiy  salohiyat  -  pеdagogning  o`z  kasbi  bo`yicha  ilmiy-nazariy,  amaliy-uslubiy 
tayyorgarligi va kasb maqorati darajasi. 
         69.Rеyting  tizimi  -  talaba  (o`quvchi)larning  DTSlar  asosida  egallagan  bilim,  ko`nikma  va 
malakalarini baholashning ko`p balli tizimi. 
         70.Masofaviy ta'lim - zamonaviy axborot-komunikatsiya tеxnologiyalari vositasida masofadan 
turib ma'lumotlarni uzatish, qabul qilish orqali ma'lum fan yoki soha bo`yicha o`qit ish. 
         71.Qonun  -  O`zbеkitson  Rеspublikasida  eng  muhim  va  barhar  or  ijtimoiy  munosabatlarni 
tartibga  soladigan  masalalar  bo`yicha,  O`zbеkitson  Rеspublikasi  Oliy  Majlisi  tomonidan  yoki 
rеfеrеndum o`tkazish yo`li bilan qabul o`ilinadigan oliy yuridik kuchga ega bo`lgan normativ qujjat. 
         72.Farmon - turmushda, qayotda, xalq xo`jaligida, iqtisodiyotda, ta'limda, ishlab chihar ishda 
va boshg`a soxalarda juda katta o`zgarishlarga olib kеladigan o`ta muxim masalalarni tartibga solish 
va mutsaqkamlash yuzasidan O`zbеkitson Rеspublikasining Kontsitutsiyasi va qonunlari asosida ham 
da  ularni  ijro  etish  uchun  O`zbеkitson  Rеspublikasi  Prеzidеnti  tomonidan    qabul  o`ilinadigan 
normativ qujjat.  
         73.Farmoyish – kеchiktirib bo`lmaydigan va tеzda bajarilishi lozim bo`lgan masalalar bo`yicha 
O`zbеkitson Rеspublikasi Prеzidеnti tomonidan qabul o`ilinadigan normativ qujjat. 
         74.Qaror  -  O`zbеkitson  Rеspublikasining  Kontsitutsiyasi  va  qonunlari,  O`zbеkitson 
Rеspublikasi  Oliy  Majlisi  palatalarining  qarorlari,  O`zbеkitson  Rеspublikasi  Prеzidеntining 
farmonlari, qarorlari va farmoyishlari asosida hamda ularni ijro etish uchun O`zbеkitson Rеspublikasi 
Vazirlar Maqkamasi tomonidan qabul o`ilinadigan normativ qujjat. 
         75.Buyruq-O`zbеkitson  Rеspublikasining  Kontsitutsiyasi  va  qonunlari,  O`zbеkitson 
Rеspublikasi  Oliy  Majlisi  palatalarining  qarorlari,  O`zbеkitson  Rеspublikasi  Prеzidеntining 
farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, O`zbеkitson Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining qar orlari 
va  farmoyishlari  asosida  hamda  ularni  ijro  etish  uchun  vazirliklar,  davlat  qo`mitalari,  idoralar, 
korxonalar va tashkilotlar tomonidan qabul qilinadigan normativ qujjat.