O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat tillar pedagogika instituti filologiya fakulteti

2-mavzu. Islom ta`siri ostida yaratilgan adabiyot

2-seminar mashg‘uloti uchun nazariy savollar

Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma`lumot. «Devonu lug`atit-turk» asarining yaratilishi va tuzilishi. Asarda turkiy tillar leksikasi va morfologiyasining izohlanishi. Mahmud Qoshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi ekanligi. «Devonu lug`atit-turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati

Asosiy: 1. N.M.Mallaev. O`zbek adabiyoti tarixi, T., 1965 yil 2. O`zbek adabiyoti tarixi., 2-kitob , III., 1978 yil 3. O`zbek adabiyoti tarixi., 5 jildlik , I-jild., 1971 yil Qo`shimcha adabiyotlar: 1. Nasriddin Burxonuddin Rabg`uziy. «Qissasi Rabg`uziy». 1-II kitoblar T., 1990 2. Jalilov B. Meros va ixlos. Andijon, 1995 yil 3. Rayimjonova D. «Muhabbatnoma» va «Latofatnoma» asarlarining qiyosiy taxlili. Andijon. 1992 yil. 4.Atoiy. Tanlangan asarlar, T., 1958 yil 5.Hayot vasfi., T., 1988 yil 6.S. Rafiddinov. Majoz va haqiqat. T., 1995 yil 7.Sakkokiy. Tanlangan asarlar. T. , 1960 yil 8.Rustamov E. O`zbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. M:, 1963 yil 9. Lutfiy. Devon., T. 1965 yil 10.Erkinov s. Lutfiy, T. 1965 yil 11.Xayitmetov N. Navoiy lirikasi, T., 1961 yil 12.Isaqov Ye. Navoiy poetikasi. T., 1983 yil 13.Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati., T., 1979 yil 14.Akramov B. Fasohat mulkining sohibqiron. T. 1991 yil 15.Valixonov O. G`azal nafosati. T. , 1972 yil 16.Valixo`jaev B. O`zbek epik poeziyasi tarixidan. T 1974 17.Jalolov T . «Xamsa» talqinlari. T., 1968. 18.Erkinov S. Navoiyning «Farhod va Shirin» va uning qiyosiy tahlili.T .1971. 19.Qayumov.A. « Xayrat –ul- abror»tahlili.T.1972. 20.Qayumov A. «Farhod va Shirin» sirlari. T 1978. 21.Qayumov A. « Ishq vodiysi chechaklari.T.1985. 22. Qayumov A. « Saddi Iskandariy». T .1975. 23.«Boburnoma» T, 1960 24.Nazarova X. Bobur asarlari uchun qisqacha lug`at. T., 1972

Vizual materiallar

2.2. Seminar mashg‘ulotini o‘qitish texnologiyasi

Vaqti – 2soat	Talabalar soni: 25-30 nafar
O‘quv mashg‘uloti shakli	Munozarali seminar mashg‘ulot
O‘quv mashg‘uloti rejasi	Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma`lumot. «Devonu lug`atit-turk» asarining yaratilishi va tuzilishi. Asarda turkiy tillar leksikasi va morfologiyasining izohlanishi. Mahmud Qoshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi ekanligi. «Devonu lug`atit-turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma`lumot.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish, mustahkamlash; - darslik bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish; - mavzu yuzasidan tushunchalarni tahlil qilish va o’z fikrini ifodalash ko’nikmalarini rivojlantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: - Mahmud Qoshg`ariyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma`lumot fikr yurita oladi; - «Devonu lug`atit-turk» asarining yaratilishi va tuzilishi. Asarda turkiy tillar leksikasi va morfologiyasining izohlanishi. Mahmud Qoshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi ekanligi. «Devonu lug`atit-turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati.
O‘qitish uslubi va texnikasi	Munozarali seminar mashg‘ulot, suxbat, aqliy hujum.
O‘qitish vositalari	Ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmasi, konspektlar, proektor, doska.
O‘qitish shakli	Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, individual va guruh bo‘yicha o‘qitish.
O‘qitish sharoitlari	Kompyuter texnologiyalari, proektor bilan ta’minlangan, guruhda dars o‘tishga moslashtirilgan auditoriya.

Seminar mashg‘ulotning texnologik kartasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	o‘qituvchi	Talaba
1-bosqich. Kirish (10 min.)	1.1. Mavzuning maqsadi, rejadagi o‘quv natijalarini e’lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mashg‘ulot munozara tarzida o‘tishini e’lon qiladi. 1.3. Bilimlarni faollashtirish maqsadida «Siz mavzuga doir qanday yangi atamalar bilan tanishdingiz?» savoli bilan murojaat qiladi. 1.4. Munozara qoidalarini eslatadi.aqliy hujum usulidan foydalangan holda auditoriyaning tayyorgarlik darajasini aniqlaydi: Muxokama davom etishini e’lon qiladi.	Mavzuni yozadilar va savollarga javob beradilar
2 – bosqich. Asosiy (60 min.)	2.1.Talabalarni munozara savollari bilan tanishtiradi: Asarda turkiy tillar leksikasi va morfologiyasining izohlanishi. Mahmud Qoshg`ariyning turkiy tillar fonetik qonuniyatlarining kashfiyotchisi ekanligi. «Devonu lug`atit-turk» asarining tarixiy va ilmiy ahamiyati. . Kutilayotgan o‘quv natijalarini eslatadi. 2.2. Talabalar munozarasini tashkil etadi. 2.3. Talabalarning qo’shimcha savollariga javob beradi. 2.4. Mavzuga doir savollarni e’lon qiladi. (savollarlar kuyida ilova kilinadi)	2.1. Savollarga javob beradilar. 2.2. Talabalar savollarga o‘z qarashlarini bildiradilar,qo’shimcha qiladilar va savollar beradilar. 2.3. Javoblarni to‘ldiradi. 2.4. Asardan parcha aytib beradi
3-bosqich. Yakuniy (10 min.)	3.1.Mashg‘ulotni yakunlaydi, talabalarni baholaydi va faol ishtirokchilarni ragbatlantiradi. 3.2. Navbatdagi « Yusuf Xos Hojib » mavzusiga doir nazariy savollarni beradi hamda ularni qisqacha sharxlaydi. Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtiradi.	3.1. Eshitadilar. 3.2. Topshiriqni oladilar.

1-ilova

Munozara qatnashchilariga eslatma 1. Munozara munosabatlar yig‘indisi emas, balki muammo yechimi uslubiyatidan iborat. 2. Ko’p gapirmasdan, boshqalarning so’zlashiga imkon ber. 3. Maqsadga erishish yo’lida xissiyotlarinni jilovlab, batafsil o’ylagan holda so’zla. 4. Raqiblaring vaziyatini o’rganib, ularga xurmat bilan murojaat qil. 5. Raqiblaring tomonidan aytilgan fikrlarga tanqidiy va mulohazali yondash. 6. Munozara predmeti bo’yicha chetga chiqmagan holda to’g‘ri yondashib gapir.

Muammoli mashg‘ulotning boshqaruv dastaklari Boshlovchi barcha vazifalarni o’ziga oladi – munozara bosqichlarini boshqarish, javoblarning asoslanishi va to’g‘riligini tasdiqlash, qo’llangan termin va tushunchalarni aniqlash, munosabatlarni to’g‘ri qo’llash va boshqalar. Taqdimotlarning taqsimotini to’g‘ri boshqarish. Taqrizchi – tomonlarning ma’ruzalarini yo’nalishlar bo’yicha belgilash va to’liq xarakterda baholash: dolzarbligi, ilmiy jihati, mantiqiyligi va masalalarning aniq qo’yilganligi, xulosalarning aniq ko’rsatilishi. Raqib – qabul qilingan tadqiqot o’rtasida raqobatchilik jarayonini shakllantiradi. U faqatgina ma’ruzachining asosiy holatini tanqid qilish emas, shu bilan birgalikda, uning aytgan fikrlaridan zaif yoki hato tomonlarini topish hamda o’zining hal qiluvchi fikrlarini taklif qilishi ham mumkin. Ekspert – barcha munozaralarning, jumladan, munozara qatnashchilari tomonidan aytilgan fikrlarning, qilingan xulosalarning, taklif va gipotezalarning maxsuldorligini baholaydi.

Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari

2-ilova

Baholash kursatkichlari va mezonlari (ballarda)
Ma’ruzaning mazmuni (2,5)
- mavzuga mos kelishi (1,5)
- mantikiylik, aniqlik ( 0,5)
- xulosalarning kiskaligi (0,5)
Informatsion texnologiyalardan foydalanganligi (kurgazmalilik) – (0,9)
Reglament (0,6)
Jami (4,0)
	Taqrizchilar (FISh)
Ma’ruzaning tavsifi (3,0)
- ma’ruzaning kuchli tomonlarini aniqlash(1,2)
- ma’ruzaning zaif tomonlarini aniqlash (1,2)
Reglament (0,6)
Jami (3,0)
	Opponentlar, ishtirokchilar (FISh)
Savollar:
- har biri uchun (0,3)
Qo’shimcha
- har biri uchun (0,3)
- mohiyati bo’yicha (0,3)
Jami (3,0)

3-ilova

2-topshiriq. Berilgan bo‘limlar bo‘yicha fikrlaringizni bildiring Vendidod 22 bobdan iborat bo‘lib, asosan Axura Mazda bilan Zaratushtraning savol-javobi yozilgan. Boblar turli yomon ruhlarni, devlarni yengish voqealarini, gunohlardan pok bo‘lish qoidalarini va qisman mifologik elementlarni o‘z ichiga oladi. Visparad. 24 bobdan iborat bo‘lib, ibodat qo‘shiqlarini o‘z ichiga oladi. Yasna. 72 bobdan iborat bo‘lib, qurbonlik chiqarish marosimida aytiladigan qo‘shiqlarni, xudolar madhiyasini va boshqa diniy marosimlarga xos rasm-rusumlarni o‘z ichiga oladi. 17 bobi gotlar-gimnlar deb ataladi. Bu boblar «Avesto»ning eng qadimgi qismlari hisoblanadi 4 YaShT. Zardushtiylik xudolari va ma’budalariga aytilgan 22 qo‘shiqdan iborat. Yashtda mifologik elementlar «Avesto»ning boshqa qismlariga qaraganda ko‘proqdir. 5. Kichik Avesto. (Xurda Avesto, Xvartak-apastak). Quyosh, Oy, Ardvisura, Varxran va boshqa xudo hamda ma’budalar sharafiga aytilgan qo‘shiqlar

4-ilova

2-topshiriq.Quyidagi fikr kimga tegishli «Men ko‘p xonalardan iborat kutubxonaga kirdim. Har bir xonada kitob sandiqlari, bir-birining ustiga taxlangan kitoblar bor edi. Men bu yerda shunday kitoblarni ko‘rdimki, ko‘pchilik xalq ularning nomlarini hatto eshitmagan ham edi. O‘zim ham ularni bundan oldinlari ko‘rmagan edim, keyin ham ko‘rmadim. O‘sha kitoblarni o‘qib, ulardan foydali fikrlarni egalladim, kitobni yozgan har bir kishining ilmiy darajasini aniqladim»

2-mavzu. Islom ta`siri ostida yaratilgan adabiyot

2.2. Seminar mashg‘ulotini o‘qitish texnologiyasi

Vaqti – 2soat	Talabalar soni: 25-30 nafar
O‘quv mashg‘uloti shakli	Bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo‘yicha muammoli seminar
O‘quv mashg‘uloti rejasi	1. Yusuf Xos Xojib haqida ma'lumot. 2. “Qutadg`u bilig” asarining yaratilishi, o`rganilishi va o`ziga xos xususiyatlari. 3. Asarning qisqacha mazmuni, obrazlar tizimi, ularda ifodalangan ramziylik. 4. Asarda adibning falsafiy dunyoqarashining o`ziga xos ifoda etilishi. 5. Yusuf Xos Hojibning siyosiy-ijtimoiy qarashlari. Asarda ilm-ma'rifat, odob-axloq masalalarining o`ziga xos talqini. 6. “Qutadg`u bilig”ning ma'rifiy va badiiy ahamiyati.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: gap yuzasidan bilimlarni mustaxkamlash va chuqurlashtirish.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish, mustahkamlash; - darslik bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish; - mavzu yuzasidan tushunchalarni tahlil qilish va o’z fikrini ifodalash ko’nikmalarini rivojlantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: mavzudagi asosiy tushunchalar yuzasidan fikr yurita oladi; Yusuf Xos Xojib xaqida ma'lumot. “Qutadg`u bilig” asarining yaratilishi, o`rganilishi va o`ziga xos xususiyatlari. Asarning qisqacha mazmuni, obrazlar tizimi, ularda ifodalangan ramziylik. Asarda adibning falsafiy dunyoqarashining o`ziga xos ifoda etilishi. Yusuf Xos Hojibning siyosiy-ijtimoiy qarashlari. Asarda ilm-ma'rifat, odob-axloq masalalarining o`ziga xos talqini.“Qutadg`u bilig”ning ma'rifiy va badiiy ahamiyati haqida fikr yuritadi.
O‘qitish uslubi va texnikasi	Muammoli usul, aqliy hujum, blits-so’rov, grafik organayzer.
O‘qitish vositalari	Ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmasi, konspektlar, proektor, doska.
O‘qitish shakli	individual va guruh bo‘yicha o‘qitish.
O‘qitish sharoitlari	Kompyuter texnologiyalari, proektor bilan ta’minlangan, guruhda dars o‘tishga moslashtirilgan auditoriya.

Seminar mashg‘ulotining texnologik kartasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	o‘qituvchi	Talaba
1-bosqich. Kirish (10 min.)	1.1. Mavzu, reja va maqsad, seminar mashg‘ulotining rejasi ma’lum qilinadi.	1.1. Eshitadi va yozadilar.
2 – bosqich. Bilimlarni faollashtirish (10 min.)	2.1. Asosiy tushunchalar bo’yicha blits-so’rov o’tkazadi (1-ilova). Bir necha javoblarni eshitadi va faoliyat kichik guruhlarda davom etishini aytadi.	2.1. Eshitadilar, savollar beradilar. 2.2. Javob beradilar. Javoblarni to‘ldiradi.
3-bosqich. Asosiy (50 min.)	3.1. Talabalarni 2 ta guruhga bo’ladi va topshiriq beradi: 1) asosiy tushunchalar bo’yicha komandalar bir-birlariga savol beradilar; 2) ishning natijalarini taqdimot shaklida tayyorlash; 3) berilgan topshiriq bo’yicha umumlashtiruvchi xulosalar chiqarish. Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari bilan tanishtiradi (2-ilova). Guruhda ishni boshlanganini e’lon qiladi. Guruhlar ishlariga maslahat beradi. 3.2. Taqdimot jarayonini va jamoa bo’lib muhokama qilishni tashkil qiladi. 3.3. O’zlashtirish darajasini tekshirish maqsadida har bir talabaga savollar to’plamini tarqatadi (3-ilova).	3.1. Guruhlarda ishlaydilar. - jamoa bo’lib ma’lumotlarni tizimlashtiradi; 3.2. Taqdimotni namoyish etadi, savollarga javob beradi. 3.3. Jadvalni to’ldiradi va topshiradi.
4 -bosqich. Yakuniy (10 min.)	3.1.Mashg‘ulotni yakunlaydi, talabalarni baholaydi va faol ishtirokchilarni ragbatlantiradi. 3.2. Navbatdagi « Ahmad Yugnakiy » mavzusiga doir nazariy savollarni beradi hamda ularni qisqacha sharxlaydi. Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtiradi. (4-ilova)	4.1. Eshitadilar. 4.2. Topshiriqni oladilar.

1-ilova

Asosiy tushunchalar

1. Adolat-Kuntug`di-shoh-quyosh. 2. Davlat-Oyto`ldi-vazir-oyga. 3. Aql-O`gdulmish-vazir o`g`li-charog`onlik. 4. Qanoat-O`zg`urmish-vazir qarindoshi-sergaklik.

2-ilova

Baholash mezonlari va kursatkichlari (ball)

Guruh	Jadvalni tugri tuzganligi	Javobning tushunarliligi va aniqligi	Xulosalarni shakllantirish	Ballar yigindisi
	(0,8)	(0,6)	(0,6)	(2,0)
1
2

2.1. Seminar mashg‘ulotini o‘qitish texnologiyasi

Vaqti – 2 soat	Talabalar soni: 25-30 nafar
O‘quv mashg‘uloti shakli	Mustaqil ishlash ko’nikmalarini hosil qilish bo’yicha muammoli seminar.
Seminar mashg‘ulotining rejasi	1. Adibning hayoti haqidagi ma'lumotlar. 2."Hibatul-haqoyiq"asarining yaratilishi va o`rganilishi 3. Asarda o`rtaga qo`yilgan asosiy masalalar. 4. Asarning ilmiy va ma'rifiy ahamiyati.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Adibning hayoti haqidagi ma'lumotlar. "Hibatul-haqoyiq"asarining yaratilishi va o`rganilishi yuzasidan bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish.
Pedagogik vazifalar: - mavzu bo’yicha bilimlarni tizimlashtirish, mustahkamlash; - darslik bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish; - mavzu yuzasidan tushunchalarni tahlil qilish va o’z fikrini ifodalash ko’nikmalarini rivojlantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: mavzudagi asosiy tushunchalar yuzasidan fikr yurita oladi; Adibning hayoti haqidagi ma'lumotlar. "Hibatul-haqoyiq"asarining yaratilishi va o`rganilishi Asarda o`rtaga qo`yilgan asosiy masalalar. Asarning ilmiy va ma'rifiy ahamiyati
O‘qitish uslubi va texnikasi	Muammoli usul, aqliy hujum, blits-so’rov.
O‘qitish vositalari	Ma’ruza matni, o‘quv qo‘llanmasi, konspektlar, proektor, doska.
O‘qitish shakli	Jamoa va guruhlarda ishlash.
O‘qitish sharoitlari	Guruhlarda ishlash uchun mo‘ljallangan auditoriya

Seminar mashg‘ulotining texnologik kartasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	o‘qituvchi	Talaba
1-bosqich. Kirish (10 min.)	1.1. Mavzu, reja va maqsad, seminar mashg‘ulotining rejasi ma’lum qilinadi.	1.1. Eshitadi va yozadilar.
2 – bosqich. Asosiy (60 min.)	2.1. Muammoli masalalarni o’qib beradi muammoni shakllantiradi va muammoli dars qoidasini eslatib o’tadi (1-ilova). 2.2. Bilimlarni faollashtirish maqsadida asosiy tushunchalar borasida blits so’rov o’tkazadi (2-ilova).Talabalarni guruhlarga bo’ladi va guruhlar e’tiboriga vazifani havola qiladi. Uyga vazifa sifatida berilgan muammoli savollarning javoblarini guruhlarda o’zaro muhokama qiladi va taqdimotga tayyorlaydi. 2.3. Guruh sardorlari muhokamani, o’z prezentatsiyalarini taqdimotlarini namoyish qilishiga taklif etadi. 2.4. Noaniq jihatlarni aniqlashtiradi, savollarga javob beradi. Bajarilgan ishlarni, guruhlar faoliyatini baholaydi. O’zlashtirish darajasini aniqlash uchun nazorat savollari beradi.	2.1. Eshitadilar, eslaydilar.Savollarga javob beradilar. 2.2. Javob beradilar. Javoblarni to‘ldiradi. 2.3. Raqib guruhga savollar beradi. Munozarada ishtirok etadi. Eshitadilar, yozib oladilar. 2.4. Savollarga javob beradilar.
3-bosqich. Yakuniy (10 min.)	3.1.Mashg‘ulotni yakunlaydi, talabalarni baholaydi va faol ishtirokchilarni ragbatlantiradi. 3.2. Navbatdagi mavzuga doir nazariy savollarni beradi hamda ularni qisqacha sharxlaydi. Adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtiradi. (4-ilova)	3.1. Eshitadilar. 3.2. Topshiriqni oladilar.

1-ilova

Munozara qatnashchilariga eslatma 1. Munozara munosabatlar yig‘indisi emas, balki muammo yechimi uslubiyatidan iborat. 2. Ko’p gapirmasdan, boshqalarning so’zlashiga imkon ber. 3. Maqsadga erishish yo’lida xissiyotlarinni jilovlab, batafsil o’ylagan holda so’zla. 4. Raqiblaring vaziyatini o’rganib, ularga xurmat bilan murojaat qil. 5. Raqiblaring tomonidan aytilgan fikrlarga tanqidiy va mulohazali yondash. 6. Munozara predmeti bo’yicha chetga chiqmagan holda to’g‘ri yondashib gapir.

Munozara reglamentini o’tkazish tartibi 1. Boshlovchi ma’ruza mavzusi va ma’ruzachilarning taqdimotlarini e’lon qiladi. 2. Ma’ruza 5 minut davom etadi. 3. Taqrizchi – 2 minut. 4. Raqib – ma’ruza mavzusi bo’yicha fikrlarini 1-3 minut taqdim etadi. 5. Jamoaviy muhokama – 5-10 minut.