Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti «Iqtisodiyot»

Bozorning zarurligi.

Bozor iqtisodiy kategoriya sifatida takror ishlab chiqarishning ayirboshlash bosqichiga xosdir. Bozor tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog`liq bo`lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni, degan mazmunni anglatgan.
Dastlab, bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a`zolari bir-birlari bilan tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo`lgan bo`lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib bozor joyi, deb e`lon qilingan. Shu maydonda (joyda) kishilar oldi-sotdi qilishgan. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T ko`rinishida, ya`ni bir tovarga boshqa tovarni ayirboshlash shaklida yuz bergan. Lekin, tovar ayirboshlash rivojlanib, uning ziddiyatlari kuchayib borishi pulning kelib chiqishi natijasida sotish va sotib olish tovar-pul-tovar ko`rinishida bo`la boshlagan, endi tovarni sotish (T-P) va sotib olish (P-T) zamon va makon jihatdan bir bo`lmasligi mumkin. Chunki sotuvchi o`z tovarini bir joyda sotib, puliga boshqa vaqtda, boshqa joyda kerakli tovarni sotib olishi mumkin bo`lgan. Pul paydo bo`lishi bilan bozor tushunchasining mazmuni o`zgarib, yangi ma`no kasb etadi, ya`ni u tovar-pul muomlasining yangi shakli sifatida namoyon bo`la boshlaydi.
Bozor ishlab chiqaruvchi bilan iste`molchilarning ko`p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o`zaro bir-biriga bo`lgan ta`sirini bog`laydigan bo`gin, jamiyat taraqqiyotida mahsulot almashuvini ta`minlaydigan jarayon sifatida shakllandi. Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayriboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo`lib, hozirgi davrda keng tarqalgan ob`ektiv iqtisodiy jarayondir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar, sotuvchilar va haridorlar o`rtasida pul orqali ayriboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo`ladigan iqtisodiy munosabatlar yig`indisidir. Bozorda hech qanday boylik yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi. Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va hizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste`molchilarga etkazib berishdan iboratdir. Bozor ishlab chiqarish bilan iste`molni bir-niriga bog`laydi, bunda bozor vositachi bo`lib hizmat qiladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo`lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi.
Iqtisodiyotning nimani, qancha va kim uchun ishlab chiqarish zarur, degan azaliy muammosi bozorda aniqlanadi. Ishlab chiqarishda yaratilgan turli-tuman mahsulotlar va ko`rsatiladigan xizmatlar iste`molchilarga to `g`ridan to `g`ri emas, balki bozor orqali yetib boradi. Bozor ishlab chiqarishni iste`mol bilan bog`laydi, chunki hech bir narsa tekinga berilmaydi, uni bozorda pulga sotib olish talab qilinadi.