O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Dorivor o’simliklarning geografik arelali. O’simlik turlarini er yuzida taqsimlanishi ularning biologik, ekologik xususiyatlariga hamda tashqi muhit sharoitlariga, asosan iqlim omillariga bog’liq. Tashqi muhit omillari doimiy o’zgarib turadi va bu hol deyarli barcha o’simliklarini er sharida turli darajada tarqalishiga ta’sir etadi. Ushbu ta’sir faol yoki passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin. Masalan, Inson faoliyati ham ularning mintaqalararo tarqalishiga kuchli ta’sir etadi va o’simlik arealini o’zgartirib yuborishi mumkin. Er yuzida yuzaga kelgan tabiiy zonalar o’zining o’simlik dunyosi, iqlimi, faunasi va tuproq qoplami bilan bir-biridan keskin farqlanadi.

Shimoldan janubga borgan sayin bu gorizontal zonalar bir–biri bilan almashinadi va mintaqalar bo’yicha o’simlik va hayvonot olami xam bir biridan farqlanishini kuzatish mumkin. Bunday gorizontal zonallikdan tashqari, tog’lik hududlarda yana vertikal zonallikni (poyaslik) kuzatiladi. Bunda muayyan tog’ balandligida, shu balandlik uchun xos bo’lgan iqlim sharoitlari mavjud bo’lib, ularda o’ziga xos bir va ko’p yillik o’simliklar, daraxt–butalar hamda tuproq tiplari o’zgaradi, tog’da balandlikka nisbatan flora va dendrofloraning tarkibi qismlarida o’zgarishlar kuzatiladi.
Dengiz sathidan yuqori toqqa ko’tarilishda o’rtacha harorat pasayadi, quyosh radiastiyasi oshadi, namlik miqdori ko’payadi va bu kabi o’zgarishlar albatta tog’ florasi vakillarining bioxilma–xilligini ta’minlaydi.
Toqqa har 100 m ko’tarilganda o’rtacha havo harorati 0,6-1⁰S ga pasayib boradi, ya’ni dengiz sathidan toqqa ko’tarilishda o’rtacha harorat pasayadi, quyosh radiastiyasi oshadi, namlik miqdori ko’payadi. Bu kabi o’zgarishlar albatta tog’ florasi vakillarining xilma–xilligini ta’minlaydi.
Florani xilma–xilligi tog’ yonbag’irlarining ekspozistiyasiga ham bog’liqdir, shimoliy, shimoliy-g’arbiy, shimoliy–sharqiy tog’ yonbag’irlarda ya’ni, tog’ning soya va salqin tomonida , quyosh nuri tik tushadigan janubiy, janubiy-g’arbiy, janubiy-sharqiy tog’ yonbag’irlarga nisbatan o’simliklar turlari ko’p hamda uning floristik tarkibi boy ham bo’lib, bu o’z navbatida tuproq tarkibining boyishi va ijobiy tomonga o’zgarishiga ta’sir etadi, ya’ni unumdor jigarrang tog’ tuproqlari aynan shimoliy ekspozistiyadagi tog’ yonbag’irlarida vujudga keladi.
O’simlik turlari tarqalgan va egallab olgan hudud chegaralari uning areali deb ataladi. Xar bir tur katta materikni yoki uning biror qismini egallashi mumkin. Shunga ko’ra o’simliklarni areali keng va kichik deb atalishi mumkin. O’simlik areallari katta–kichikligiga qarab ular 4 ga bo’linadi: kosmopolit, keng, tor va endemikarealli turlarga ajratiladi.