O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi, andijon davlat tibbiot instituti

Sog„lom odamlardagi bilirubin almashinuvi. 
Shuni ta‘kidlash kerakki, 
gemoglobin, porfirin va o‗tdagi pigmentlarning almashinuvida o‗zaro va 
chambarchas bog‗liqlik bor. O‗tdagi pigmentlar gemoglobin moddasining 
oksidlanishi natijasida hosil bo‗ladi, o‗t bilan ajraluvchi bu pigmentlar unga o‗ziga 
hos to‗q sariq rang beradi. Bu pigment moddalarga biliverdin (ko‗kimtir rangli), 
bilirubin (to‗k sariq, qizg‗ish rangli), urobilinogen (rangsiz), sterkobilin va 
urobilinlar kiradi. Insonlarda bilirubin asosan gemoglobin moddasidan hosil 
bo‗ladi. Bir kecha-kunduzda retikulo-endotelial to‗qimalarda (qorataloq, jigar va 
ilikda), qon tomirlarida aylanuvchi qizil qon tanachalarining 1% gachasi
parchalanadi va shulardan 7,5 g ga yaqin gemoglobin ajraladi. 1 g gemoglobinni 
parchalanishidan 34 mg bilirubin hosil bo‗ladi. Keyinchalik gemoglobindan globin 
va «gem» dan bilirubin hosil bo‗ladi. Undan tashqari, 15-25% bilirubin «gem» 
moddasini o‗zida saqlovchi moddalardan (mioglobin, sitoxromlar va boshqalar) 
paydo bo‗ladi. «Gem» dan to bilirubin hosil bo‗lgunchalik bo‗ladigan jarayon 
sitoplazmaning membranalarida juda murakkab va o‗zaro bog‗liq reaksiya sifatida 
o‗tadi. R.Tcnhunen (1969 y.) ning ilmiy ishi shuni ko‗rsatdiki, gemoksigenaza 
fermentining ta‘siri natijasida «gem»dagi tetratsirrol o‗zagidagi alfametin 
ko‗prikchasida uzilish ro‗y beradi va natijada verdoglobin degan modda kelib 
chiqadi. Verdoglobindan temir moddasining ajralish to‗rtta bir-biri bilan 
bog‗langan pirrol halqasidan iborat biliverdin hosil bo‗ladi. Sitoplazmadagi 
biliverdinreduktaza fermenti ta‘sirida biliverdindan bilirubin moddasi paydo 
bo‗ladi. Bir kecha - kunduzda katta kishilar badanida 100-300 mg xar xil 
izomerdagi (IXcc Sha, XPa) bilirubin ishlab chiqiladi. Bunday bilirubin erkin 
bilirubin deb ataladi. Makrofaglardan ajralgan bunday bilirubin qon tomirlarida 
albumin bilan bog‗lanadi, odatda 1 gr albumin 8,4 mg (14,4 mkmol) bilirubin 
bog‗laydi. Albumin bilan bog‗lagan bilirubin, kon‘yugatsiya qilinmagan yoki 

---

135 
to‗g‗ri bo‗lmagan bilirubin nomi bilan yuritiladi. Bunday bilirubin odam badani 
uchun zararli emas, u miya to‗qimalariga singmaydi, shuning uchun bilirubinga 
hos ensefalopatiyani kelib chiqishiga sabab bo‗la olmaydi va buyrak 
koptokchalarining membranalaridan ham o‗ta olmaydi. To‗g‗ri bilirubin emas deb 
atalishiga sabab, Van-den-Berg reaksiyasidan diazobenzosulfoxlorid (Erlixning 
diazoreaktivi) bilan to‗g‗ridan-to‗g‗ri reaksiyaga kirishmaganligi uchun to‗g‗ri 
bo‗lmagan bilirubin (nepryamoy) deb nom berilgan. Albumin bilan bog‗lanmagan 
bilirubin gematoensefalik to‗siqdan yengil o‗ta oladi, chunki u miya to‗qimalari 
pardasidagi fosfolipidlar bilan umumiy birlashma hosil qiladi, markaziy nerv 
tizimidagi yadrolarga ta‘sir qilib ularni zararlaydi. Albuminning bilirubin bilan 
maksimal bog‗lanish xususiyati juda katta bo‗lib, u qondagi albumin miqdori va u 
bilan raqobatlashuvchi moddalarga bog‗liq. Odatda erkin bilirubinning miqdori 1% 
dan oshmaydi va albumin miqdori 100 ml plazmada 3 g dan kam bo‗lsa, erkin 
bilirubinning miqdori ko‗payib ketadi. Bilirubinning o‗t tarkibiga o‗tish jarayoni 
bir necha bosqichlardan iborat. Jigar to‗qimalari tomonidan kon‘yugatsiya 
qilinmagan bilirubinni qamrab olishi, bilirubinni qo‗shilishi (konyugatsiyada 
ishtiroki) va uni o‗t yo‗liga o‗tishi. Avvalo gepatotsitning sirtiga (vaskulyar 
qutbida) bilirubin eltuvchi albumindan ajratadi, so‗ngra erkin bilirubin to‗qima 
ichidagi oqsil bilan bog‗lanadi, bu oqsil bilirubinga nisbatan juda kuchli 
«qardoshlik» aloqasiga ega va bu birikma sitoplazmatik retikulum membranasidan 
tashib o‗tishga qulaylikka ega. Bilirubinning kon‘yugatsiyasining biologik 
ahamiyati shundaki, bu birikma suvda erish xususiyatiga ega bo‗ladi. Bu esa 
keyinchalik bilirubinni jigar va buyrak orqali ekskretsiya qilinishiga qulaylik 
tug‗diradi. Bilirubinni glyukuron kislota bilan esterefikatsiyasi jigar to‗qimasining 
mikrosomalarida glyukonat 1-fosfaturidiltransferaza fermenti ta‘sirida o‗tadi, 
kofaktor sifatida bu reaksiyada UDF - glyukuron kislota qatnashadi. Avvalo 
gepatotsitlarda bilirubin monoglyukuronid hosil bo‗ladi, keyinchalik o‗t 
kanalchalarida bilirubin-diglyukuronid hosil bo‗ladi (bilirubinmonoglyukuronidni 
2 molekulasidan 1 molekula diglyukuronid hosil bo‗ladi va shu bilan birga 1 
molekula 
kon‘yugatsiyalanmagan 
bilirubin 
ham 
hosil 
bo‗ladi). 

---

136 
Konyugatsiyalanmagan bilirubin (bog‗langan, to‗g‗ri) Van-der-Berg reaksiyasida 
to‗g‗ri reaksiyaga kiradi. Bu bilirubin zaharlik hossasidan xoli bo‗lib, suvda 
eruvchi va qonda uning miqdori oshsa (buyrak porogi - 27,36 - 34,2 mkmol/l) 
buyrak orqali siydik bilan chiqadi. Kon‘yugatsiyalangan bilirubin jigar 
hujayralarining biliar qutbidan ajralib o‗t kapillyariga o‗tadi. Bu jarayon ma‘lum 
miqdorda energiya sarflash hisobiga bajariladi va bu energiyani manbai sifatida 
ATF qatnashadi. Bilirubinning ekskretsiya qilish faoliyati jigar hujayralarining 
tezda xar xil holatlarning ta‘siriga beriluvchan funksiyalaridan biri xisoblanadi. 
Bilirubin o‗tning tarkibida kon‘yugatsiyalangan bo‗lsa, ichakka o‗tadi va u yerda 
bakteriyalarning fermentlari - degidrogenazalar ta‘sirida rangsiz urobilin 
tanachalariga a-urobilinogen, u-urobilinogen, sterkobilinogenga tiklanadilar. 
Bularning bir qismi darvoza venasi orqali jigarga qaytadi va qayta o‗tga o‗tib 
ichakka tushadi. Sog‗lom odamlarning siydigidan bir kecha-kunduzda 0,5-2 mg 
urobilinogen tanachalari, asosan urobilinogen sifatida ajraladi, siydik biroz idishda 
turib qolsa oksidlanib, urobilinga aylanadi. Urobinogenning asosiy qismi ichakning 
quyi qismlariga tushib, u yerda oksidlanib sterkobilinga aylanadi. Bir kecha 
kunduzda najas orqali 150- 300 mg gacha sterkobilinogen va sterkobilin ajraladi. 
Chaqaloqlar va bolalar hayotining birinchi 10 oyligi davomida ona suti bilan 
ta‘minlangan bolalarda, ichaklarida ichak tayoqchalari bo‗lmagani uchun 
bilirubindan sterkobilin hosil bo‗lmaydi. Sog‗lom odamning qonida 1,7-18,8 
mkmol/l umumiy bilirubin, shundan 1,7-14,5 mkmol/l to‗g‗ri bo‗lmagan yoki erkin 
bilirubin, 0,8 — 4,3 mkmol/l bog‗langan, kon‘yugatsiyalangan bilirubin bor. 
Siydikda bilirubin bo‗lmaydi, urobilin moddasini juda oz qismi chiqishi mumkin, 
najasda sterkobilin bo‗lib, unga qo‗ng‗ir rang beradi. Giperbilinuremiya - bu 
bilirubin hosil bo‗lish tezligi bilan uning ajralish jarayonidagi dinamik 
muvozanatni buzilishidir. Jigar usti sariqligi bu yangi tug‗ilgan chaqaloqlarning 
gemolitik kasalligi, xar xil nasldan naslga o‗tuvchi gemolitik anemiyalar, 
gemoglobinopatiyalar, katta qon quyilishlar (qontalash), politsitemiya, dorilar 
ta‘sirida bo‗ladigan gemoliz natijasida bo‗lishi mumkin. Bundagi asosiy 
patogenetik xalqa — bu eritrotsitlarning ko‗p parchalanishi natijasida yoki 

---

137 
patologik eritropoez oqibatida o‗t pigmentlarining ko‗p hosil bo‗lishidir. 
Shuningdek, gemolitik sariqlikni ko‗p hosil bo‗lishida jigar to‗qimalarida o‗tning 
sekretsiya qilinishi ham ma‘lum ahamiyatga ega. Jigarning quvvati shunchalikki, u 
fiziologik jarayonda hosil bo‗ladigan bilirubindan 3-4 marta ko‗proq bilirubinni o‗t 
yo‗liga o‗tkazishi mumkin. Ana shu jigarning ishlash quvvatidan ko‗p bilirubin 
hosil bo‗lsa, jigardan yuqori bo‗lgan sariqlik paydo bo‗ladi. Jigarga ta‘sir qiluvchi 
faktorlarga kamqonlik natijasida hosil bo‗ladigan intoksikatsiya, me‘yoridan ko‗p 
bo‗lsa, bakteremiya va immunologik jarayon kiradi. Qizil qon tanachalarini 
(eritrotsitlar) ko‗p parchalanishi erkin bilirubinni ko‗proq parchalanishiga sabab 
bo‗ladi. Bu esa jigar to‗qimalarining butun imkoniyatini sarflab ishlashiga 
qaramay, erkin kon‘yugatsiyalanmagan bilirubinni ko‗payishiga olib keladi. Bir xil 
holatlarda gepatotsitlarni o‗t yo‗liga o‗tkazish qobiliyati susaygani uchun qonda 
konyugatsiyalangan bilirubin ham oz miqdorda paydo bo‗ladi. Bunday 
sariqliklarda o‗tda juda ko‗p miqdorda bilirubin moddasi bo‗ladi va bu modda 
qisman erkin xolda yoki bilirubin monoglyukuronid holatida uchraydi. Bu esa o‗t 
yo‗llarida o‗t tosh hosil bo‗lishiga olib keladi, chunki bilirubin monoglyukuronid 
suvda kamroq eriydi va shuning natijasida o‗tda toshlar paydo bo‗lishiga moyillik 
vujudga keladi. Ichakda o‗t bilan juda ko‗p konyugatsiyalangan bilirubin tushishi 
natijasida, ko‗p miqdorda urobilinogen tanachalari va sterkobilin hosil bo‗ladi, 
urobilinogen tanachalarining ko‗pchilik qismi darvoza venasi orqali jigarga o‗tadi 
va jigar hujayralari qamrab olmagani uchun qonga o‗tadi. Bu esa qonda 
urobilinogen ko‗payishiga olib keladi, buning oqibatida qondan buyrak orqali 
siydikka o‗tib, siydikda urobilin sifatida aniqlanadi. Shunday qilib, jigar usti 
sariqligi deb ataluvchi sariqlikka bilirubinning umumiy miqdori 68-85 mkmol/l, 
uning asosiy qismini (80-90%) konyugatsiyalanmagan bilirubin tashkil qiladi va 
gemoliz ko‗payganda bundan bilirubin yanada ko‗proq bo‗ladi. Bunday holatda 
urobilin tanachalari, sterkobilin najasda, siydikda urobilin ko‗payadi va 
bilirubinuriya uchramaydi. Jigar usti sariqligida terini sariqlik belgisi kam 
rivojlangan bo‗lib, to‗q sariq darajaga bormaydi va terida qichish belgisi va 
bradikardiya uchramaydi. Bu turdagi sariqlikda jigar katalashmaydi, taloq 

---

138 
kattalashadi va unda ko‗pincha pigmentli toshlar paydo bo‗ladi. Shu bilan birga, bu 
sariqlikda eritrotsitlarning rezistentligi kamayadi, Kumbs sinamasi musbat bo‗ladi, 
regeneratsiyaga moyil anemiya ham uchraydi, lekin jigar funksiyasi o‗zgarmaydi. 
Jigar ichi sariqligi xar xil kasalliklarda faqat jigar to‗qimalari shikastlanganda, 
ya‘ni gepatotsitlarning sitolizi natijasida yoki jigardagi xolestaz natijasida paydo 
bo‗ladi (VGA, VGB, VGC, VGE, VGD- infeksiya, boshqa viruslar va mikroblar 
ta‘sirida bo‗ladigan gepatitlar).