O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti
Pedagogning shaxsiy xususiyatlari tasnifi
Download 352,69 Kb. Pdf ko'rish
|
oqituvchining shaxsiy va kasbiy xususiyatlari
|
3. Pedagogning shaxsiy xususiyatlari tasnifi.
Pedagog kasbi unga mansub bo‘lgan shaxsga shunday talab va vazifalarni qo‘yadiki ular, birinchi navbatda, faoliyat ob‘ekti bo`lgan bola shaxsiga bo`lgan munosabatda o`z aksini topishi lozim. Buyuk polyak pedagogini Yamush Karchak buni ‗bolalarni sevmoq kerak‘ –deb e‘tirof etgan. Buning uchun esa pedagogning o`zi haqiqiy inson bo`lmog`i lozim. Haqiqiy inson esa, birinchi galda, insonparvar, ya‘ni kim bo`lishidan qat‘iy nazar uni sevmog`i, bola shaxsini esa insoniyatning kelajagi sifatida hurmat qilmog`i lozim. O`zbek xalqining pedagog va uning sifatlari, roli to`g`risida muqaddas donishlari mavjud, ya‘ni ‗ustoz otangday ulug`, ustoz ko`rmagan shogird yuz usulda yo‘rg`alar, ota-ona bolani dunyoga keltiradi, lekin ustoz ularni inson qilib tarbiyalaydi va hokazolar. Ustoz bola shaxsini tarkib toptirar ekan, uning o`zi to`liq ma‘noda ijobiy axloqiy sifatlarga ega bo`lmog`i lozom, ular quyidagilardan iborat: samimiylik va beg`arazlik, bag`rikenglik, olijanoblik va xushfellik, kechirimlilik sofdillik va pokizalik adolatlilik va insoflilik, hamdardlik va hayrixoxlik, andishalik, sabr- toqatlilik, bosiqlik, kamtarinlik, iltifotlilik, fidoiylik, rahimdillilik, g`amxurlik, mehribonlik, sadoqatlilik, vafodorlilik, mas‘uliyatlilik, aqllilik va boshqalar. Ushbu xususiyatlar qanchalik ko`proq darajada ustozda tarkib topgan bo`lsa, uning bolalar o`rtasidagi o`rni, obro`yi shunchalik yuqori bo`ladi. Obro`ni pedagoglar esa har qanday o`quv muassasaning faxri o`quvchilarning yaqin maslakdoshi, do`sti, haqiqiy ma`noda belgisi hisoblanadi. O`quvchilar bunday pedagogga talpinadilar ular bilan turli o`quv, hayotiy muammolarini echishga harakat qiladilar, namunali ustozlarga o`xshash uchun ta`qlid qiladilar. O`qituvchi pedagogning asosiy xislatlaridan yana biri talab va xurmat tarozisining to`g`ri his qilish hamda uni muvozanat holatida saqlay bilishdir. Ya‘ni o`qituvchi talabalarga qanchalik ko`p talablar qo`ysa uni shaxsini shu talablar darajasida hurmat qilish lozim. Agar talab ko`p bo`lib hurmat pasangisi kamayib ketsa, o`qituvchi o`z obro`sini yo`qota boshlaydi, o`quvchi o`z faoliyatiga 16
befarqlik nuqtai nazarda qaray boshlaydi. Agarki talabaga nisbatan hurmat mazmuni ko`payib borsa unda o`quvchi o`zini, asta-sekinlik bilan mag`rurlikka erisha boshlaydi va oqibatda man-manlik kasaliga muttalo bo`lgan shaxs tarkib topadi. Undan tashqari o`quv jamoasining a‘zolari bunday insonga nisbatan salbiy munosabatda bo`lish boshlaydi va oxiri uni ―o`ziniki emas‖,-―muallimni erkatoyi‖ sifatida o`z jamoalaridan chetlatadilar. Pedagoglar asosiy fazilatlaridan biri bag`ri kenglik samimiylik, olijanoblik va xushfellikdir. Ustoz hamma uchun va hammani bir hilda yaxshi ko`radigan, ularning ijobiy va salbiy harakatlariga chidash bera oladigan, hammani o`z farzandiday tan oladigan bolalarni dil torlariga yo`l topa oladigan mehribon, o`quvchilarni yaxshi va yomon kunlarida unga quvonch beradigan inson bo`lmog`I lozim. Adolatlilik – pedagogning insoniy sifatlaridan biri hisoblanadi. Adolatli pedagog hamma o`quvchilarni bir ko`z bilan ko`radigan, hammaga bir xil ko`z bilan qaraydigan insofli, pok yurakli murabbiydir. O`quvchi – tarbiyalanuvchi ustoz qo`lida tarbiya olar ekan, uni o`zining eng yaqin kishilardan biri deb hisoblaydi, u bilan ochiq gaplashgisi yuragidagi, fikrlari bilan o`rtoqlashgisi, o`zining quvonch va dardlari bilan hamfikrlashgisi keladi. Eng qizig`i shundan iboratki, o`quvchi jamoasining hammasi o`qituvchini ―mening o`qituvchim‖ deb hisoblaydi, uni jamoaning boshqa a`zolardan rashk qiladi, boshqalardan uni o`ziga yaqinroq oladi. Pedagog o`quvchilarning ushbu xususiyatlaridan samarali foydalanishi lozim, ya‘ni o`quvchilarga ikkinchi ―ota – ona‖ sifatida mubnosabatda bo`lmog`i lozim, ya‘ni o`quvchilarni unga nisbatan bunday munosabatlardan ijobiy foydalaninishi va birinchi navbatda, o`quvchilarning unga nisbatan g`amxo`r, mexribon, raxmdil, xamdard, oliyjanob, sirdosh, beg`araz bo`lmog`i lozim. Buning uchun esa o`qituvchi fidoyi bo`lmog`i lozim. Fidoiylilik bir qarashda o`qituvchining kasbiy xususiyatiga taalluqlidek ko`rinadi to`g`ri, pedagog birinchi navbatda o`z hayotiy kasbini yaxshi ko`rmog`i, uni hurmatlashi ulug`lashi lozim. Lekin pedagog inson sifatida fidoyi bolmasa u hech qachon haqiqiy pedagog bo`la olmaydi. Pedagoglar ichida faqat olayotgan maoshi – puli uchun ishlayotganlar qancha? Fidoyi pedagog esa murabbiylik – 17
o`qituvchilik. Kasbi uchun o`zini to`loq baxshida etadi uni savodi hurmat qiladi inson sifatida ushbu kasbga egaligidan faxrlanadi, unga dog‘ tushurmaslika harakat qiladi kasbning eng nozik, qiyin tomonlarining egalashiga harakat qiladi, boshqalarni ham ushbu kasbni egalashlariga har tomonlama yordam beradi. Hayot jarayonida o‘quvchilik, talabchanlik yillarini boshidan kechirgan sobiq tarbiyalanuvchilarning o`z o‘qituvchi tarbiyachilari to‘g;risida turli xil baholovchi fikrlarni eshitish mumkin, ya‘ni falon o`qituvchi yaxshi edi, falon o`qituvchi esa umuman yomon edi va hokazolar. Demak pedagoglar tarbiyalanuvchilar ko‘nglida turli xil qoldirilgan ‗yaxshi‘ deb ataganlar, o‘quvchilar yuragiga haqiqiy yo‘lni topa olganlar, ular o`quvchilarning namuna mezoni,hurmat bayrog‘i, sirdoshi, do`sti ikkinchi ota-onasi. Bunday pedagoglarning fe‘l atvorlari, hulqi, hatti harakatlari o`quvchilar uchun namuna belgisi hisoblanadi, o`zlari bilmagan holda taqlid qilishga harakat qiladilar, o`sha pedagoglar singari ‗yaxshi‘degan namuna olishga intiladilar ba‘zan o‘sha pedagogning kasbini egalashga ham moyil bo‘ladilar. Ba‘zan tarbiyalanuvchilar o`z kasbini mukammal biluvchi, yaxshi darslar beruvchi, o`z faniga nisbatan talabchan o`qituvchilar yomon deb ta‘riflaydilar. Bunning mohiyati nimada. Bunday pedagoglar o`quvchi qalbiga yo‘l topa olmagan, o`quvchiing haqiqiy sirdoshi, fikrdoshi bo‘la olmagan o`quvchining Intilishlari, qiziqishlari, hislarini tushuna olmagan, uning hayotidan ancha uzoqda turgan kasb egasidir. Bunday pedagogliklarga o‘quvchi o`zining fikirini to`yg‘ulari, orzulari bilan o`rtoqlashmaydi, undan uzoqroq yurishga harakat qiladi. Bundan kelib chiqadigi tom ma‘nodagi pedagog kasbiy mahorat egasi bo`lishi bilan birgalikda inson sifatida ijobiy insoniy fazilatlarga boy va ega bo`lgan shaxs bo`lmog`i lozim. Faqat shunday bo`lgan taqdirdagina pedagog haqiqiy tarbiya ob`ekti sifatida tarbiyalanuvchilarga ijobiy ta`sir ko`rsata oladi va natijada o`quvchi talablarning komil inson bo`lib tarbiyalanishlariga sababchi bo`ladi. O‘qituvchilik vijdoni axloqiy madaniyatlilikning ifodasidir. U faol ta‘sir o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lib, bolalarda vijdon, sha‘n, qadr-qimmat haqidagi tasavvurlarni hosil qiladi. Shuning uchun ham o‘qituvchining vijdoni doimo pok 18
bo‘lmog‘i kerak. Muallim hamma vaqt o‘z-o‘zini, o‘z xatti-harakatlarini o‘quvchilar va ota-onalar ko‘zi bilan nazorat qilib borishi darkor. Muallim bolaning ko‘z oldida kelajakning timsoli sifatida namoyon bo‘lmog‘i lozim. Chunki bugun undan saboq olayotgan o‘quvchilar o‘n besh - yigirma yildan so‘ng jamiyat hayotida, ijtimoiy mehnatda faol qatnashadi. Muallim bugun qanday yashab, qanday ishlab, o‘quvchilarni qanday o‘qitgan bo‘lsa, uning timsoli o‘quvchilar uchun ularning hayot yo‘lini yorituvchi axloqiy nur bo‘lib xizmat qiladi. Muallimning o‘z vijdoniga qilgan har bar xilof ishi, nafaqat bugun uning atrofidagi kishilar uchun, balki jamiyatning kelajagi uchun ham zararlidir. Pedagoglik vijdoni o‘qituvchidan faqat bugunni emas, balki o‘z o‘quvchilarining kelajagini ham o‘ylab qadam bosishni talab etadi. O‘qituvchining kasbiy-axloqiy fazilatlaridan biri talabchan va adolatli bo‘lishdir. Muallimning talabchanligida uning bola shaxsiga chuqur hurmati, bolaning kuchi, qobiliyati va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchi ifodalanadi. Bu haqiqiy insonparvarlikning namoyon bo‘lishi, ya‘ni rivojlanayotgan bola shaxsi to‘g‘risida, jamiyat uchun foyda keltira oladigan barkamol kishini tarbiyalash to‘g‘risida g‘amxo‘rlikdir. O‘quvchilar loqaydlikni yoqtir-maydilar, aksincha yaxshi niyat bilan oqilona qilingan talabchanlik ularning muallimga hurmatini oshiradi. O‘qituvchi avvalo o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lmog‘i kerak, shundagina uning bolaga nisbatan qo‘yayotgan talablari o‘rinli, samarali bo‘ladi. Muallimning talabchanligi adolatlilik bilan uzviy bog‘liq bo‘lmog‘i zarur. Kuch adolat va haqiqatdadir. Adolat tushunchasining mazmunida haqiqat, poklik, to‘g‘rilik, kuch- qudrat mujassamdir. Adolatlilik umuminsoniy va milliy axloqimizning muhim xislatlaridan hisoblanadi. Islom ta‘limotida adolat, adolatli bo‘lish fazilati yuksak qadrlanadi. Adolat kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda odillik bilan ish tutishni taqozo qiladi. Adolatlilik kishida o‘tkir akd, sof mulohaza, olijanoblik va mardlik mav- judligini bildiradi. Adolatli bo‘lish o‘z so‘zida turish, qat‘iylik demakdir. Adolatli
19
kishiningdili pok, ko‘ngli xotirjam, o‘zi xavf-xatar, kulfatdan uzoq, odamlarning ishonchiga sazovor bo‘ladi. Adolatlilik insoniylikning asosi hisoblanadi. Odobli va insonparvar bo‘lish uchun adolatli bo‘lish zarur. Adolat boshqa kishilarga muomala-munosabatda namoyon bo‘ladigan fazilatdir. Adolatli kishi yaxshi xulkdi odam hisoblanadi. Bunday odam o‘ziga ravo ko‘rmagan biror ishni bosh-qaga ravo ko‘rmaydi. Adolatlilik va insoniylik kishini yomon ishlardan sakdash bilan birga boshqalarni ham xatoliklardan asrash, yaxshi yo‘lga solish uchun zarurdir. Adolatli kishi boshka birovga yoki jonivorlarga ozor bermaydi, zulm qilmaydi. Akd-idrok bilan ish qiladi. O‘qituvchi odobida adolatlilik fazilati pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi odobida adolatlilik muallimning xolisligida, axloqiy tarbiyalanganlik darajasida, o‘quvchilar xulqini, jamoat ishlariga munosabatini, bilimini baholashda ko‘rinadi. Demak, adolatlilik bir tomondan muallimning axloqiy fazilati hisoblansa, ikkinchi tomondan o‘quvchilarga tarbiyaviy ta‘sirini bahrlashning mezoni hisoblanadi. Muallimning o‘quvchilarga va pedagogik jarayon qatnashchilariga bo‘lgan munosabati manmanlikdan, noxolislik, o‘zboshimchalikdan xoli bo‘lishi lozim. Shundagina u adolatli hisoblanadi. Muallimlik ishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, ularning bilimini, xulqini baholaydi. Yaxshi ishlarini rag‘batlantira-di, nojo‘ya xatti-harakatlari, sho‘xliklari uchun tanbeh beradi. Albatta, muallimning fikr-mulohazalari, baholarida nisbiylik belgilari mavjud. U hamma bolalarga aynan birdek, juda to‘g‘ri munosabatda bo‘la olmasligi mumkin. Lekin o‘qituvchi hammaga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchi, bolalarning kelajagi, taqdiri to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiluvchi, adolatli kishi ekanligiga barcha o‘quvchilarning ishonchi komil bo‘lmog‘i darkor. O‘quvchilarda muallim «yoqtiradigan», «yoqtirmaydigan» bolalar bor degan fikr tug‘ilmasligi kerak. O‘qituvchining savollarini, javobini, ba‘zan juda g‘alati bo‘lib tuyuladigan mulohazalarini diqqat bilan tinglash, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish, maslahatlar 20
berish, javobini odilona baholash muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. O‘qituvchi bolaning mustaqil ijodiy fikrlarini, to‘g‘ri javoblarini ma‘qullashi, qo‘llab- quvvatlashi, rag‘batlantirib borishi lozim. Bolaning javobi noto‘g‘ri, fikrlari chalkash, xato bo‘lsa, muallim buni o‘quvchiga yetarli asoslar bilan isbotlab ko‘rsatishi kerak. U, o‘z obro‘sini pesh qilib, «men shunday dedimmi, demak shun-day» deb turib olmasligi, balki o‘z fikrini ilmiy dalillar bilan isbotlashi talab etiladi. O‘qituvchining ta‘lim-tarbiya sohasidagi ijtimoiy qimmatli xatti-harakatlari adolat mezoni bilan baholanadi. Adolatli muallim, odil ustoz degan nomga sazovor bo‘lish har bir o‘qituvchining sharafli burchidir. Muallimning qandayligi ishchanlik va axloqiy fazilatlarda o‘z ifodasini topadi. Adolatlilik boshqalarga yaxshilik qilish fazilati bilan chambarchas bog‘liq. Adolat bo‘lmasa, yaxshilik bo‘lmaydi. Shuningdek, yaxshiliksiz adolat ham bo‘lmaydi. Pedagoglik odobi nuqtai nazaridan adolatlilik bu, ta‘lim-tarbiya jarayonini normal amalga oshirishning sharti hamdir. Pedagoglik ishida adolatli bo‘lish, bu o‘quvchining ishonchini qozonishdir. Buning uchun esa bolaning qalbidagini, dilidagini bilmoq, tushunmoq kerak. O‘qituvchining adolatliligi bolaning bilimini baholashda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Ma‘lumki, umumta‘lim maktablarida o‘quvchining bilimi besh ballik tizim asosida baholanadi. Dastur materialini to‘liq o‘zlashtirgan o‘quvchiga «besh» baho qo‘yiladi, mutlaqo bilmagan bolaga «ikki» baho qo‘yiladi. Bodalarning bilim o‘zlashtirishi-ga bo‘lgan qobiliyati, qiziqishlari bir xil emas. Masalan, zehni o‘tkir o‘quvchi daryo materialini hyech qiynalmay, bir pasda o‘zlashtirib olishi mumkin. Ikkinchi bola esa buning uchun ko‘p mehnat qilishi, intilishi kerak bo‘ladi. Muallim ana shu holatni e‘tiborga olmay ish tutsa, o‘quvchiga nisbatan adolatsizlikka yo‘l qo‘ygan bo‘ladi, uning qo‘ygan bahosi ayrim bolalarni olg‘a intilishga da‘vat etmasligi mumkin. Zehni o‘tkir bo‘lgani uchun mehnat qilmay, kuch sarflamay yuqori baho olish bolaning axloqiga salbiy ta‘sir etib, aqliy rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Ayrim zehni o‘tkir bolalar dars jarayonida o‘qituvchining fikrlarini to‘liq o‘zlashtirib ola-di va shu bilan cheklanadi. Uyda 21
dars tayyorlamaydi. Natijada uning akdiy rivojlanishi sekinlashadi. Va aksin-cha, intiluvchi, haraqat qiluvchi bolaga bahoni past qo‘yish ham unda o‘z qobiliyati va kuchlariga, yaxshi o‘qiy olishga ishonmaslik tuyg‘usini vujudga keltiradi. Bolaning bilimini baholashda muallimning adolat-liligini o‘quvchilar ham o‘zlaricha muhokama qilib, baholab boradilar. Muallim o‘z fanidan biror bolaga hadeb «ikki» yoki «uch» baho qo‘yaversa, bu bilan o‘quvchini qobiliyatsizga chiqarib qo‘ygan bo‘ladi, bolada o‘zining insoniy qadrkimmatiga ishonchini, bilim egallashda uchraydigan kiyinchiliklarni yengishga intilish tuyg‘usini barbod qilgan bo‘ladi. Muallim o‘qitish jarayonida boladagi o‘zgarishlarni, yutuklarini payqab, rag‘batlantirib, uni ruxlantirib borishi kerak. Ayrim muallimlar ilg‘or o‘quvchining bilim o‘zlashtirish darajasiga qarab boshqa o‘quvchiga ham baho qo‘yadi. Bir maktabda a‘lochi bo‘lib o‘qigan bola boshqa maktabga o‘tganda «uch» oluvchilar safiga tushib qolishi ham mumkin. Muallim o‘quvchilar bilimini baholashda adolatli bo‘lish uchun har bir bolaning bilim o‘zlashtirishga sarflagan kuch- g‘ayrati, intilishlarini hisobga olishi kerak. O‘quvchining xulqini baholashda ham muallimdan adolatli bo‘lish talab etiladi. Agar muallim bolaning xulq-ini, xatti-harakatlarini baholashda shu xatti- harakatlarga sabab bo‘lgan motivlarni e‘tiborga olmasa, adolatsizlikka yo‘l qo‘yadi. Muallim yoki ota-onaning bolaga nisbatan adolatsiz xatti-harakati, munosabati bolaning ruhiyatiga salbiy ta‘sir etib, nevrozga sabab bo‘lishi ham mumkin. (Nevroz—markaziy asab sistemasining buzilishi natijasida yuzaga keladigan va ichki organlar faoli-yatini susaytiradigan kasallik.) Bola bilan bo‘lgan muomala-munosabatlarda uning taqsiriga nisbatan loqaydlik, unga o‘rinsiz baqirish, qo‘rqitish, jaxd qilish kabilar shunga olib keladi. Agar o‘qituvchi qo‘ygan bahoni bola adolatsiz deb qabul qilsa va muallim bolaning kundalik daftariga shu bahoni qo‘yib, ota-onasiga: «tegishli chora ko‘rishni» so‘rab yozib yuborsa, bunday paytlarda o‘quvchi muallimdan nafratlanishi, o‘qishdan ko‘ngli sovib, maktabni tashlab ketishi ham mumkin. Adolatsizlik qilish boshqa sohalarga nisbatan ta‘lim-tarbiya ishiga katta ma‘naviy- axloqiy zarar yetkazadi. Muallimning adolatsizligi bolaning qalbini jarohatlaydi, 22
maktabning sha‘niga putur yetkazadi, kattalarga bo‘lgan ishonchini yo‘qqa chiqaradi. Shu-ning uchun ham muallimning har bir xatti-harakati, amaliy ishlari adolatlilik namunasi bo‘lmog‘i kerak. Bilimdonlik, halollik, rostgo‘ylik — o‘qituvchining muhim axloqiy fazilati, ma‘naviy boyligi hisoblana-di. Bu fazilatlar insoniy munosabatlarni go‘zallashti- radi. Insonning moddiy ehtiyojlari cheklangan bo‘ladi va to‘la qondirilishi mumkin. Lekin ma‘naviy ehtiyojlar ma‘naviy boyliklar singari cheksizdir. Kishi insoniyat yaratgan ma‘naviy boyliklarni qanchalik ko‘p o‘zlashtirsa, uning shaxsi shunchalik barkamol bo‘ladi. O‘qituvchining ma‘naviy boyligi, bilimdonligi xalq manfaatiga, yoshlarning baxti, istiqboli, kelajagiga qaratilishi, xizmat qilishi zarur. Mashhur mutafakkir aytganidek, agar kishi faqat o‘zi uchungina ishlasa, uning mashhur olim, ulug‘ donishmand, ajoyib shoir bo‘lishi mumkin, lekin u hyech qachon haqiqiy, barkamol inson bo‘la olmaydi. Buyuk kishi bo‘lish uchun avvalo jamiyat taraqqiyoti yo‘lida, insoniyatning buyuk orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarish yo‘lida xizmat qilmoq va buning uchun zarur bo‘lsa, o‘z hayotini ham qurbon qilishga tayyor turmoq kerak. Muallymning bilimdon bo‘lishy, insoniyat yaratgan ma‘naviy boyliklarni ko‘paytirishi va uni yoshlarga astoydil o‘rgatishi, o‘z ishidan qanoat hosil qilishi, o‘z kasbini, bolalarni dildan sevib, berilib ishlashi — bularning barchasi o‘quvchi shaxsining shakllanishiga bebaho axloqiy ta‘sir etadi. Har tomonlama bilim va yuksak madaniyatga ega bo‘lish o‘qituvchi odobining talablaridan biridir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat kishisining ideali insonning aqliy barkamol, ma‘naviy boy, ishbilarmon, axloq-odobli, halol, rostgo‘y, o‘zini tuta oladigan bo‘lishini taqozo qiladi. Maktab o‘quvchilari bu idealga
inti-ladilar. O‘quvchiga axloqiy ta‘sir o‘tkazishning samarasi o‘qituvchining chuqur bilimli, yuksak madaniyatli, barkamol inson bo‘lishiga bog‘liq. Muallim o‘zi o‘qitadigan fanni yaxshi bilishi va undan tuzukkina dars berishi bilangina bunga erisha olmaydi. Haqiqiy ustoz o‘z predmetini bilish bilangina cheklanib qolmay, juda ko‘p narsalarni bilishga, tushunishga, his etishga 23
intilishi lozim. Mafkuraviy hayot, badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, teatr, kino, televideniye, musiqa, arxitektura, sport — muallim bularning barchasidan xabardor, ularni tushunadigan, qadrlaydigan bo‘lishi talab etiladi. O‘qituvchi hamma narsani ko‘ra oladigan bo‘lishi zarur, lekin yuzaki har joydan bir shingil emas, balki, avvalo, o‘z ishini, o‘zi o‘qitadigan fanni puxta bilishi, shu bilan birga bilimlarning boshqa sohalariga ham qiziqishi, ulardan xabardor bo‘lishi darkor. O‘qituvchilik faoliyati uchun bu sifatlar zaruriy hisoblanadi. Ilm-fan rivojlanib yangi texnologiyalar joriy etilayotgan hozirgi davrda bolalar bilim oladigan manbalar yil sayin ko‘payib bormoqda. Badiiy va ilmiy-ommabop kitoblar, gazeta, jurnal, radio va televizion eshittirishlar, muzey va ko‘rgazmalarga bolalar juda qiziqadilar, shuning uchun ham muallim juda ko‘p narsani bilishi, hamma narsadan xabardor bo‘lishi kerak. O‘qituvchi madaniyatning biror sohasidan ham xabarsiz qolishi mumkin emas. U bolani qiziqtiradigan barcha savollarga to‘g‘ri, o‘rinli javob qaytarishi lozim. O‘z fanidan bo-shqa hyech narsaga qiziqmaydigan muallim o‘quvchilar uchun ideal bo‘la olmaydi. Jamiyat hamma vakt o‘qituvchi madaniyatiga juda katta talablar qo‘yadi. O‘qituvchining ma‘naviy qiyofasida halollik, rost-go‘ylik, axloqiy poklik, odsiylik va kamtarlik muhim fazilatlardan hisoblanadi. Bu fazilatlar kishiga ichki go‘zallik, ma‘naviy poklik bag‘ishlaydi, kishining qadr-qimmatini oshiradi. Halollik muallimning ichki va tashki dunyosining birligini, so‘zi bilan xatti- harakati to‘g‘ri kelishini, o‘quvchilarga, hamkasblariga, ota-onalarga ochiq ko‘ngil va samimiy munosabatini ifodalovchi axloqiy fazilatdir. U inson xarakterining mohiyatidan kelib chiqadi. O‘qituvchining halolligi o‘z vazifasini vijdonan va ongli ravishda bajarishida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchining muomala odobi O‘zbekistan maktablarida ta‘lim-tarbiya ishlari, pedagogik faoliyatning samaradorligi, ta‘sirchanligi o‘qituvchilar, ota- onalar jamoasi, oilada shakllangan axloqiy munosabatlarga, muomala odobiga bog‘liq. Muallim ta‘lim-tarbiya ishlari jarayonida o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota- onalar bilan muomalada bo‘ladi. Barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan o‘quvchidar, kasbdoshlari, ota-onalar muallimning har bir harakati, barcha ishlarini 24
inson sifatida kuzatib boradi, his etadi, axlokiy jihatdan baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi. Xullas, ta‘lim-tarbiya ishlarining natijasi, o‘qituvchi faoliya-tining ta‘sirchanligi pedagogik jarayonda sodir bo‘ladigan muomala odobiga, pedagogik jarayon ishtirokchilarining axloqiy-ruxiy holati, kayfiyatiga bog‘liqsir. Muomala odobi o‘z tabiati, mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy qonuniyatlar pedagogik jarayondagi muomala odobida namoyon bo‘ladi. Pedagogik odob jamiyatda qabul qilingan ma‘naviy, umuminsoniy va milliy- axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlar pedagogik jarayonda qatnashuvchilar o‘rtasidagi muomala odobini tartibga solib, boshqarib boradi. Ijti- moiy munosabatlarning har biri o‘ziga xos xususiyatga, mezonlarga ega. Bu xususiyat va mezonlar ijtimoiy fao-liyatning sohasi, shaxslararo aloqalarning xarakteri bilan belgilanadi. Muomala odobi kishi bajarishi lozim bo‘lgan axloqiy qoidalar bilan shaxs ularni qay darajada qabul qilishi o‘rtasidagi, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar orasidagi bog‘lanishlarga asoslanadi. Muomala odobi bevosita baho beruvchilik xususiyatiga ham ega. Axloqiy baho esa kishilarning xulqini, xatti-harakatlarini nazorat qiladi, tartibga soladi. Muomala-munosabatlar kishi o‘z xulqi va faoliyatida axloqiy tamoyillar, qoidalar, talablar, an‘analarga, urf-odatlarga qay darajada amal qilayotganiga qarab baholanadi. Pedagogik jarayonda sodir bo‘ladigan muomala odobida muallimning axlokiy madaniyati, tarbiyalanganlik darajasi aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi sifatida o‘ziga, o‘z kasbiga, o‘quvchilarga, kasbdoshlariga, ota-onalarga muomalasini belgilovchi asosiy qoidalar, talablar mavjud. Bu mezonlar jamiyat, davlat o‘qituvchiga, ta‘lim-tarbiya ishlariga nisbatan qo‘yayotgan axloqiy ta- lablarga, pedagogik faoliyatning axlokiy xarakteri va xususiyatlariga asoslanadi. Pedagogik jarayonda muomala odobi o‘qituvchining faoliyatida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchilik faoliyatiga qo‘yiladigan axloqiy talablar o‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi yosh avlodni umuminsoniy va milliy-ma‘naviy, madaniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash sohasida kun tartibiga qo‘yayotgan vazifalarga bog‘liq. Ular pedagogik jarayondagi muomala odobida, unda qatnashayotgan 25
kishilarning xulqi, xatti-harakatlarida ifodalanadi. Bu xatti-harakatlar pedagogik jarayon qatnashchilarining ta‘lim-tarbiya maqsadi, vazifalari, usul va vositalarni, axloqiy qadriyatlarni qay darajada qabul qilishlari shaklida namoyon bo‘ladi. Muomala odobining tuzilishi juda murakkabdir. U pedagogik faoliyatda subyekt-obyekt munosabatlari shaklida ifodalanadi. Subyekt-obyekt munosabatlari muallim o‘zining kasbiy burchini bajarayotganida o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota- onalar, jamoat tashkilotlarining vakillari bilan o‘qituvchi o‘rtasidagi aloqalarda vujudga keladi. U o‘zaro hurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayri-xohlik, tashabbuskorlik, o‘zaro g‘amxo‘rlik, har birlarining inson sifatida qadr-qimmatini e‘zozlash kabilarda namoyon bo‘ladi. Ular o‘kituvchining pedagogik faoliyatda boshkalar bilan muomalasining xarakterini baholashga xizmat qiladi. O‘zaro ta‘sirlar o‘quv ishida, turmushda, dam olish paytlarida, oiladagi muomala- munosabatlarning xususiyatlarini anikdashga imkon beradi. Pedagogik jarayonning o‘zida ham faoliyatning turli sohalarida turlicha muomala-munosabatlar mavjud. Masalan, o‘quv ishlari sohasida, jamoat topshiriqlarini bajarishda, o‘quvchilar bilan sinfdan tashqari ishlarda, dam olish paytlaridagi muomala, shuningdek o‘qituvchi-ning Vatanga, xadqqa bo‘lgan munosabati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning mohiyati shundan iboratki, agar o‘qituvchining bu muomala-munosabati o‘z kasbiy vazifasini, burchini bajarish jarayonida sodir bo‘lsa, jamiyat o‘qituvchining va pedagoglik kasbining ijtimoiy mavqyeini, unga ma‘lum bir huquq va vakolatlar berilganligini nazarda tutadi. Pedagogik etikada muomala odobining biror jihati, masalan, o‘qituvchining o‘z kasbiga munosabati, burchi alohida taxdil etilishi mumkin. O‘qituvchilik kasbi kishiga ma‘lum talablarni qo‘yadi, lekin muallim bu talablarni qanday bajarayotgani bu talablarda hali aks etmaydi. O‘qituvchining pedagogik faoliyati natijalarini xalq ta‘limi bo‘limlari, maktab ma‘muriyati, metodik birlashma xodimlari baholaydi. O‘qituvchining pedagogik jarayon qatnashchilari bilan muomalasi bu kishilarning o‘zaro bir-birlariga bo‘lgan shaxsiy insoniy munosabatlari sifatida ham qaraladi, ular pedagogik jarayon qat-nashchilarining
26
xatti-harakatlarida, xulqida, ish shakli va usullarida namoyon bo‘ladi. Ular o‘rtasidagi o‘zaro axloqiy baholashlar ham muhim rol o‘ynaydi. Pedagogik jarayonda o‘qituvchi axloqiy munosabatlarning subyekta hisoblanadi. U pedagogik jarayonning asosiy kishisi — figurasi sifatida o‘quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar bilan muomalada bo‘ladi. Pedagogik mu- omala odobi tizimida o‘qituvchi asosiy figuradir. O‘quv-chilar, kasbdoshlari, ota- onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari o‘qituvchi uchun pedagogik muomala-munosabatlarning obyekta hisoblanadi. Ular bilan bo‘ladigan aloqalar yosh avdolga ta‘lim-tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir bo‘ladi. Bu muomala jarayonida ishtirok etadigan kishilar bir-birlariga nisbatan xayrixoh, ijobiy hissiyotda bo‘lishlari, bir-birlarining fazilatlarini o‘zaro baholashlari, qadrlashlarini nazarda tutadi. Pedagogik muomala-munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning axloqiy va ruhiy jihatlarini bir-biridan ajratish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham bunday hodislar haqida gapirganda, odatda pedagogik jamoadagi axloqiy-ruxiy vaziyat tushunchasi ishlatiladi. Demak, o‘qituvchining muomala odobi — u aloqa qiladigan odamlar, muassasalar bilan o‘z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir bo‘ladigan axloqiy munosabatlar majmuidir. Bu yondoshuv asosida pedagogik muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruxdarga ajratish mumkin: o‘qituvchi bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi bilan pedagogik jamoa o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi bilan ota-onalar o‘rtasidagi muomala; o‘qituvchi bilan maktab rahbarlari o‘rtasidagi muomala. Muomala odobida o‘qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik darajasi, axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yo‘nalishlari, so‘zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy nuqtai nazari namoyon bo‘ladi. O‘quvchilar bilan muomala odobi pedagogik jarayondagi aloqalar tizimida o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomala-munosabatlar katta o‘rin egallaydi. Bu jarayonda bola insoniyat asrlar davomida to‘plagan bilimlarni, axloqiy tajribani egallab oladi. Muallim pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham 27
o‘qituvchiga, uning axloqiy sifatlariga, xulqiga o‘quvchilar bilan muomalasiga nis- batan alohida, yuksak talablar qo‘yiladi. Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxe sifatida shakllanayotgan insonlar — yosh bolalar bilan muloqotda bo‘ladi. Bolalar ta‘lim- tarbiya jarayonida umuminsoniy va milliy axloq normalarini (me-zonlarini) o‘zlashtiradi. O‘kuvchi muomala odobini asosan o‘qituvchi timsolida anglab oladi. Sevimli muallim bola uchun bir umr ideal, ibrat, namuna bo‘lib qolishi ham mumkin.
Respublikamizo‘qituvchilari orasida o‘z ishining ustasi, Xalq o‘qituvchisi, Xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi, yil o‘qituvchisi, deb tan olingan ota-onalar, yoshlar e‘zozlab Ustoz deb ataydigan mo‘tabar insonlar ko‘plab topiladi. Ular pedagogik ishda fidoyilik ko‘rsatib, muallimlik burchini yuksak darajada bajarib, bolalarga bilim berib, ular qalbiga halollik, go‘zallik, haqiqat, odob-axloq nurini singdira olganliklari, xushmuomala bo‘lganlari uchun ham bunday obro‘ va xurmatga erishganlar. Afsuski, hamma muallimlar haqida ham shunday deb bulmaydi. O‘zining dag‘al muomalasi bilan bolaning ko‘nglini o‘qishdan sovitib, dilini o‘rinsiz ranjitadi-ganlar ham uchrab turadi. Pedagogik amaliyot, badiiy adabiyotda bunga misol bo‘ladigan dalillar ko‘p. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga tuzatish qiyin bo‘lgan darajada ziyon yetkazadilar. Barkamol, ijodkor shaxsni shakllantirishga, tarbiyalashga doir axloqiy normalar pedagogik etikada ifodalangan. Tarbiyalanuvchiga ijobiy ta‘sir o‘tkazish shartlaridan biri bolaga bo‘lgan ishonch bilan unga nisbatan qo‘yilayotgan talablarning birligidadir. Bu qonuniyat pedagogik amaliyotda ko‘p marta sinovdan o‘tgan va o‘zini oqlagan. Muallimlar, talabalar bilan o‘tkazilgan suhbat natijalari shundan dalolat beradiki, maktabda xushmuomala o‘qituvchilar bilan bir qatorda bolalarga huda-bexudaga do‘q urib, baqirib muomala qiladigan muallimlar ham uchraydi. Bunday muomala jamiyatda qabul qilingan umum-insoniy va milliy-
28
axloqiy normalarga to‘g‘ri kelmaydi. Bunday o‘qituvchilar bolalar orasida obro‘ orttira olmaydilar. Pedagogik jarayon, tarbiya jarayoni, odamlarning tabiati shu darajada murakkabki, muallim ba‘zan istasaistamasa qo‘pollik qilishga «majbur» bo‘ladi, o‘quvchi muallimning o‘rinli talablarini bajarmayotgan paytlari-da u o‘zini tutolmay qoladi. Muallim o‘z talablarini, hatto qo‘pollik holatini ham, bolaga yaxshilik qilyapman deb x.isoblaydi, chunki bu ishni bolaga bilim berish, uni to‘g‘ri yo‘lga solish, yaxshi odam qilib tarbiyalash uchun qilayotganiga ishonadi. Sa‘diy Sheroziyning «Guliston» (Tosh-kent, 1968) asarining «Tarbiyaning ta‘siri bayoni» bobidagi hikoyatlarda, Alisher Navoiyning «Mahbub ulqulub» asaridagi «Mudarrislar to‘g‘risida», «Maktabdorlar to‘g‘risida»gi maqolalarida bildirilgan mulohazalar bu fikrimizga hamohangdir. Bunday holatlar ko‘pincha tarbiyasi qiyin bola bilan muomala-munosabatlar jarayonida sodir bo‘ladi. Shuni ham unutmaslik lozimki, bunday bola odatda, nosog‘lom oiladan chiqadi. Bola oiladagi yomon muhitning qurboni bo‘lishi ham mumkin. Tajribali pedagoglar tarbiyasi qiyin bola bilan ishlash, muomala kilish murakkabligini, shu bilan birga ular insoniy mehrga zor, xushmuomalaga, e‘tiborga muhtoj ekanligini, bundaylarga nisbatan bardoshli, sabr-toqatli, kechirimli bo‘lish zarurligini ham ta‘kidlaydilar. Jismoniy jarohat olgan bolani o‘qituvchi jazolamas-ligini hamma biladi. Jismoniy tarbiya muallimi oyog‘i jarohatlangan boladan yugurish musobaqasida qatnashishni talab etmaydi. Bola ba‘zan qalbi, ruhi jarohatlangan holda maktabga kelishi mumkin. Ta‘lim jarayonida buni hamma o‘qituvchilar e‘tiborga oladimi? Afsuski yo‘q. Bola javob berishni xoxdamayapti, dars tayyorlashni istamagan, deb hisoblab hamma o‘quvchilarga bir xil talab qo‘yish, bir xil muomala qilish hollari ko‘plab uchraydi. Ba‘zan boladan hatto u bajara olmaydigan ishlar ham talab etiladi. Ayrim o‘quvchilar bolaning oilasidagi, ota-onasidagi nuqsonlari uchun ham uni ayblashga urinadilar. Muallimning biror tasodifiy xatti-harakati nati-jasida o‘quvchilarda u hakda sodir bo‘lgan fikr ham ta‘lim-tarbiya jarayoniga salbiy ta‘sir etishi, muallimning 29
ishini murakkablashtirishi mumkin. Odatda, bunday ziddiyatlar uzoq davom etadi va o‘kituvchi foydasiga «hal» etiladi. Muallimning obro‘sini saqlayman deb, kattalar ba‘zan bolaning qadr-qimmatini yerga uradilar, o‘quvchidan kechirim so‘rashni talab etadilar, vaholanki bu nizoga o‘qituvchining noto‘g‘ri xatti-harakati sabab bo‘lgan. Muallimlarning bu ishi axloqiy tarbiya talabla-riga to‘g‘ri kelmaydi. Yaxshi pedagogik an‘analarni saqlash va ularga amal qilish bilan mutaassiblik o‘rtasidagi farqni, o‘qituvchilik burchini bajarish bilan o‘taketgan rasmiyatchilikni ajrata bilmoq lozim. Muallim o‘quvchi-lar bilan o‘zaro muomalasida ko‘tarinki ruh, yaxshi kayfi-yatni saqlay bilishi pedagogik axloqning muhim talablaridan biridir. O‘kituvchi dars o‘tayotgan yoki tarbiyaviy tadbirni bajarayotganida bolalarning do‘sti, maslahatchisi ekanligini esda tutmog‘i lozim. Bu, muallim hamma vat bolalar bilan oshna-og‘aynigarchilik qilaveradi, degan ran emas. Bolalar ko‘p o‘tmay muallimning xulqidagi bu kamchi-likni payqab olib, uning ustidan kulib yuradilar. Muallim bolani doskaga chaqirayotganida ham yoki o‘quvchi bajargan ishni boshqalarga namuna qilib ko‘rsatayotganida ham me‘yorga amal qilmog‘i lozim. Agar yaxshi o‘qiydigan bola hadeb doskaga chiqarilaversa, yoki har safar bir bolaning bajargan ishi boshkalarga namuna sifatida ko‘rsa-tilaversa, bu axloqiy jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi. O‘quv ishining shunday o‘ziga xos axloqiy jihatlari borki, ular muallim bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomalaga bevosita yoki bavosita ta‘sir etadi. Masalan, ta‘lim ja-rayonida ishonchning o‘z o‘rni bor: o‘quvchi muallim berayotgan bilimlarning to‘g‘riligi, haqqoniyligiga ishonadi, muallim bolaning bu ishonchiga munosib bo‘lishi kerak. O‘qituvchi ham bolalar uning aytganlarini hyech ikkilan- may qabul qilayotganlariga ishonadi. Bu muomala odobining umumiy tamoyillaridan biridir. Respublikamiz maktablaridagi ta‘lim-tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro bir-birlariga ishonishlariga asoslanmog‘i zarur. Muallim bilan o‘quvchining muomala-munosabatlari ijodiy xarakterga ega. Ishonch yo‘q joyda ijodkorlik ham bo‘lmaydi. Ishonch, xurmat, mehribonlik, xayrixoxdik 30
talabchanlikni inkor etmay-di, balki nazarda tutadi. Muallimning qattiqqo‘lligi va talabchanligi bolaga axloqiy ta‘sir o‘tkazishning zarur shartlaridan biridir. Bolada hayotiy tajriba yo‘qligi, irodaviy sifatlar yaxshi shakllanmaganligi tufayli ham muallim unga nisbatan talabchan bo‘lmog‘i darkor. O‘qituvchi bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini hisobga olgan taqsirdagina undagi kamchiliklarni bartaraf eta oladi, uning pedagogik talablarini bola bajarishi mumkin. Muallimning talablari bolaning im-koniyat darajasidan past bo‘lsa, undagi qobiliyatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi; agar muallimning talablari bolaning qobiliyati va imkoniyatlaridan ortiq bo‘lsa, bolada o‘z kuchiga ishonmaslik, ishdan o‘zini chetga olish his-tuyg‘usini paydo qiladi. Muallimning qattiq-qo‘lligi va talabchanligi axloqiy tarbiyaning boshqa vo-sitalari bilan birga olib borilishi kerak. Muallim bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomalani tartibga soluvchi talablardan biri bolaning xulqini, muomalasini, bola bajargan ishni odilona, to‘g‘ri baholashdir. Bolaning xulqi, muomalasi ko‘pincha u qilgan biror ish bilan tenglashtiriladi. Lekin xatti-harakat axloqiy muomalaning bir qismidir, xolos. Xulqi, muomalasida esa bolaning biror kishi yoki narsaga munosabati ham ifodalanadi. Bolaning xulqi, muomalasi axloqiy jihatdan baholanishi mumkin. Bolaning qilig‘i deganda uning xatti-harakatiga berilgan baho ham nazarda tutiladi. «Karim yaxshi ish qilmadi. O‘ktam ishni qoyil qildi» degan iboralar ko‘p ishlatiladi.
Muomala o‘z mohiyati va tuzilishiga ko‘ra murakkab axloqiy hodisadir. Unda kishining axloqiy ongi (motiv, istak, unga erishish yo‘lini tanlash), axloqiy faoliyat (xatti-harakat), axloqiy munosabat (baholash) va kishining unga munosabati namoyon bo‘ladi. Shaxsning niyati (mayli) zamirida uni u yoki bu maqsadga undovchi manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar ijtimoiy va shaxsiy qimmatga ega bo‘lib, ma‘lum bir ehtiyojlardan hosil bo‘ladi. Insonning maqsadi doimo asoslangan bo‘ladi. Sabab (vaj) muomala odobinyng, xatti-harakatning, qiliqning bir qismi bo‘lib, biror harakatni bajarishga uning yaxshi yoki yomon ekanligini baholashga asoslanadi. Motivlar (sabab, vaj) ijtimoiy-qimmatli yoki xudbinlik 31
xarakteriga ega bo‘lib, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun vositalar tanlashga ta‘sir etadi. Lekin axloqiy maqsadga faqat axloqiy vositalarni qo‘llash bilangina erishish mumkin. Bolalar hayotida, ayniqsa kichik yoshdagi bolalar faoliyatida va xulqida hissiyotning ta‘siri kuchli bo‘ladi. Ular hali o‘z xatti-harakatlarining motivlarini to‘la anglab yetmaydilar. Katta yoshdagi o‘quvchilarning xulkida ham vaj-sabablar hamma vaqt ijobiy xatti-harakatlarga olib kelavermaydi. Bolalarning xulqini baholashda xatti-hara-katlarning natijasiga qarab xulosa chiqarish lozim. Muallim o‘quvchining o‘z xatti-harakatlariga, xulqiga shaxs-ning munosabatini ham e‘tiborga olish kerak. O‘qituvchi bolaning xulqini, xatti-harakatini obyektiv baholash uchun bolani bu ishga nima da‘vat etganini, nimalar sa-bab bo‘lganini ham anikdashi lozim. Shundagina axloqiy baho tarbiyaviy qimmatga ega bo‘ladi. Bola harakat qiladigan hayotiy vaziyatlarni, kutilmagan holatlarni oldindan aniklash juda qiyin. Bolalarni xatolardan mutlaqo saqlab qolish ham muammo. Muallimning vazifasi o‘quvchiga o‘z xatti-harakatlarining natijasini ko‘z oldiga keltira bilishni va o‘z xulqi uchun mas‘ul ekanligini tushuntirish, anglatishdan iborat. Bu muallimning dam olish paytlarida ham, o‘qishdan tashqari vaqtlarda ham o‘quvchilar bilan o‘zaro muomala odobida ma‘lum axloqiy normalarga rioya qilishni talab etadi. Pedagogik faoliyatda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi muomalaning muhim sohalaridan biri hisoblanadi. Sinfdan tashqari ishlar o‘z xususiyatiga ko‘ra darsdan keskin farq qiladi. Bu ishlar dars singari qat‘iy tartibga tushirilmagani uchun ham muallim va o‘quvchilardan o‘zaro nazoratni kuchaytirishni, halollik va vijdonlilikni, xolislikni, axloqiy mas‘uliyatni ko‘proq talab etadi. Shanbaliklar, safarlar, ekskursiyalar, kino-teatrlarga birga borish muallim bilan o‘quvchilarning muomala odobiga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Axloqiy munosabatlar tizimida muallimning o‘quvchilar jamoasi, o‘z-o‘zini boshqarish organlari bilan muomalasi muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning o‘z- o‘zini boshqarish tashkilotlari bolalarni amaliy faoliyatga jalb etishning muhim yo‘nalishidir. 32
Pedagogik dalillar va ularning taxdili shundan dalolat beradiki, muallim o‘quvchilar bilan muomalada ma‘lum axloqiy talablar, mezonlarga amal qilishi zarur. Bulardan eng muhimlari quyidagilar: —pedagogik faoliyat jarayonida muallim har bir o‘quvchining qadr- qimmatini inson sifatida hurmat qilish, o‘quvchiga nisbatan ishonch; —o‘quvchining bilimi va xulqini baholashda talabchan, adolatli bo‘lish. Muallimning bolaga pedagogik talablari real, uning kuchi, qobiliyati va imkoniyatlariga moye bo‘lishi, bolalarda o‘z-o‘ziga nisbatan talabchanlik va tanqidiy munosabatni o‘stirish; —muallimning bolaga mexribon, g‘amxo‘r bo‘lishi, bolaning shodligiga ham, tashvishlariga ham sherik bo‘lish; —bola mushkul vaziyatga tushib qolganda unga ko‘maklashish.' Muallimning yordami xolis, beg‘araz, beminnat bo‘lishi; —pedagogik jarayonda sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlar, nizolarni ma‘muriy yo‘l bilan emas, balki axloqiy mezonlar asosida murosaga kelish yo‘li bilan hal etish;
—sinf jamoasining fikr-mulohazalarini e‘tiborga olish, ularga ishbnch bilan qarash, bolaning xulkiga baho berganda uning sabablarini, motivlarini e‘tiborga olish; —sinfda muallim «yaxshi ko‘radigan», «yomon ko‘radi-gan» o‘quvchilar bo‘lmasligi kerak; o‘quvchini biror xato xatti-harakati uchun yomon ko‘rib qolmaslik; har bir bolaning yaxshi fazilatlarini anikdash, o‘stirish va tarbi-yaviy ta‘sir o‘tkazishda unga tayanish; —o‘qituvchi o‘zining butun hayoti va mehnat faoliyatida yomonlikka, adolatsizlikka, nopoklikka, xulqi buzukdikka nisbatan murosasiz ekanligini ko‘rsatishi; Download 352,69 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish