1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
Tarix-falsafa fakulteti
Falsafa yo’nalishi Sharq falsafasi va ma’naviyat kafedrasi
“
O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va
ijtimoiy tashkilotlar
”
Malakaviy bitiruv ishi
Bajaruvchi: Ochilova F.
Ilmiy rahbar: dots. Vafaeva Dj.B.
Malakaviy bitiruv ishi Sharq falsafasi va ma’naviyat kafedrasida bajarildi.
Kafedraning 2010 yil 3 iyundagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya
etildi (bayonnoma № 10).
Kafedra mudiri prof.Turayev B.O.
Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2010 yil 3 iyundagi majlisida himoya qilindi
va ____ foizga baholandi (bayonnoma № 10).
S A M A R Q A N D - 2010
2
Mavzu: O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish
va ijtimoiy tashkilotlar.
Reja:
Kirish.
I-bob. Fuqarolik jamiyatining nazariy-tarixiy talqini.
1.1§. O’zbekistonda demokratik jamiyat to’g’risidagi
qarashlar va uning rivojlanish bosqichlari
1.2§. Ijtimoiy tashkilotlar-fuqarolik jamiyatining asosiy
elementlari.
II-bob. «O’zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanish
o’ziga xos xususiyatlari» naulril va amaliyot.
2.1§. Konstitusiyaviy davlatchilik-fuqarolik jamiyat asosi.
2.2§.
Islohatlarni
o’zbek
modeli
va
modernizasiyalashtirish imkoniyatlari.
2.3§.
Ijtimoiy
hamkorlik
– fuqarolik jamiyat
institutlarining rivojlanishi va istiqbollari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
4
KIRISh
Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini
qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik,
rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, «O’zbek modeli» deb nom olgan o’z
taraqqiyot yo’lini tanlab oldi
1
.
Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tadbiq etayotgan ushbu
modelning ma’no-mazmuni-davlat qurilishi va konstitusiyaviy tuzumni tubdan
o’zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan
ustunligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya’ni
islohotlar tashabbuskori bo’lishi va ularni muvofiqlashtiririb borishi, qonun
ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-
bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir
2
.
Shu
bois
mamlakatimizda
demokratik
islohotlarni
yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, eng avvalo
jamiyatimiz a’zolari, turli ijtimoiy qatlamlar, ayniqsa talaba yoshlar
tomonidan uning mazmun-mohiyati teran va chuqur anglab yetilishini taqozo
etadi.
Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim
yo’nalishlarida biri, bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs
huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini
izchil demokratlashtirish va globallashtirishdan iboratdir. Bir so’z bilan aytganda,
yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining
huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo’lib
qolmoqda
3
.
1
I.A. Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” T.: 2010. 16-b
2
I.A. Karimov O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida Т.6., 1998. 59-bet
3
I.A. Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” T.: 2010.. 38-b
5
Aynan shuning uchun ham biz mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab
islohotlarning mazkur yo’nalishiga alohida e’tibor qaratganimiz bejiz emas. Ana
shunday yondashuv tufayli bu boradagi ishlarning ko’lami, miqyosi va
samaradorligi keyingi o’n bosqichga ko’tarilganini ko’p-ko’p misollarda ko’rish
mumkin
1
.
Bugun biz demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, aholining siyosiy
faolligini oshirish, fuqarolarning mamlakatimiz siyosiy va ijtimoiy hayotidagi
amaliy ishtiroki haqida so’z yuritar ekanmiz, albatta, axborot erkinligini
ta’minlamasdan, ommaviy axborot vositalarini odamlar o’z fikr va g’oyalarini,
sodir bo’layotgan voqealarga o’z munosabati va pozisiyasini erkin ifoda etadigan
minbarga aylantirmasdan turib, bu maqsadlarga erishib bo’lmasligini o’zimizga
yaxshi tasavvur etamiz
2
.
Ma’lumki, fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini
ta’minlash masalasi insonning axborot olish, axborotni va o’z shaxsiy fikrini
tarqatish huquqi va erkinligini o’zida mujassam etgan bo’lib, bu O’zbekistonda
demokratik jamiyat asoslarini barpo etishning muhim sharti, ta’bir joiz bo’lsa,
tamal toshi hisoblanadi
3
.
Erkin saylov va o’z xohish-irodasini erkin bildirish prinsiplari, birinchi
navbatda har bir shaxsning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va
saylanish bo’yicha konstitusiyaviy huquqi milliy davlatchiligimiz modelining
asosini tashkil etadi. Saylovlar – bu mamlakatimizda amalda bo’lgan huquqiy
normalarning nechog’liq demokratik ruhda ekanini namoyon etadigan, demokratik
huquqiy davlatning uzviy belgisi, xalqning o’z xohish-irodasini erkin ifoda
etishning, fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi davlat va jamiyat
boshqaruvdagi ishtirokining asosiy shakli bo’lib, o’ta muhim va hal qiluvchi
ahamiyatga ega masaladir
4
.
1
O’sha asar. 29-b
2
I.A. Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” T.: 2010. 105-b
3
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7 – jild. – Т.: O’zbekiston, 1999, 134 – bet
4
I.A. Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” T.: 2010. 77-b
6
O’zbekistonimiz bosib o’tgan keyingi 19 yillik davr aholimizning keng
qatlamlari qo’llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat
notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo’ldi.
Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda
demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini
himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o’z salohiyatilarini
ro’yobga chiqarish, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy
madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar
muvozanatini ta’minlashga ko’maklashmoqda
1
.
Shu bilan birga «Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari
saylovi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha
oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng munosib fuqarolar ichidan saylanishini,
fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda mahallaning ahamiyati va roli
oshirilishini ta’minlaydigan chora-tadbirlarni nazarda tutadigan o’zgartish va
qo’shimchalar kiritish taklif qilinadi
2
.
Mavzuning ishlanganligi.Fuqarolik jamiyati barpo etishning nazariy va
amaliy jihatlari, ushbu jamiyatning huquqiy madaniyati, ma’naviy-ahloqiy
asoslariga oid muammolar O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti yillarida barcha
ijtimoiy gumanitar yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlarning diqqat markazida turibdi.
So’nggi yillarda fuqarolik jamiyatining mohiyati, tabiati hamda uni shakllantirish
jarayonlariga bag’ishlangan, shuningdek tegishli huquqiy madaniyat, huquqiy ong
va huquqiy mafkura tahliliga doir bir qator siyosiy-nazariy, falsafiy, huquqiy,
tarixiy yo’nalishdagi asarlar chop etildi.
Prezidentimiz I.A.Karimov asarlari, ma’ruza va nutqlarida Demokratik
jarayonlarni chuqurlashtirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish konsepsiyasi
haqida qimmatli ko’rsatmalar, asosiy tushunchalar berilgan. Ushbu asarlari
1
Karimov I.A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari. “Xalq so’zi”, 2002 yil 30 avgust
2
I.A. Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” T.: 2010. 18-b
7
O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, O’zbekiston XXI asrga intilmoqda, konsepsiya
va boshqa ma’ruza va asarlaridir.
Mazkur muammolar xususida tadqiqot olib borgan ko’pgina huquqshunos,
faylasuf, siyosatshunos olimlarimizning asarlari diqqatga sazovordir. Ular qatorida
akademiklar Sh.Z.O’razaev, M.Sharifxo’jaev, professorlar A.A.Azizxo’jaev,
Z.M.Islomov, X.T.Odilqoriev, S.Jo’raev, Sh.I. Jalilov, A.X.Saidov, R.Maxmudov,
U.Tadjixanov, M.A.Rajabova, M.M.Fayziev, E.H.Xalilov, fan doktorlari
A.Hamraev, F.X.Raximov, F.Musaev, M.Qirg’izboev va boshqalarni ko’rsatib
o’tish mumkin
1
.
Odatda, fuqarolik jamiyati xususida gap ketganda, qadimgi Yunon faylasufi
Arastu fikrlariga tayaniladi. Darhaqiqat, bu tushuncha Arastu tomonidan ilk bor
ilmiy va siyosiy iste’molga kiritilgan edi. U fuqarolik jamiyatini siyosiy
qurilishning ma’lum shakli orqali bir-birlari bilan bog’langan erkin va teng
huquqli fuqarolar uyushmasi sifatida xarakterlagan edi
2
.
Akademik M.Sharifxo’jaev o’zining “O’zbekistonda ochiq fuqarolik
jamiyatining shakllanishi” asarida ushbu jamiyatning tarixiy-nazariy talqiniga,
uning hozirgi zamonaviy tushunilishiga, xususiyatlariga, undagi insoniy ijtimoiy
holatga, hokimiyatning mazmun-maqomiga, davlat bilan jamiyat nisbatini
ifodalovchi xususiyatlarga, davlat tuzilmasini erkinlashtirish masalalariga,
fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslariga, shuningdek, islohotlarning “o’zbek
modeli” orqali mamlakatimizda ochiq fuqarolik jamiyatini shakllantirishning
1
O’razayev Sh.Z. Mustaqil O’zbekistonning Konstitusiyasi. – T., 1993; O’sha muallif. Vlast i zakon. – T., 1991;
Azizxo’jayev A.A. Davlatchilik va ma’naviyat. – T.: Sharq. 1997; Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun,
ertaga – T., 2002; Odilqoriyev X.T. Konstitusiya va fuqarolik jamiyati. – T., 2002; Odilqoriyev X., G’oyibnazarov
Sh. Siyosiy madaniyat. – T., 2004; Jalilov Sh.I. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. – T., 2001; Sharifxo’jayev M.
O’zbekistonda ochiq fuqarolik jamiyatining shakllanishi. – T., 2003; Jo’rayev S. Fuqarolik jamiyati: nazariya va
amaliyot. – T., 2003, Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 1 – 2 tom. – T. 1998; Umarova K.
Politicheskaya kultura narodov Uzbekistana i Karakalpakstana: istoricheskiy opqt formirovaniya. – Nukus, 1995;
Xalilov E.H. O’zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi oliy organi: soxta vakillikdan haqiqiy
parlamentarizmga qadar. – T., 2001; Musayev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. – T.,
2007; Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: nazariya va xorijiy tajriba. – T., 2006 va boshq
2
Қаранг: Резник Ю.М. Граждонское общество как феномен цивилизации. –М.: 1993; Проблемы
формирования гражданского общества. –М.: 1993; Граждонское общество и перспиктивы демократии. –М.:
1994; Граждонское общество. Мировой опыт и проблемы России. –М.: 1998; Туров И.С.Общество как
социальная система. // Социально-политический журнал. 1994, №12; Френк Ричард Д. Государство,
общество и бизнес в условиях индустриальной демократии.// Проблемы теории и практики управления,
1993, №1; Кравченко А.И. Введений в социологию. –М.: 1994; Очерки по истории теоретической
социологии XIX – нач. ХХ вв. –М.: 1994; Политология (под ред. Т.В. Полуниной). –М.:1998; Человек и
общество. // Социально-политологии. –М.: 1995 ва б
8
nazariy va amaliy jihatlariga ilmiy-publisistik nuqtai nazardan baho beradi.
Muallifning umumiy xulosasiga ko’ra, “Fuqarolik jamiyati mustaqil ishlab
chiqaruvchi, mustaqil erkin xaridor, mustaqil ozod fuqaro jamiyatidir”. Biroq,
asarda “mustaqillik” holatlarini mustaqillashtirish ruhi ustuvorlik qiladi.
Professor Z.M.Islomovning “Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga”
risolasida
fuqarolik
jamiyati
ijtimoiy
hodisasining
paydo
bo’lish–
shakllanish bosqichlari, uning mohiyati, tarixiy ildizlari, xususiyatlari, davlat bilan
fuqarolik jamiyatining o’zaro nisbati, asosiy tamoyillarini atroflicha ilmiy tahlil
qilib chiqadi.
Faylasuf va siyosatshunos olimlarimizdan prof. N.Shodiev, dotsentlar
S.Hasanov, T.Do’stjonov va M.Qirg’izboevlar fuqarolik jamiyati tahlilini qadimgi
Sharq va G’arb, xususan, yunon mutafakkirlari ilmiy, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy
merosidek tarixiy poydevorga tayangan holda amalga oshiradilar. Bunda ular
adolatli huquqiy davlat g’oyasiga, fuqarolik jamiyatida boshqaruv tartibi
masalalariga alohida e’tibor qaratadilar. Masalan, M.Qirg’izboevning “Fuqarolik
jamiyati: nazariya va xorijiy tajriba” nomli monografiyasida tahlil etilayotgan
hodisaning umumiy tushunchasi, unsurlari: siyosiy partiyalar, nodavlat notijorat
tashkilotlar, o’zini o’zi boshqarish organlari kabi fuqarolik jamiyati institutlarining
shakllanish bosqichlari bayon etilgan, shuningdek, fuqarolik jamiyatining tashkil
topishi, uning huquqiy davlat bilan munosabatlariga doir xorijiy tajriba nazariy
jihatdan umumlashtirilgan.
Professor X.T.Odilqoriev “Fuqarolik jamiyatining mohiyati va qadriyatlari
tizimi” hamda “Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati” nomli asarlarida fuqarolik
jamiyatining mohiyati, mazmuni, yuridik tabiati va ta’rifi, fuqarolik jamiyatini
shakllantirishning konstitutsiyaviy zamini, uning tarkibiy tuzilishi va faoliyat
yuritish tamoyillari, bu jamiyatning madaniyati, ma’rifiy qadriyatlari, ma’naviy-
axloqiy asoslari, fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zaro munosabati,
fuqarolik jamiyati sharoitida inson huquqlarini muhofazalash mexanizmi kabi
masalalar borasida muhim ijtimoiy-huquqiy xulosalar chiqaradi.
9
M.Sharifxo’jaev, X.Odilqoriev, Z.M.Islomov kabi olimlar muammoning
tahliliga qo’shgan eng qimmatli hissasi shundaki, ular fuqarolik jamiyatini uch
nuqtai nazardan: ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-madaniy
(axloqiy) jihatlarning bir butunligi deb talqin qilishni taklif etadilar. Fuqarolik
jamiyatining madaniy, ma’rifiy-ma’naviy, ijtimoiy-axloqiy jihatlariga e’tibor
bizning mazkur tadqiqotimiz uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
Faylasuf olim F.Musaev “Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy
asoslari” nomli doktorlik dissertasiyasida bugungi kunda mamlakatimizda
fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat shakllanishiga doir tarixiy va zamonaviy
ilmiy-nazariy qarashlar (konsepsiyalar)ni tahlil etgan. Unda fuqarolik jamiyati
qurishning milliy mafkuraviy, ma’naviy, huquqiy-madaniy jihatlariga ham e’tibor
qaratilgan
1
.
Mustaqil taraqqiyot yillarida fuqarolik jamiyatini shakllantirish bilan bog’liq
islohotlar jarayoni umumiy tahlili barobarida uning ma’naviy asoslariga ham
e’tibor qaratilib, huquqiy mafkura, huquqiy madaniyat, qonun ustuvorligi va
qonunga itoatkorlik muammolari ilmiy tadqiqotlar mavzusiga aylandi. Bu
muammolar ustida U.Tadjixanov, A.Saidov, E.M.Abzalov, R.Mahmudov,
E.H.Xalilov, N.Vaxobov, F.Xayitboev, Sh.Bilolxo’jaeva va boshqalar samarali ish
olib bordilar. Professorlar U.Tadjixanov bilan A.Saidovlarning huquqiy madaniyat
nazariyasiga oid darslik va monografiyalarini alohida ta’kidlab o’tish lozim
2
.
Fuqarolik jamiyati, huquqiy madaniyatining mohiyati, tushunchasi,
funksiyalari, uslublariga oid izlanishlar quyidagi mualliflar tomonidan amalga
oshirilgan: E.V.Agranovskaya, N.M.Keyzerov, V.P.Kudryavsev, A.L.Likas,
E.A.Lukasheva,
G.V.Malsev,
V.M.Mejuev,
V.P.Salnikov,
A.R.Ratinov,
1
Musayev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. – T., 2007.
2
Qarang: Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 2 jildli. – T.: O’zbekiston Respublikasi IIV
Akademiyasi. 1998; Таджиханов У. Научно-теоретические проблемы правовой культуры. Автореф.дисс... д-
ра юрид.наук. – Т., 1995; Xalilov E. Ijtimoiy turmushda huquqiy ongning o’rni. – T., 1997; Хамраев А.У.
Правовая культура личности. Автореф. дисс... канд.юрид.наук. – Т., 1999; Абзалов Э.М. Проблемы
формирования правовой культуры молодежи. Автореф. дисс... канд.юрид.наук. – Т., 2000; Vaxobov N.
O’zbekistonda huquqiy mafkuraning shakllanish muammolari. Yurid.fan.nomzodi... Avtoreferat. – T., 1997.
10
Yu.M.Reznik, A.P.Semitko, V.V.Lapaeva, V.S.Nersesyans, M.N.Marchenko,
N.I.Matuzov, V.A.Chetvernin, Ya.S.Yaskevich va boshqalar
1
.
Biz malakaviy bitiruv ishida boshqalardan farqli ularoq ijtimoiy tashkilotlar
tugrisida va ularning fuqarolik jamiyatga o’rni va ta’sirini yoritib berishga xarakat
qilamiz.
Diplom ishning maqsadi
ijtimoiy tashkilotlarning
O’zbekistonda fuqarolik
jamiyatini shakllantirish o’rni va rolini ochib berish.
Diplom ishning obekti fuqarolik jamiyatning rivojlanish xususiyatlari va
ijtimoiy tashkilotlar.
Predmeti esa fuqarolik jamiyatni shakllantirishda ijtimoiy tashkilotlarni
rolini ko’rsatish
Mavzuni yoritishda diplom ishida bir nechta masalalar ko’rib
chiqilgan. Fuqarolik jamiyati ko’p aspektrli hodisa hisoblanadi. Lekin bitiruv
ishida biz maqsadga erishish uchun qo’yidagi vazifalarga ahamiyat berdik.
Birinchidan, Fuqarolik jamiyatining nazariy-tarixiy talqinini tahlil qildik.
Bu yerda O’zbekistonda demokratik jamiyat to’g’risidagi qarashlar va uning
rivojlanish bosqichlari, ijtimoiy tashkilotlar-fuqarolik jamiyatining asosiy
elementlari, fuqarolik jamiyati demokratik sivilizasiyaning oliy shakllari sifatida
tahlil qilingan.
Ikkinchidan, O’zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanishining o’ziga xos
xususiyatlarini ko’rib chiqdik. Ushbu savolni yoritishda Konstitusiyaviy
davlatchilik-fuqarolik
jamiyat
asosi,
islohatlarni
o’zbek
modeli
va
modernizasiyalashtirish imkoniyatlari, Ijtimoiy hamkorlik – fuqarolik jamiyat
institutlarining rivojlanishi va istiqbollari muammolari ko’rib chiqilgan.
1
Қаранг: Аграновская Е.В. Правовая культура как фактор общественной жизни. – М., 1982; Унинг:
Правовая культура и обеспечение прав личности. – М., 1988; Ершова Л.А. Правовая культура должностных
лиц и пути его формирования. Автореф. дисс... канд.юрид.наук. – М., 1991; Сальников В.П. Правовая
культура: теоретико-методологический аспект. Автореф. дисс... д-ра юрид. наук. – Л., 1990; Кейзеров Н.М.
Политическая и правовая культура – М., 1983; Гражданское общество. Мировой опыт и проблемы России. –
М., 1998; Межуев В.М. Гражданское общество, правовое государство, право. – М., 2002, Резник
Ю.М.Гражданское общество как феномен цивилизации. – М., 1993; Проблемы общей теории права и
государства. – М., 2000; Лукашева Е.А. Права человека. – М., 1999; Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.,
1990; В.А.Четвернин Демократическое конституционное государство: введение в теорию. – М., 1993 ва
бошқ.
11
Malakaviy bitiruv ishining metodologik asosi va metodlari: O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning asarlarida bayon qilingan imkoniyati cheklanganlarni huquqiy
muhofazani shakllantirish haqidagi fikrlari, O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim
to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», Oliy Majlisning
imkoniyati cheklanganlarni muhofaza qilishning huquqiy negizlariga oid qabul
qilgan qonunlari, xalqaro hamda mamlakatimizda qabul qilingan aholining shu
toifasiga taaluqli qonun hujjatlari ushbu malakaviy bitiruv ishining metodologik
asosi sifatida olindi.
Prezidentimiz asarlariga yondashgan holda bu savollarni yoritishda bizlar
umumilmiy va empirik metodlarni asos qilib ayniqsa analiz, qiyosiy taqqoslash,
kuzatuv, tarixiylik va mantiqiylik va hujjatlarni tahlil qilish metodlari orqali
yuqoridagi muammolarni yoritishga harakat qildik.
Malakaviy bitiruv ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: Malakaviy bitiruv
ishi 64 betni tashkil qilib, kirish, ikki bob, beshta paragraf, umumiy xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Bitiruv ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv ishnning ilmiy natijalari Tarix-
falsafa fakulteti talabalari uchun ma’lumot manbai sifatida, boshqa fakultet
talabalari uchun «Siyosatshunoslik» fanida hamda «Demokratik jamiyat qurish
nazariyasi va amaliyoti» fanini o’zlashtirish jarayonida foydalanish va shu mavzu
bo’yicha tadqiqitlarni olib boruvchi mutaxasislar foydalanish uchun maqsadga
muvofiqdir.
12
I-BOB.
FUQAROLIK
JAMIYATINING
NAZARIY-TARIXIY
TALQINI.
1.1.§ O’zbekistonda demokratik jamiyat to’g’risidagi qarashlar va
uning rivojlanish bosqichlari
Xar qanday davlat o’z jamiyatining tarixiy, madaniy va axloqiy merosi,
negizlari asosida rivojlanishida yangi bosqichlarga ko’taradi uning istiqbol
omillarini kengaytiradi. Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yana shunday
davlatchilik merosi insoniyatning tarixi rivojiga ulkan xissa qo’shgan
1
.
Prezident I.A.Karimov tarixchi olim va jurnalistlar bilan bo’lgan
uchrushuvida ta’kidlaganidek xozir O’zbekiston deb ataluvchi xudud, ya’ni
bizning Vatanimiz nafaqat Sharq balki umumjaxon sivilizasiyasi beshiklaridan biri
bo’lganligini butun jaxon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk
allomalar, fozilu-fuzalolar, olimu-ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib
chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan,
saykal topgan. Darxaqiqat, Mavarounnaxr oralig’ida paydo bo’lgan ulkan
davlatchilik madaniy meros insoniyat tarixi ibtidosida eng dastlabki xolda qadimiy
davlatchilik, madaniyati sifatida ma’lum. Ayni paytda bunday meros
mustaqilligimiz sharofati bilan milliy davlatchilik to’g’risidagi ta’limotlarni
urganish imkoniyatini ochib berdi
2
.
1
I.A. Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi
qo’shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi ma’ruzasi. T.: 2010. 70-b
2
I.A. Karimov O’zbekistonning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruza. 1995 yil, 23 fevral. “Vatan sajdagoh kabi
muqaddasdir” kitobida, 3 jild, - Toshkent: O’zbekiston, 1996 yil, 10 bet.
13
Ma’lumki O’zbekistonda milliy davlatchiligimiz to’g’risidagi eng qadimgi
manba "Avesto"dir. U eramizdan oldingi 3 minginchi yillarda ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan ilk davlatchilik to’g’risidagi ijtimoiy qarash xiisoblanadi.
Agar "Avesto" da ilgari surilgan g’oyalarga e’tibor beradigan bo’lsak, bugungi
adolatparvar demokratik jamiyat barpo etishga qaratilgan g’oyalarimiz bilan
xamoxang ekanligini ko’ramiz
1
.
Davlatchiligimiz asoslarini shakllantirish borasida "Avesto" deyarli bir
ijtimoiy masalalar, qadimgi geografik tushunchalar, etnik jamoalar, viloyat
xududlari ularning nomlari, qadimgi mamlakatlarning ruyxati, iqtisodiy va ijtimoiy
munosabatlar, ijtimoiy va siyosiy tuzum asoslari, zardushtiylarning falsafasi,
dunyo tarixining rivojlanishi xaqidagi ma’lumotlarini uz ichiga kamrab oladi.
Manbada avvola inson erki, komilligi, ruxiy sog’lomligi masalalari ustuvor
kuyiladi. Masalan, men yaxshi fikr, yaxshi so’z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh
etaman deyiladi. "Yasna" (14) kitobida Axuramazda, insonlar o’rtasida
bo’layotgan munosabatlar uzaro samimiylik, xurmat, begaraz yordam va okibatli
bo’lish zururligiga, yomon fikrlardan xoli bo’lishga ishora qiladi. Kattaga xurmat
va kichikka izzat, sabr-bardoshlilik xalollik, mexr okibat va boshqa bir qator
tamoyillar borki milliy goyamizning asosiy tamoyillariga uygun keladi
2
.
G’oyalarning bunday tarzda qo’yilishi dunyo ana shu kuchlarning yonma-
yon yashashidan iborat, degan falsafaning moxiyatini anglashga undaydi.
3
Shu
tariqa "Avesto" usha zamonda yashagan odamlar o’rtasidagi munosabatlarni
barqarorlashtirishda davlatga bo’lgan extiyoj va zururiyati ularoq yuzaga kelgan
manba bo’lib xisoblanadi.
"Avesto"da eng muxim masalalardan biri bu xuquqiy munosabatlarning
nazariy jixatdan shakllanganligidir. Unda inson xayoti va odamlar o’rtasidagi
ijtimoiy-iktisodiy munosabatlar xuquqga asoslanganligi xaqida ma’lumot bor.
Xaqiqat yaxshi so’z va maqsad, poklik va ezgulikka intilish, suv, er, olov, xonadon
va chorvani asrab-avaylash axloqiy burch bo’lib sanalgan. Inson uzining ishlari va
1
Otamurodov S. “Avesto” “Milliy g’oyamiz manbayi jamiyat va boshqaruv” 2002 y, 34 bet
2
Абдукомилов Р.Авестийский текст о государственности и правой вопрос--- и эволюции структуры,
O’zbekiston tarixi, 2000y 3 son, 22 bet
3
Otamurodov S. “Avesto” Milliy g’oyamiz manbayi jamiyat va boshqaruv” 2002 y, 34 bet
14
fikrlari bilan yaxshilik, yorug’lik va baxt keltiruvchi, xayot va xaqiqat beruvchi
oliy tangri Axuramazdaga yordamchi bo’lib xizmat qiladi.
Oila va jamoada berilgan so’zdan yoki maqsaddan voz kechish, odamlar
o’rtasida tuzilgan axdnomani buzish katta gunox xisoblangan. "O Spitamen
shartnomani buzuvchi kishi butun mamlakatni buzadi shu bilan birga o’rtaga
tegishli barcha mol-mulkga putur etkazadi. O Spitamen, axtingni buzma"
(yasht. X bob)
1
Tarixiy xujjatlar asosida aytish mumkinki, "Avesto"ning "Yasna", "Visprat",
"Yasht", "Videvdat" kitoblarida ilgari surilgan xuquqiy ta’limotlar Rim xuquqidan
qadimiyroq xisoblanadi, boz ustiga ular keyinchalik tashkil topgan davlatlar
siyosiy tizimning shakllanish manbasi bo’lib xam xizmat qilgan. Shu tariqa
"Avesto" Grek mutafakkirlari va Rim xuquqshunoslari ijodida o’zining xar
tomonlama mukammaligi bilan ta’sir ko’rsatgan. Jumladan, inson xuquqi jismoniy
va xuquqiy shaxs erkinligi, inson erkinligi, erkak va ayolning tengligi masalasi,
ozchilikning xuquqiy, voyaga etmaganlar xuquqi shartnomalarning majburiylik
xuquqi, mol-mulk xuquqi, oila xuquqi shartnomalarning majburiylik xuquqi,
jinoyatning qasddan yoki extiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyat turlari ishlab
chiqilgan, ug’rilik yoki bosqinchilik farqlari tasniflangan ximoya xuquqi va sud
ishlarini yuritish xamda tashkil etish kabi boshqa xuquqiy tamoyillari o’z ifodasini
topgan.
X-XIII asrlar O’rta Osiyo tarixida shunday murakkab davr bo’lgan xalqning
o’z mustaqilligi uchun kurashishi, bunda xurriyat va inson erkinligi g’oyalari
millatni ma’naviy yuksalishga olib kelgan. Bu davr uz mazmuni, salmogi jixatidan
O’rta Osiyoda uygonish davri deb tarixga kiradi
2
. Uyg’onish davri madaniyatining
o’zigi xos tomonlari mavjud bo’lib ular quyidagilardan iborat
edi:
1)
Dunyoviy ma’rifatga intilish bu yulda utmish va kushni
mamlakatlarning madaniyati yutuklaridan keng foydalanish ayniqsa ijobiy-
falsafiy, diniy, tarixiy xamda ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish.
1
Sa’dullayev A, Aminov, Mavlonov, U Norqulov O’zbekiston tarixi, Davlat va jamiyat taraqqiyoti. Т.Akademiya
2000 y. 31 bet
2
O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. T.: “O’zb”, 1995. 182 bet
15
2)
Tabiatga qiziqish
3)
Insonni ulug’lash
4)
Qomusiylik
5)
Davlat qurilishi va boshqaruv
6)
Davlat raxbari
Bu davrning yirik namoyondalaridan biri Abu Nasr Farobiy o’zining "Fozil
odamlar shahri" asarida insoniyat jamiyatining vujudga kelishi va rivojlanishning
muayyan tabiiy davlatga bo’lgan ehtiyojlarining paydo bo’lishini, unda adolat va
axloqning shakllanish qonuniyatlari nazariy jixatdan tasnifini yaratganligi bilan
mashxurdir. Shu tariqa yaxshi davlat shakllari va unda boshqaruvning muntazam,
izchil siyosiy tizimini yaratishga erishadi. Masalan, fozillar shahrining (davlat
nazarda tutiladi) tarkib topishi va unda qanday axloqiy sifatdagi shaxsning raxbar
bo’lishi tasniflari bugungi demokratik jamiyat qurishning bevosita nazariy talablari
bilan uyg’un keladi. Bu borada A.N.Farobiy-ularning o’zlaridan saylangan raxbar
yoki boshliqlar xoqimi mutloq bo’lmaydi, ular odamlar ichidan kutarilgan,
sinalgan eng olijanob raxbarlikka loyiq kishilar bo’ladi. Shuning uchun bunday
raxbarlar uz saylovchilarini to’la ozodlikka chiqaradilar, ularni tashqi dushmandan
muxofaza qiladilar
1
deb takidlaydi. Davlat boshqaruvida demokratik tamoyillarni
ta’minlash bilan bogliq axloqiy qadriyatlarni tizimlashtirish, e’tiborli jixati
shundaki, Farobiy qarashlaridagi "xoqimi mutloq bo’lmasligi, saylovchilar
irodasi", "ozodlik" kabi fikrlari nafaqat shu davr, balki butun insoniyat
madaniyatining-demokratiyani bosh goyasi bo’lib xizmat qiladi.
Ayni paytda, Farobiy fozil shaharlarning (davlatning) ziddiyatli bo’lgan
shaharlarning ijtimoiy mohiyatini ochib beradiki, bu totalitar davlat tizimiga xos
keladi. Masalan, johil shaxrining bir necha xususiyatlarini ko’rsatadi. Bunday
shaharlar adolatli jamiyat qurish to’g’risidagi ta’limotlarga zid ekanligi
ko’rsatiladi.
Davlat va uning boshqaruviga daxldor masalalar Yusuf Xos Xojib ijodida
xam katta urin tutgan. U "Kutadg’u bilig" dostonida davlatni boshqarish amallari
1
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” 1993 y, Т. 198 bet
16
qoidalari va siyosiy-axloqiy munosabatlarni jamiyatda qaror toptirishga qaratilgan
qarashlari bilan e’tiborlidir.
U davlat boshqaruvi va xizmatini tashkil etish turlarini, hamda shu
darajalarga muvofiq sifatlarini tasniflaydi.
1
Shoxlikka da’vogarlar onadan bir ajib
iste’dod bilan tug’iladilar va ular darxol yaxshi yomonni ajratish fitratiga ega
bo’ladilar. Bundaylarga Xudo idrok, farosat va yumshoq bir kungil ato etadilar,
qolaversa yaxshi ish yuritish uquvi bilan xam ishlaydi
2
deydi. Ayni paytda ana
shunday iste’dodning tasniflarini Farobiy singari 12 sifatlarini ko’rsatish bilan
birga uning vazifasi va majburiyatlarini belgilaydi. Bunda u jamiyat tabaqalarini 15
toifaga ajratib, xar biriga ko’rsatilishi lozim bo’lgan muruvvatni adolatli davlatni
mustaxkamlashda va uning boshqaruvini tashkil etishda muxim omil ekanligiga
e’tiborni qaratadi.
Unga zamondosh bo’lgan qomusiy olim Ibn Sino O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy
va ijtimoiy-falsafiy fikrlarning buyuk namoyondasi tibbiyot, ijtimoiy-siyosiy,
axloqiy ta’limotlar tarixiga ulkan xissa qo’shgan mutafakkirdir.
Adolatli davlat boshqaruvchisi uning mukammal tizimini yaratish borasida
ulkan ilmiy meros qoldirgan O’rta asrlar mutafakkiri Nizomulmulkning
"Siyosatnoma" asari muxim manba xisoblanadi. Amaldorlarni axloqiy fazilatlarga
qarab tanlash adolat va insofni oyok osti qiladigan kishilarni davlat ishlariga
aralashtirmaslikni, davlatni boshqarishda kengash bilan olib borishi, faoliyatlarni
muntazam nazorat qilish, itoat, ijro sifatlari to’g’risidagi fikrlari bilan
axamiyatlidir. Ayniqsa, Nizomulmulkning "Ko’pchilik bo’lib qabul qilingan qaror
eng sabobli bo’ladi va shunday yul tutish kerak"
3
degan qarashlari
ajdodlarimizning davlat qurilishining demokratik tartiblariga nechog’lik darajada
axamiyat berganligidan dalolat beradi.
Diniy-ilmiy tadqiqotlarda borliq, iloxiy qudrat, inson komilligi, adolat-insof,
diyonat, vijdon kabi g’oyalar inson ruxiyatini poklash orkali erkin jamiyatga
chorlanadi. Bu borada J.Rumiy shunday deydi "Inson bir buyuk mu’jiza va uning
1
Yusuf Xos Xojib "Qutadg’u bilig" Т, Fan 1971y 328-b
2
O’sha asar 329 bet
3
Nizomulmulk “Siyosatnoma” Т.Adolat 1997 y. 98 bet.
17
ichida xamma narsa yozilgan. Biroq zulmat va pardalar borki, ular yozuvlarni
o’qishga imkon bermaydi. Zulmat va pardalar, turli-tuman mashg’ulotlar insonning
dunyo ishlari borasida olgan tadbirlari va kunglining so’ngsiz orzularidir".
1
Darhaqiqat, J.Rumiyning qarashlarida insonning farqi uning komilligiga
asoslanadi. Shuning uchun u dunyoga erki, dini, millati, tabaqasidan qat’i nazar,
barcha insonlarga barobar murojaat qiladi. "Menga vaxdan mayini tutgil, uzgalarni
ham ondin baxramand etgil, toki jamoat bo’lib, fakat suvratda bo’lmish
tafovutlarni bartaraf etaylik. Biz xammamiz yagona yogochning butoklari, yagona
qo’shinning navkarlarimiz".
2
Jaloliddinning bashariyat birligi xaqida gapirishi davr
uchun mislsiz jasorat edi.
Ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot rivojining ma’naviy asoslarini urganishda O’rta
Osiyoda vujudga kelgan tasavvufchilar oqimining axamiyati xam aloxida muxim
urin tutadi. Tasavvuf ta’limoti asosida adolat, xaqiqat, to’g’rilik, mexr-shafqat,
insof, iymon-e’tiqod, ilm, mexnatsevarlik, vatanparvarlik kabi umuminsoniy
g’oyalarni targibot qiluvchi futuvvatga asoslangan bir kancha diniy, siyosiy
oqimlar paydo bo’ladi. Ular jamiyatning axloqsiz unsurlariga goyaviy kuch sifatida
qarshi qo’yiladi.
Bu borada A.Yassaviy shunday deydi: "Shayx uldurkim niyoz olsa,
miskinlarga, garib, bechoralarga bergaylar. Agar olib o’zi esa, murot et emishdek
bo’lgay. Agar tun qilib kiysa, ul tun tuzguncha Xaq Taola namoz, ruzasini qabul
qilmagay va biror olgan Niyozidin non qilib esa, Xaq Taola oni duzaxda turluk
azobga girifdor qilgay va agar andog shayxga xar kishi e’tiqod qilsa kofir
bo’lgay".
3
Yassaviyning xikmatlarida raxbar shaxslarning sifatlari to’g’risidagi
talqinlar deyarli ijodining asosini tashkil etadi. Chunki, shu davrda xalq orasida
katta obru-e’tiborga ega bo’lgan sufiy shayxlar siyosatiga bevosita aralashib
kelganlar. Bu borada Amir Kulolning ugli, amir Umarning qarashlari (1406 yil
1
Rumiy “Ichingdagi ichingdadir”. Т.”Yozuvchi” 1997 y 51 bet
2
Fish Red, Jaloliddin Rumiy. Т. "Adabiyot va san’at" nashr 1986 y, 241 bet
3
Axmad Yassaviy. “Devoni hikmat”. Т. "G’.G’ulom" nash. 1992 y. 8 bet
18
ulgan) siyosatning nazariy va amaliy moxiyatini ochishda e’tiborlidir. Unda
siyosatga shunday nisbat beriladi.
"
Bilgilkim, siyosat-tutib turish va tartibga solishdir, yomon kishilarni
qo’rquv va titroqda tutmoq, yaxshilarni taqdirlamoq kerak. Agar siyosat bo’lmasa,
davlatning muxim ishlari amalga oshmaydi: agar tartibot, jazo qonunlari bo’lmasa,
davlat ishlari xam unglanmaydi. Chunki, hukmdorning, jamoaning ko’rki, davlat
va dinning rivoji siyosatdir". Ya’ni din orkali siyosatda umuminsoniy qadriyatlar
ifoda etilishi va bunday siyosat esa, bevosita davlat qonunlari orkali oilada uz
tasdigini topishiga erishmok lozim deb xisoblayman".
1
Amir Temur uz davridagi xizmatlarining eng asosiy eng buyugi-bu uning
davlat arbobi sifatida adolat g’oyalariga asoslangan milliy davlatchilik
ta’limotlarining xuquqiy negizlarini yaratganligi xamda uni tadbik etib
berganligidir. Shu tariqa uz siyosiy faoliyatini shunday xulosalaydi: "xar
mamlakatning yaxshi kishilariga men xam yaxshilik qildim, nafsi yomonlar,
buzuklar va axloqsiz odamlarni mamlakatimizdan kuvib chikardim. Pastkash va
razil odamlarga uzlariga loyik ishlar topshirdim, hamda hadlaridan oshishlariga
yo’l quymadim"
2
.
Undan tashqari «Ulug’larni va sharaf - e’tiborli kishilarni hurmatlab,
martabalarini oshirdim. Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam
yo’lini to’sdim»
3
deb ta’kidlaydi A.Temur o’z tuzuklarida
Shu davrning yirik klassik namoyondalardan biri Alisher Navoiydir. U
nazariyotchi va amaliyotchi sifatida davlat siyosatining adolatli asoslari va uning
ma’naviy mezonlarini rivojlantirishga katta xissa qo’shadi ayniqsa, adolasizlik va
zulm davlatni tanazzulga, jamiyatni jaholatga olib kelishi to’g’risidagi qarashlari
o’z ifodasini topadi: "…davlat ishi bilan mashgul amaldorlik choglarimda kungil
mulkini turli odatlarning xujumi bo’lgaladi. Goh amirlik urnida utirdim va
hukumat maxkamasida xalqning arzdodini surdim va goh podshox yonida vazirlik
1
www.Ziyonet.uz.
2
Temur tuzuklari. T.: 1994y. 124 bet
3
O’sha asar 144 bet
19
qildim va menga umidvor nazar bilan qarab turgan elga muruvvat ko’rsatdim "
1
deydi.
A.Navoiy adolat to’g’risidagi qarashlarida inson ruxiyati bilan boglik
ijtimoiy illatlarning moxiyatini izlaydi. Jamiyatda yovuzlikning kelib chikish
sababalarini taxlil etadi. Adolatli jamiyatga erishishda nafaqat podshoxning
odilligi, balki, fuqarolar o’rtasidagi munosabatlarning adolatli, ma’nan sog’lom
bo’lishi lozimligiga e’tiborni qaratadi: "oilamda bo’lmish xar nav’ odam bilan
ko’rishdim; katta-kichikning fe’li atvorini o’rgandim; yaxshilik va yomonlikning
sharbatini ichib, zaxrini totib ko’rdim. Baxil va paskashlarning zaxmini, saxovatli
kishilarning malxamini kunglim darxol sezadigan bo’lib qoldi"
2
deydi. Ayni
paytda, inson ruxiyati bilan boglik illatlar moxiyatiga shunday nisbat beradi:
"Yaxshilikka mukofot-kupollik; odob bilan qilingan xushmuomila evaziga
kekkayish, takaburlikdan o’zgacha munosabat kurmaymiz. Birovga bir xizmat
qilsang, undan un zarb eyishga tayyor turmoq kerak; kimgaki bir tavoze’
kursatsang, ming qupollik va dilsiyoxlikka hozir bilib turmog'ing lozim".
3
Shu
tariqa, u "Maxbub ul qulub" asarida xar xil odamlarning fe’l-atvori va axvoli,
yaxshi fe’l xosiyati va yomon xislat kasofati xaqidagi qarashlari asosida jamiyat
ijtimoiy munosabatlarning yaxlit nazariy tizimi, fuqaro-jamiyat-davlat o’rtasidagi
axloqiy majburiyatlarni umumlashtirishga erishadi.
Adolat g’oyasi Navoiyning juda ko’p asarlarida turli tarzda ifodalangan.
"Xayrat ul-Abror", "Saddi Iskandariy", "Farxod va Shirin", "Sab’ai sayyora",
dostonlarining, "Maxbub ul-qulib" asarlarining bosh goyasi adolatdir. Yana shuni
aytish kerakki, Navoiyda insondagi juda kup ijobiy xislatlar, chunonchi sadokat,
vafo, xayo, saxovat kabilar xam adolat bilan boglab tushuntiriladi. Zero, kishida
adolat tuygusi bo’lmasa, unda boshqa sifatlar xam bo’lmaydi
4
deb qaraydi.
A.Navoiy zamondoshlari, Arastu, Aflotun, Farobiy, Ibn Sino, Nasriddin
Tusiyning ilmiy merosi, asarlarini kunt bilan urgangan, ularning ilmiy va
1
Komilov N/ Navoiy va zamonamiz. Jahon adabiyoti, 2001, fevral soni 10 bet
2
Аlishеr Nаvоiy. «Mаhbub ul qulub». T., 1983.-122 b
3
Аlishеr Nаvоiy. «Mаhbub ul qulub». T., 1983.-120 b
4
Komilov N/ Navoiy va zamonamiz. Jahon adabiyoti, 2001, fevral soni 10 bet
20
insonparvarlik g’oyalaridan xabardor bo’lib, uzi shu yunalishda katta meros
qoldirgan ijodkorlar Zaxriddin Muxammad Bubur, Xusayin Voiz Koshifiy va
Jaloliddin Davoniylardir. Ular davlashunoslik, axloqshunoslik, adabiyot, ta’lim-
tarbiya, nasr va nazm soxalarida ijod qilgan yirik olimlardir. Davlat boshqaruvi va
uning siyosati bilan boglik bo’lgan ijtimoiy-axloqiy masalalarni M.Z.Boburning
"Boburnoma"
1
Koshifiyning "Axloqiy Muxsiniy"
2
, Davoniyning asarida atroflicha
bayon qiladi. Ular jamiyatning paydo bo’lishi, ijtimoiy tabakalar, davlat va uni
boshqarish yullari, adolatli va adolasiz podshoxlar, ularning fuqarolarga
munosabati, axloq va ta’lim-tarbiya masalarini o’z navbatida o’tmish davlatchilik
madaniy merosimiz bilan bogliq bo’lgan qadriyatlarimizni yanada boyitishga
xizmat qilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, XIV-XV asrdagi ijtimoiy va madaniy
yuksalish uz mazmun-moxiyati bilan IX-XII asrlardagi O’rta Osiyodagi Uygonish
davrining uzviy davomi edi. Xulosa shundaki, bunday madaniy meroslarning
monandlikka intilishi, uning davriy uygunlashuvi xalqlar xayotida taraqqiyot
xamda yuksalishiga poydevor bo’lgan nazariy ta’limotlarning rivojlanish
boskichlarini kuzatamiz.
Ammo, O’zbekiston xalqlari davlatchilik tarixi o’z taraqqiyotida bir xilda
rivojlangan emas. XVI-XIX asrlar O’rta Osiyo xayotida murakkab va keskin
burilish davri bo’ldi. Uning murakkabligi avvalo Amir Temur imperiyasining
parchalanishi xamda vorislar o’rtasidagi nizolar bilan boglanadi. Doimiy ixtiloflar
moydoniga aylanib qolgan Movaraunnaxr Shayboniyxon lashkarlari tomonidan
bosib olinadi. Davlatda egasizlik, boshbodoklik xukm suradi.
Mana shunday sharoitda haqiqiy ilm o’rnini diniy aqidaviy qarashlar
egallaydi. Natijada anik va tabbiiy fanlar kuvgunga uchraydi, ayniksa matematika
va astronomiya orqada koladi. Buning oqibatida ilm-fan rivojining darajasi keskin
pasayib ketadi. Ayni paytda, bu davr oldingi mutafakkirlarning ilgor g’oyalarining
uzaro faol ta’siri zaiflashuvi bilan xarakterlanadi. Din bevosita davlat siyosatining
1
Qarang: Bobur. “Boburnoma”. Т. “Yulduzcha”, 1989
2
Qarang: Ma’naviyat yulduzlari. R.Maxmudov; “A.Qodiriy” nash. 1999. 227 bet
21
asosiga, xoqimiyat uning raxnomalari qolida manfaatlarini nikoblovchi mafkuraga
aynaladi. Natijada jamiyatda diniy tazyik kuchayadi. Din peshvolari davlat
siyosatiga bevosita aralashishi okibatida bir yoklama mafkuraviy zulm ortib
boradi. Xar qanday ijodiy xur fikr ta’kibga olinadi
1
.
Shunga qaramay O’rta Osiyoda ijtimoiy fikr, falsafa adabiyot, tarix, musika
fanlari, me’morchilik, tasviriy san’at rivojlandi, qator madrasa va machitlar kurildi.
Jumladan, Ibn Muxammad Yusuf Al-Korabogiy, Muxammad Sharif, Mashrab va
Sufi Olloyor, Nodira, Uvaysiy, Dilshod, Komil Xorazmiy, Avaz Utar, Bedil,
Fuzuliy, Axmad Xoji ijodiyotida ilgor ijtimoiy g’oyalar yaratiladi.
Shu davr shark mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlarini chukur urgangan
olim I.Muminov ayniksa, Bedilning falsafiy ijodiga katta baxo beradi. Bedil
dastlab islom falsafasini xamda xind falsafasini urganganligini kayd etadi. Uning
g’oyalari ma’rifatli bo’lishga, bilim va xunarni urganishga, ayni payt, yovuzlikka
murosasiz bo’lishga da’vat qilganligini kursatadi
2
.
E’tirofli jixatlari shundaki, shu davr ijodkorlari kaysi soxada ijod qilmasin,
shaxs va ziyolilikka xos kudratda ularning asosiy dikkati xalq va uning turmush
dardi bilan bevosita boglik bo’lganligiga amin bo’lamiz. Mulla Olim Maxmud
Xoji uzining "Tarixi Turkiston" asarida shunday deydi. "Turkiston xonlari
vaktidagi musulmoniyalar nixoyat darajada axvoli olamidan xabarsiz bo’ldilar.
Zolim xakamlarga rost va to’g’ri so’zni aytadurgonlar kolmay, zolimlar uchun
besh-un tillo badaliga ertadan kechgacha xushomad so’zlar aytib, alar qanday so’z
aysa ma’kul deydurgonlar bo’lgon edilar. Ilmu maorifda bo’lsa Turkistonda utgan
Ibn Sino, Farobiy, Ulugbek, Ali Kushchi urniga ulturgon olim, faylasufi zamon
deganlarimiz izzatu nafs va riyokorlikka tabdil bo’lib, jaxl balosiga mubtalo
bo’lgon edilar…"
3
.
Demak, jamiyat to’g’risidagi dastlabki qarashlar ana shulardan iborat. Bu
fan milliy istiqlol goyasi bilan chambarchas boglik xolda rivojlanadi.
1
O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. “O’zb”, 1995. 182 bet
2
Mo’minov I. O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy tafakkurning rivojlanishi tarixidan. Т.: “Fan”, 1960. 77 bet
3
Mulla Olim Maxdumhoji “Tarixi Turkiston” “Nafas” nashriyoti, 1992 yil 100-bet
Do'stlaringiz bilan baham: |