O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti Tarix fakulteti

Download 494,83 Kb.

Pdf ko'rish

Sana	06.10.2019
Hajmi	494,83 Kb.
	#23077

Bog'liq
ozbekiston bozor iqtisodiyotiga otish yolining huquqiy asoslari va infratuzilmasining yaratilishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

Alisher Navoiy nomidagi

Samarqand davlat universiteti

Tarix fakulteti

O’zbekiston tarixi kafedrasi

O’zbekiston tarixi fani

Mavzu:

O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tish

yo’lining huquqiy asoslari va infratuzilmasining

yaratilishi.

Kurs ishi

2014-2015 o’quv yili

Bajaruvchi: 3-kurs  talabasi Gulomava D.

Ilmiy rahbar: Qo’shboqov H.

Kurs ishi O’zbekiston tarixi kafedrasi komissiyasida himoya qilindi

va _____ ga baholandi. (Bayonnoma № ____ 2015)

Komissiya raisi:

______________________

Komissiya a’zolari:   ______________________

______________________

______________________

Samarqand 2015-yil

O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lining

huquqiy asoslari va infratuzilmasining

yaratilishi.

Reja:

Kirish.

II.

Asosiyqism.

1. O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish

yo’llari.

2. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari

va xususiyatlari.

3. Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish va uning

asosiy yo’nalishlari.

III. Xulosa.

IV. Foydalanilganadabiyotlarro’yxati.

Kirish.

O’tish davrining mazmuni. Bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’llari.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohotlar o’tkazilib, butun iqtisodiy

munosabatlar tizimi qayta quriladi va o’zgartiriladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish

davri - ma‘muriy buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o’zgartirish

hamda bozor tizimining asoslarini shakillantirish jarayonlari amalaga

oshiruvchi tarixiy davrdir. Jahondagi ko’pgina rivojlangan mamlakatlarning

tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo’li - ilmiy asosda

(ravishda) boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan

olindi. Bir qator davlatlar shu yo’lni tanladilar. Ya‘ni:

1.  Rivojlangan  mamlakatlar yo’li;

2.  Rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li;

3.  Sobiq  sotsiolistik mamlakatlar yo’li;

4.  Sotsializm    g’oyalarini    samarali  bozor    iqtisodiyotini    vujudga    keltirish

mexanizmi bilan  qo’shib  olib  borish  yo’li (Xitoy, V‘etnam)

Bozor iqtisodiyotiga o’tish har bir mamlakat uchun xos bo’lgan model

(nusxa yoki andozaga) ga asoslanadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning

umumiyligi va farqi bo’ladi. Umumiyligi – ularning hammasi bozor

iqtisodiyotiga o’tishning qonun-qoidalariga amal qiladi. Shuning bilan birga

ko’rsatib o’tilgan har bir yo’lning o’ziga xos xususiyatlari ham bor. Masalan,

bozor munosabatlariga o’tishning rivojlangan mamlakatlar yo’lida oddiy tovar

xo’jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyotiga

va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o’tiladi.

Mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarni bozor iqtisodiyotiga o’tish

yo’lining xususiyati - bu qoloq, ananaviy iqtisodiyotga erkin bozor

iqtisodiyotiga o’tishdir.

Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo’lining muhim belgisi

markazlashtirilgan, ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi

zamon rivojlangan bozor tizimiga o’tishdan iboratdir.

Asosiy qism.

Bozor iqtisodiyotiga inqilobiy yo’li bilan ya‘ni jadal usulda yoki

evolyutsion yo’li (tadrijiy) bilan, ya‘ni bosqichma-bosqich o’tish mumkin.

Revolyutsion yo’li qo’llanganda tub islohotlarni o’tkazish, avvalgi tizimni

va tarkib topgan iqtisodiy munosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab

etilib, “karaxt qilib davolash” usuli (“shokovaya terapiya”) deb ataladi.

Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor

munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikatsiz vujudga

keltirish mumkin. Bu o’tish davrining ma‘qul yo’li ekanligini islohotlar tajribasi

ko’rsatadi, ya‘ni kamroq ijtimoiy larzalarga olib keladi.

Ma‘muriy – buyruqbozlik  tizimi  ikkita ahamiyati  kamchilikka ega:

1.

Ro’y    berayotgan  o’zgarishlarga  tezda    moslashuvchan  emasligi,

asta-sekinlik bilan  moslashib borishi;

Samaradorlikning o’ta darajada pasayib ketganligi.

Ma‘muriy-bo’yruqbozlik iqtisodiyotini bozor iqtisodiyotiga aylantirish

uchun tizim islohotlari utkazish amal qiladi. O’tish davrda bozor iqtisodiyotini

shakllantirishning asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Bu xo’jalik hayotining barcha

sohalaridagi to’liq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin

ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan

iborat:

xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat manopoliyasini

bekor qilish;

resurslarning markazlashgan ko’rinishidagi taqsimotini

to’gatish;

narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosia

shakillantirishga o’tish;

4.

ichki va tashqi bozorlarda transaktsion bitimlar ustidan

davlat nazoratini pasaytirish.

2. Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish.

- barcha iqtisoiy agentlarning ish faoliyati uchun teng imkoniyat va

sharoitlar yaratilishi;

- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;

- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma‘muriy to’siqlarni

olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo’llab-quvvatlash;

3. Instuttsional o’zgarishlar. Mazkur o’zgarishlar quyidagi sohalarni

qamrab oladi;

- mulkchilik munosabatlarini o’zgartirish, jumladan, xususiy sektorni

yaratish;

- bozor infratuzilmasini (tijorat banklar, tovar va fond birjalari,

invesyotitsiya fondlari va h.k) shakillantirish;

- iqtisodiyotni davlat tomonian tartibga solishning yangi tizimini yaratish;

- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo’jalik qonunchiligini qabul qilish.

4. Tarkibiy o’zgarishlar. Tarkibiy o’zgarishlar birinchi navbatda

iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan

nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo’naltirilgan. Iqtisodiyot

tarkibiy tuzilishini qayta kurishdan asosiy maqsad-ichki va tashqi bozorlarda

to’lovga qadar talabga ega bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini

rivojlantrishdan iborat.

5. Makroiqtisodiy, асосан, moliyaviy barqarorlashtirish. Bu yo’nalishi

muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimining

inqirozi eng avvalo va kuchli ravishda moliyaviy sohada, ayniqsa yuqori

inflyatsiya shaklida namoyon bo’ladi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-

tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini

qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta‘minlash va boshqalar kiradi.

6. Bozor xo’jaligiga mos bo’lgan aholini ijtimoiy himoyalash tizimini

shakllantirish.

Aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo’llab-quvvatlashni

amalga oshirishga yo’naltirilgan. Ushbu ko’satib o’tilgan bozor tizimining

asosiy unsurlarini shakllanishi o’tish davri tugaganligini bildiradi.

1

O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning tamoyillari va

xususiyatlari

Ma‘lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o’tishning revolyutsion va

evolyutsion yo’llari mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya bozor iqtisodiyotiga

o’tishning revolyutsion yo’lini tanlab, birdaniga katta o’zgarishlar qilishni

ma‘qul topdilar.

O’zbekiston esa o’ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy

xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda

revolyutsion to’ntarishlarsiz, itimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani

ko’chaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qay‘iyatlilik bilan bosqichma-bosqich

rivojlangan va boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi.

Mamlakatimiz

Prezidenti

ko’rsatib

o’tdiki,

“Bizning

bozor

munosabatlariga  o’tish modelimiz Respublikaning o’ziga  xos  sharoitlari va

xususiyatlarini,  ananalar,  urf-odatlar  va    turmush  tarzini  har    tomonlama

hisobga  olishga,  o’tishdagi  iqtisodiyotni  bir    yoqlama,    besunaqay

rivojlantirishning  mudhush merosiga  barham berishga  asoslanadi”.

O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish yo’li ijtimoiy yo’naltirilgan

bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo’lni amalga oshirishga,

iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Prezident I.A.Karimov tomonidan ishlab

chiqilgan 5 ta tamoyil asos qilib olingan:

1. Iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligining ta‘minlash;

2. O’tish davrida davlatning bosh islohotchi bo’lishi;

_____________

Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li» Toshkent

«O`zbekiston» 1993 y.

3. Butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanishi,

qonunlar ustuvorligini ta‘minlanishi;

4. Bozor munosabatlariga o’tish bilan bir qatorda aholini ijtimoiy

himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish;

5. Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun tegishli huquqiy negizni, bozor

infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko’nikmalarini hosil qilish, yangi

sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo’ladi. Shu

sababli bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi

deb ko’rsatib berilgandir. Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o’zgartirish

bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy sohalarni, shu jumladan siyosiy, ma‘naviy-

axloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o’zgartirishni ham taqozo

qiladi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotinig boschiqma-bosqich, evolyutsion

yo’li bilan o’tish haqidagi goya juda muhim va afzal ekanligini ko’rsatadi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich bo’lishi Prezident I.Karimov

asarlarida belgilab berilgandir.

Birinchi bosqich quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib

quyilganligi ta‘kidlanadi:

- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,

iqtisodiyotni barqarorlashtirish;

- Respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan

holda bozor munosabatlarining negizlarini shakillantirish.

1[2]

Bu vazifani bajarish birinchi bosqichda isloh qilishning qo’yidagi muhim

yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:

- o’tish jarayonining haqiqiy asoslarini shakillantirish islohatlarning

qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash;

Каримов И.А. Ўзбекситон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: “Ўзбекистон”,

1995, 19-бет

- mahaliiy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-joy fondini

xususiylashtirish, qishloq xo’jaligida va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida

mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;

- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning

barqarorlashuvini ta‘minlash. Bu vazifalarni baarilishi keyingi bosqichning

strategik maqsadlari va ustun yo’nalishlarini belgilab olish imkonini berdi.

Ikkinchi bosqichда investitsiya faoliyatini ko’chaytirish, chuqur tarkibiy

o’zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta‘minlab,

bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yiladi. Shu maqsaddan

kelib chiqib I. A. Karimov asarida bu bosqich uchun quyidagi bir qator vazifalar

ajratib ko’rsatildi:

- davlat mulklarini xussiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga

yetkazish;

- ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy

barqarorlikni ta‘minlash;

- milliy valyuta - so’mni yana ham mustahkamlash;

- iqtisodiyotning tarkibiy to’zilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo

yetkazib berishdan tayor mahsulo ishlab chiqarish o’tish

2[3]

.

O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta‘minlangan

qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni ko’chaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish

borasida birinchi bosqichda tutilgan yo’li davom ettiriladi.

Prezidentimiz I. Karimov ta‘kidlab o’tganlaridek, hozirgi bosqichda

“erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham

ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarini hal qilishning asosiy shartidir”

2

. Bu esa

iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutadi:

- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini

izchillik bilan o’tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;

Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари Т.: Ўзбекистон, 1998, 332-333 бетлар

- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida

amalda mulkdorlar sinfini shakllantirish;

- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini avvalo, bevosita yo’naltirilgan

sarmoyalarni jalb etish uchun qo’lay huquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy

omillarni yanada kuchaytirish;

- kichik va o’rta biznes iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o’rin olishiga

erishish;

- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,

iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integratsiyalashuvini

ta‘minlash;

- iqtisodiyotda

mamlakatimiz

iqtisodiy

mustaqilligini

yanada

mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish kabi

vazifalar ikkinchi bosqichda sobit qadalik bilan bajarilmoqda.

Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish

va uning asosiy yo’nalishlari.

Iqtisodiy aloqalar va iqtisodiy munosabatlarni yangi turiga o’tish uchun

iqtisodiy islohotlar strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi.

Iqtisodiy islohotlar – bu bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan

chora-tadbirlar majmundir. Iqtisodiy islohotlardn ko’zda tutilgan maqsad -

mamlakat aholisi uchun yashash va faoliyat qilishning eng yaxshi sharoitlarini

yaratish, ularning ma‘naviy-ahloqiy yetukligiga erishishi, iqtisodiy, ijtimoiy-

siyosiy barqarorlikni ta‘minlashdan iboratdir. Islohotlarni amalga oshirishdan

oldin bozor iqtisodiyotiga utishning nazariy model yaratildi. Bu modelda yangi

iqtisodiyotga utishning umumiy tomonlari va milliy xussiyatlari nazarda tutiladi,

islohotlarning asosiy yo’nalishlari belgilanadi. Respublikada iqtisodiy

islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:

- Mulkiy munosabatlarni isloh qilish;

- Agrar islohotlar;

- Moliya-kredit va narx-navo islohoti;

- Boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini yaratish;

- Ijtimoiy islohotlar.

Mulkchilik munosabatlarini tubdan o’zgartirish - bu iqtisodiy

islohotlarni bosh bo’g’inidir, chunki shu orqali ko’p ukladli iqtisodiyot va

raqobatlashish muhiti shakllantiriladi hamda bozor iqtisodiyotiga utishning

shart-sharoitlari yaratiladi.

Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishining dastlabki bosqichidayoq qishloq

ho’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi. Bunga quyidagilar sabab bo’ldi:

- Respublikada va uning iqtisodiyotigsha agrar soha ustunlikka egaligi,

aholining kupchiligi qishloq xo’jaligda bandligi, iqtisodiy o’sishning kup

jihatdan shu tarmoq ahvoliga bog’liqligi;

- Respublika butun sanoat potentsialining yarmiga yaqinini tashkil

qiladigaen sanoatning kupgina tarmoqlarini (paxta tozalash, to’qimachilik, yengil

sanoat, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq xo’jaligi mashinasizligi va boshqalar)

rivojlantirish istiqbollari bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liqligi;

- Qishloq xo’jalik mahsulotlari paxta hozirgi vaqtda valyuta resurslari,

respublika uchun zarur bo’lgan ozoq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, texnika

va texnologiya uskunalarini chetdan sotib olishni ta‘minlayotgan asosiy manba

ekanligi;

- Mustaqillik sharoitida qishloq xo’jaligining oziq-ovqat muammosini hal

etishdagi rolining ortib borishi.

Moliya-kredit sohasini isloh qilish iqtisodiy tizimni izchillik bilan bozor

munosabatlariga o’sib utishida alohida o’rin egallaydi. Moliyaviy munosabatlarda

davlat byudjeti tanqisligini kamaytirib borish, byudjetdan beriladigan dotatsiyalar

va subsidiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirish, birinchi darajali, eng zarur

umumdavlat ehtiyojlari uchun ehtiyojlari uchungina byudjetdan mablag’ ajratish,

xalq xo’jaligini rivojlantirishda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish

islohatlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi.

Iqtisodiyotni isloh qilishning eng asosiy muammolaridan biri narxlarni

erkinlashtirishdir. Narxlarni erkin shakllanishi uchun narxlar tizimini isloh qilish

ham zarurdir. Dastlab davlat xarid narxlarining amal qilish doirasi qisqartiriladi

va keyin ichki narxlar jahon narxlariga muvofiqlashtirib boriladi. Shuningdek,

narxlarni erkinlashtirishda xomashyo va mahsulot ayrim turlarining, narx-navo

bilan aholi va korxonalar daromadlari o’rtasidagi tenglikka erishishga harakat

qilinadi. Narxlar islohoti boshlangana 1994 yilgacha hamma turdagi xomashyo va

mahsulotlar bo’yicha erkin narxlarga o’tildi, barcha iste‘mol mollari narxi ustidan

davlat nazorati bekor qilindi.

Isloh qilishning dastlabki davrida (1992 yil) keng doiradagi ishlab

chiqarish – texnik vositasi bo’lgan mahsulotlar, ayrim turdagi xalq iste‘mol

mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan narxlar va tariflarga utildi.

Aholining hisoyalash maqsadida cheklangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat

tovarlari narxlarning chegarasi belgilab qo’yildi.

Narxlar islohotining navbatdagi bosqichida (1993 yil) kelishilgan ulgurji

narxlarni davlat tomonidan tartibga solish tulig’icha to’xtatildi.

Narxlarning erkinlashtirishning oxirgi bosqichida (1994 yil oktyabr-

noyabr) xalq iste‘mol mollari asosiy turlarining narxi erkin qo’yib yuborildi.

Shundan qilib, iqtisodiyotni isloh qilishning birinchi bosqichi narxlarni to’liq

erkinlashtirish bilan tugadi.

Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish boshqarishning tegishli tizimni

yaratishni talab qiladi. Shunga asosan kuplab markaziy iqtisodiy organlar va

vazirliklar tugatildi:

1. Davlat reja  qo’mitasi;

2. Davlat ta‘minot qo’mitasi;

3. Davlat  narxlar qo’mitasi;

4. Davlat agrosanoat qo’mitasi va boshqalar.

Boshqarishning mahalliy darajasida (viloyat, tuman va shahar) ijrosiga

boshqaruv vazifalarini bojorish uchun hokimlik joriy qilindi. Bozor islohotlari

bozor infratuzilmasini yaratish chora-tadbirlarini ham qamrab oladi. Bunda

moliya, bank-kredit tizimi muassasalari, sug’urta, auditorlik, yuridik va

konsalting firmalari hamda kompaniyalarini, birja tizimini yaratish taqozo qilinadi.

Bu birqancha yo’nalishlar bo’yicha bordi.

Birinchi yo’nalish bo’yicha tovar xom ashyo birjasi tizimi rivojlandi. Bu

o’z navbatida, brokerlik va dilerlik idoralari, savdo uylari, vositachi firmalar

paydo bo’lishiga olib keldi.

Ikkinchi yo’nalishda kapital bozorining ishini ta‘minlaydigan tuzilmalar

vujudga keltirildi. Kredit resurslari bozori va valyuta bozori vujudga keltirildi

hamda davlatga qarashli bo’lmagan sug’urta kompaniyalari tuzildi.

Uchinchi yo’nalish ishchi kuchi bozorini shakllantirishdan iborat bo’lib, bu

sohada 240 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichga oluvchi katta tarmoq tuzildi.

Bozor islohotlari tashqi iqtisodiy aloqalarga ham tegishlidir. Bu sohada

islohotlarni amalga oshirish borasidagi respublikaning zamonaviy tashqi

iqtisodiy kompleksi mutlaqo yangidan shakllantirildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat

bilan shug’ullanishi zarur bo’lgan muassasalar (tashqi iqtisodiy faoliyat milliy

banki, bojxonalar xizmati) barpo etildi.

Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asl maqsadi - insonga

munosib yashash va faoliyat ko’rsatish sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat.

Shu sababli iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning butun davri davomida

aholini ijtimoiy himoyalash bo’yicha chora-tadbirlar qo’rish ob‘ektiv zaruriyatdir.

Respublikada aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari quyidagi

yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirildi.

Birinchi yo’nalish - narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanishi

darajasi ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha

darajasini muntazam oshirib borish.

Ikkinchi yo’nalish - Respublikaning ichki iste‘mol bozorini himoya qilish

hamda ozoq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollari asosiy turlari iste‘molini

muayyan darajada saqlab turish.

Uchinchi yo’nalish - islohotlarning dastlabki bosqichida aholining kam

ta‘minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va qo’llab-quvvatlash.

SHunday qilib, islohatlarning barcha yo’nalishlari mavjud iqtisodiy

tizimning izchillik bilan bozor iqtisodiyotiga o’sib o’tishiga qaratiladi.

Asosiy tayanch tushunchalar:

O’tish davri - bir iqtisodiy tizimdan boshqasiga, mavjud iqtisodiy

munosabatlardan butunlay boshqa, yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tish taqozo

qilinadigan davrdir.

Bozor islohotlari - bozor iqtisodiyotini va bozor munosabatlarini

shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmundir.

Iqtisodiy islohotlar - turli mulkchilikka asoslangan xo’jalik yuritishning

shakllari va turlari.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish - nima va qancha ishlab chiqarishni qaerga,

qanday bahoda sotishni tadbirkorning o’zi belgilashi lozim.

Iqtisodiyotning barcha sohalari va tamoqlarini erkinlashtirish -

xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning erkinligi va mustaqilligini ta‘minlash,

tadbirkorlik faoliyatining rivojlantirish uchun barcha shart-sharotlarni yaratish

demakdir.

Islohotlar kontseptsiyasi - itimoiy-iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsad va

yo’nalishlari, uni amalga oshirishning vazifalari va strategik yo’llarini umumiy

g’oyasidir.

Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - tanglik holatlariga barham berish

asosida makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash va ishab chiqarishni yuksaltirish

uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirishdir.

4

_____________

Rasulov M. Bozoriqtisodiyotiasoslari. T.: Mehnat, 1997.

IQTISODIY ISLOHOTLAR. BOZOR MUNOSABATLARINING

SHAKLLANISHI. BOZOR IQTISODIYOTIGA O`TISH YO`LI

Bozorning qadimiy an'analari

Milliy davlat mustaqilligini qo`lga kiritgan O`zbekiston bozor iqtisodiyoti

yo`lini tanladi. Sho`rolar davridagi sotsialistik tizimning iqtisodiy asosini tashkil

etgan rejalashtiruvchi siyosatdan voz kechdi. Xo`sh, bozor iqtisodiyotining o`zi

nima?

Bozor iqtisodiyotining asosida tovar-pul munosabatlari yotadi va ana shu

munosabatlarga xos iqtisodiy qonunlar harakat qiladi. Bozor iqtisodiyoti

jamiyatning barcha a'zolarini ishlab chiqarish va iste'mol orqali o`zaro raqobatning

ishtirokchilariga aylantiradi.

Shu boisdan bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish muttasil

takomillashib boradi, mahsulotning sifat darajasi yaxshilanadi, uning miqdori

ko`payadi va jamiyat taraqqiyoti tezlashadi.

Tarixan bozor munosabatlarining ikki turi mavjud: birinchisi, tartibsiz, o`zi

bo`larchilik asosida, stixiyali rivojlanadigan bozor iqtisodiyoti munosabatidir. U

tarqoq, maqsadi va harakati oldindan kelishilmagan ishlab chiqaruvchilar va

iste'molchilar o`rtasidagi oldi-berdi munosabatlariga asoslanadi. Ikkinchisi esa,

tartibga

solinadigan,

boshqariladigan

bozor

iqtisodiyoti

munosabatidir.

O`zbekiston o`z taraqqiyot yolining asosi qilib ikkinchi yo`lni — davlat tomonidan

tartibga solib boriladigan va boshqariladigan bozor iqtisodiyoti yo`lini tanladi.

Bunda jamiyat davlat ofqali bozorga narx, soliq, foiz, foyda, renta, subsidiya kabi

iqtisodiy vositalar bilan ma'lum bir yo`nalish beradi va ongli ta'sir ko`rsatadi.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining o`ziga xos sifat belgilari va

xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. Tovar ishlab chiqaruvchi iqtisodiy jihatdan erkin bo`ladi, ya'ni bozor uchun

mahsulot ishlab chiqarayotgan korxona yoki shaxs erkin va mustaqil faoliyat

ko`rsatadi.

2. Tovar ishlab chiqaruvchi mulk egasi bo`ladi yoki ijara mulkiga ega bo`ladi

va uni o`z bilganicha ishlatadi, unga hech kim monelik qila olmaydi, buyruq bera

olmaydi.

3. Tovar ishlab chiqaruvchi o`zi ishlab chiqargan mahsulotining egasi,

xo`jayinidir. Shu bois, o`z mahsulotini xohlasa sotadi, xohlasa sotmaydi yoki u

xohlasa o`z tovarini boshqa bir tashkilot, korxona yo biron bir shaxsga sovg`a qilib

tekinga hadya qilishi ham mumkin.

4. Bozorga chiqarilgan tovarni oldi-sotdi qilish sotuvchi bilan xaridoming

erkin va ixtiyoriy munosabatiga asoslanadi.

5. Bozor iqtisodiyoti monopolizmni, ya'ni yakka hukmronlikni inkor etadi,

tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi erkin raqobatini taqozo etadi.

6. Bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste'molchi o`z shartini qo`yadi,

chunki pul uning qo`lida bo`ladi. Tovar ishlab chiqaruvchi iste'molchining talabi,

ehtiyojini qondiradigan mahsulot ishlab chiqargan taqdirdagina daromad topa

oladi.

7. Ishlab chiqarilgan tovarga sarf qilinadigan mehnat xaridorning mahsulotga

talabi darajasi miqdorida bo`lishi lozim. Aks holda ishlab chiqarilgan tovar

bozorda kasodga uchraydi.

8. Bozorda qanday tovarga talab oshib borsa, o`sha mahsulotni ishlab

chiqarish foyda keltiradi.

9. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar jamiyat a'zolari o`z

daromadlari miqdoriga qarab tabaqalanadilar.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlari mamlakatimiz uchun yangilik emas. Uzoq

yillar davomida qadimdan ajdodlarimiz jahon hamjamiyatining bir bo`lagi va

tarkibiy qismi sifatida bozor iqtisodiyoti sharoitida yashab kelganlar. Tarixiy

yozma manbalarning bergan ma'lumotlariga qaraganda o`rta Osiyo xalqlari bundan

ming yillar ilgari ham dunyoning deyarli barcha mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy

aloqalar o`rnatganlar. Bu borada «Buyuk ipak yo'li» yorqin dalil bo`la oladi.

Miloddan avval XI asrdan to milodning XVI asriga qadar Sharq va G`arb

mamlakatlari o`rtasida savdo iqtisodiy va madaniyat sohalarida ko`prik rolini

o`ynab kelgan «Buyuk ipak yo'li» orqali amalga oshirilgan. 12 ming chaqirimni

tashkil etgan bu yo'1 o`rta Osiyoning deyarli barcha yirik shaharlarini kesib o`tgan.

«Buyuk ipak yo'li» orqali ajdodlarimiz Xitoy, Hindiston, Eron, Rossiya, Rum,

Yunoniston va boshqa mamlakatlar bilan bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari va

talablari asosida savdo-sotiq qilganlar. o`rta Osiyo hududlari Rossiya tpmonidan

bosib olingach, xususan Sho`rolar hukmronligi yillarida bu tarixiy an'ana barham

topdi.

Jahon mamlakatlarining, shu jumladan, o`lkamiz xalqlarining tarixiy

tajribalari shundan dalolat beradiki, iqtisodiyot har doim faqat uning o`ziga xos

bo`lgan qonuniyatlar bilan rivojlanadi. Bu qonunlar inson irodasidan tashqarida

harakatda bo`lib, odamlar izmiga bo`ysunmaydi, ularning buyruq va topshiriqlarini

bajarmaydi. Shu bois, bozor iqtisodiyoti qonunlarini nazar-pisand qilmaslik yoki

uni buzish og`ir iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Buni sobiq SSSR deb

atalmish saltanatda o`rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy tuzum buni isbotladi.

O`zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xos yo`li va tamoyillari

Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tish qonuniyatlari, albatta, umumiydir.

Biroq, ana shu umumiy qonuniyatlar asosida rivojlanib borayotgan har bir

mamlakat, u xoh Turkiya yoki Amerika Qo`shma Shtatlari bo`lsin, xoh Janubiy

Koreya yoki Yaponiya bo`lsin, ularning har biri o`zining tarixiy-taraqqiyot

an'analari, milliy o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o`z yo`li, &z

modelini ishlab chiqishi va unga amal qilishi lozim.

O`zbekiston ham ana shu umumiy dastur va umumiy qonuniyat mezonlari

asosida bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tishga imkoniyat beradigan o`z

yo`lini tanlab oldi. Bu yo`lning asosiy tamoyillari va qoidalari I.Karimovning

«O'zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo'li», «O'zbekiston — bozor

munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo'li», «O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni

chuqurlashtirish yo'lida» nomli asarJarida, mamlakat parlamentida qilgan ma'ruza

va nutqlarida bayon qilib berilgan.

Bu yo`lni ishlab chiqishda:

Birinchidan, dunyo davlatlarining bosib o`tgan tarixiy tajribalari hisobga

olindi.

Ikkinchidan, O`zbekistonning xo`jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari,

mustamlakachilik tuzumlaridan meros bo`lib qolgan muammolar asos qilib olindi.

Chunki 130-yildan ortiqroq davom etgan buyuk saltanat o`lkamizda o`zining og`ir

va ayanchli oqibatlarini meros qilib qoldirgan edi. Bular:

• barbod bo`lgan va mutlaqo markazga tobe bo`lib qolgan iqtisod;

• milliy davlatchilik va boshqaruv tizimining tugatilganligi, milliy boshqaruv

tajribasining yo`qligi, yakkaboshchilik, buyruqbozlik, laganbardorlik, ko`ngil

ovlash, poraxo`rlik, o`g`rilik, mansabni suiiste'mol qilish kabilarni hisobga

olmaslikning mutlaqo iloji yo`q edi.

Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tishni belgilashda

mamlakatimizning tarixan tarkib topgan milliy qadriyatlari, an'analari,

xususiyatlari va manfaatlari hisobga olindi.

O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tish yo`liga doir Prezident

I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyil nafaqat mamlakatimizda,

shuningdek jahon jamoatchiligi tomonidan ma'qullandi. Eng muhimi, xalqimizning

o`zi besh tamoyilni qabul qildi va qo`llab-quvvatladi.

Birinchi tamoyil.

Na siyosat, na mafkura iqtisodiyotni nazorat qilish, unga tazyiq o`tkazish

darajasiga ko`tarilmasligi zarur. Ham ichki, ham tashqi iqtisodiy munosabatlariii

mafkuradan xoli qilish zarur.

Bir qancha mamlakatlaming achchiq tajribasi ko`rsatadiki, iqtisodiyot siyosiy

manfaatlarga bo`ysundirilganda u barbod bo`ladi. Iqtisodiyot o`ziga xos bo`lgan

ichki qonunlar asosida rivojlanmog`i zarur. Iqtisodiyot,— deb ta'kidlaydi

I.Karimov, —siyosatga nisbatan ustuvor mavqeida bo`lishi lozim.

Ikkinchi tamoyil.

Milliy iqtisodni shakllantirish, mustaqillikni iqtisodiy jihatdan ta'minlash, uni

himoya qilish, jahon xo`jaligi bilan integratsiyaga erishish va xalq manfaatini

yuzaga chiqarish uchun iqtisodiyot davlat tomonidan tartibga solib turilishi lozim.

Jahon tajribasi o`tish davrida iqtisodiyotni davlat yo`li bilan tartibga solib

turish zarurligini ko`rsatdi. Aks holda iqtisodiyot tanazzulga uchrashi mumkin.

«Bozor munosabatlariga o`tish davrida davlat bosh islohotchisi boiishi, iqtisodiyot

va ijtimoiy turmushning hamma sohalarini o`zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik

bilan amalga oshirishi zarur»,— deb ta'kidlaydi I.Karimov.

Davlat ixtiyoridagi iqtisodiy mexanizmni yo`qotib, o`rniga birdaniga bozor

mexanizmini o`rnatish mumkin emas. Shu bois, O`zbekistonda davlat tizimi

birdaniga bo`sh qo`yib yuborilmadi, uning hukmdorligi saqlab qolindi.

Uchinchi tamoyil.

Bozor iqtisodiyotiga o`tishda qonun va qonunlarga rioya etish ustuvor bo`lishi

lozim.

Bozor iqtisodiyoti qonunchilikka tayanadi. Uning qoidalari, mezonlari ming

yillar davomida yaratilgan. Bozor iqtisodiyoti huquqiy normalar va qoidalarga

tayanishi bilan ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan farq qiladi. Yaxlit bozor tizimini

vujudga keltirish uchun uning qonunchilik tizimi yaratilishi, ularga rioya qilinishi

shart. Qonunchilik buzilgan joyda bozor iqtisodiyotini amalga oshirib bo`lmaydi.

Qonunning ustuvorligi huquqiy davlat barpo etish zaruriyatidan ham kelib

chiqadi. Qonun oldida hamma barobardir. Barcha ijtimoiy, va iqtisodiy

munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha qatnashchilari esa

hech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo`ladi. Huquqiy

davlatning mohiyati ma'lum qonunlar tizimi borligi bilan emas, balki ommaning

shu qonunlarni bilishi, o`z faoliyatida ularga bo`ysunishi bilan belgilanadi.

To`rtinchi tamoyil.

Aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosatni

o`tkazish zarur.

Buning zaruriyati iqtisodiy ahvol bilan bog`liq. Birinchidan, O`zbekistonda

aholining deyarli to`rtdan uch qismi Sho`rolar hokimiyatining so`nggi yillarida

ham o`zlarining minimal ehtiyojlarini qondirishga qodir bo`lmay, davlat madadiga

muhtoj edi. Ikkinchidan, aholi tarkibida davlat va jamiyat o`z himoyasiga olishi

zarur bo`lgan bolalar, o`smirlar, qariyalar ko`pchilikni tashkil etadi. Uchinchidan,

bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida dastlab aholi ijtimoiy jihatdan tabaqalanadi

va himoyaga muhtoj bo`lganlar qatlami kengayadi. Shu boisdan, iqtisodiy

islohotlar jarayonida avval odamlarni, birinchi navbatda, himoyaga muhtoj

qatlamni oldindan kuchli darajada ijtimoiy himoyalash choralarini ko`rish zarurligi

inobatga olindi. Ijtimoiy siyosat inflyatsiya keltirib chiqargan qimmatchilik

sharoitida aholi xarid qobiliyatini himoya qilishni ham ko`zda tutadi.

Beshinchi tamoyil.

Bozor iqtisodiyotiga o`tish evolyutsion yo'l bilan, puxta o`ylab bosqichma-

bosqich amalga oshirilishi lozim.

Buning sababi shundaki, bozor iqtisodiyoti murakkab tizim, uni birdan yaratib

bo`lmaydi. Mamlakat aholisining mustamlakachilik tuzumi sharoitida tarkib topib

shakllangan hayotiy qarashlari va ko`nikmalarini darhol, birdaniga bozor

iqtisodiyoti sharoitiga moslab o`zgartirib bo`lmaydi. ChunM, mustamlakachilik

tuzumi davrida, odamlarning ongi, shuuri va psixologiyasiga zo`rlik yo`li bilan

singdirilgan tobelik, qaramlik, qullik, befarqlik, boqibeg`amlik, tayyorga ayyorlik

kabi qarashlarni bir zarba bilan yo`q qilish va aksincha bozor iqtisodiyoti va

mustaqillik sharoiti talablari asosida egalik, yaratuvchilik, bunyodkorlik,

ijodkorlik, faollik kabi olijanob fazilatlarni ham darhol shakllantirishning iloji

yo`q. Buning uchun albatta vaqt, sabr-toqat kerak. Bular bosqichma-bosqich

yaratiladi. Bu tamoyil jamiyat a'zolaridan bizga o`tmishdan meros bo`lib qolgan

barcha ijobiy qadriyatlarga xayrixohlik bilan qarash va ularni asrab-avaylab

rivojlantirish, sayqal berishni talab qiladi. Prezident I.Karimovning «yangi uy

qurmay turib, eskisini buzma» degan hikmatli so`zi ham xuddi ana shu g`oyaga

xizmat qiladi.

Xulosa.

Xulosaqilibaytganda, Bozor iqtisodiyoti munosabatlari mamlakatimiz uchun

yangilik

emas.

Uzoq

yillar

davomida

qadimdan

ajdodlarimiz

jahon

hamjamiyatining bir bo`lagi va tarkibiy qismi sifatida bozor iqtisodiyoti sharoitida

yashab kelganlar. Tarixiy yozma manbalarning bergan ma'lumotlariga qaraganda

o`rta Osiyo xalqlari bundan ming yillar ilgari ham dunyoning deyarli barcha

mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalar o`rnatganlar. Bu borada «Buyuk ipak

yo'li» yorqin dalil bo`la oladi.