20
Buyuk Britaniyada so‘nggi yillarda ta’lim davlatning ijtimoiy siyosatida muhim
o‘rin egallamoqda.
Bu mamlakatning Angliya, Uels, Shotlandiya va Shimoliy
Irlandiya ga bo‘linishiga qaramay, ularda ta’lim tizimi tarixan o‘xshash
tendensiyalarga ega. Biroq har bir mintaqa bir-biridan ta’limga oid muammolarni
hal qilishda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Buyuk Britaniya xalq ta’limining tarixi Rim imperiyasi hukmronligi davrlarini
qamrab oladi. O‘rta asrlarda maktablar lotin savodxonligi
uchun tashkil etilgan
bo‘lib, ularda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish ustozlar va shogirdlar tizimi
ko‘rinishida namoyon bo‘lgan. Bu davrda ikkita universitet, biri Oksfordda,
ikkinchisi Kembrijda ochilgan edi. Eduard IV
1
qirolligi davrida savodxonlik (savod)
maktab (gramma school)larining bepul tizimi shakllandi. XIX asrning boshlarigacha
Buyuk Britaniyaning maktablari cherkovlar huzurida bo‘lib, XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab bepul boshlang‘ich dunyoviy ta’lim joriy etildi.
Mamlakatda,
shuningdek, oliy va maxsus ta’lim ham rivojlandi. Poytaxtda London universiteti va
Qirol kolleji (hozirgi London universiteti) faoliyat ko‘rsata boshladilar. Bulardan
tashqari, XIX asrning oxirlarida yirik shaharlarda «Qizil g‘isht universitetlari
(Redbrick university)» ochildi. Ularda aniq va muhandislik fanlari o‘qitilar edi.
Qayd etish joizki, Buyuk Britaniyaning boshlang‘ich ta’lim tarixida «Yakshanba
maktabi» jamoatchilik tomonidan ma’qullanib, bunday
maktablar ommaviylashib
bordi. 1798 yilda «Yakshanba maktablari jamiyati» tashkil etildi. O‘sha davrda
Shotlandiyada 600 nafar, Angliya va Uelsda 5 mln. nafar bolalar bu maktablarda
tahsil olar edilar. Buyuk Britaniyada 1918 yilga kelib bepul xalq ta’limi joriy etildi.
Umuman olganda, XIX asrda Angliyada umumiy xalq ta’limi tizimi shakllandi.
Shuningdek, XIX asr oxirida mamlakatda kechki maktablar ham keng tarqalgan edi.
90-yillarda kasbiy va texnik maktablar keng rivojlana boshladi. Bular bilan birga
XIX asrning ikkinchi yarmida «real maktablar» va «san’at maktablar»i ham
shakllandi. XIX asrning o‘rtalarida qizlar uchun o‘rta maktablarda va 1860 yildan
boshlab ayollarga universitetlarda o‘qishga ruxsat etildi. 1918 yilga kelib Angliyada
14 yoshgacha bo‘lgan bolalarning o‘qishi majburiy qilib qo‘yildi. 20-yillarda
mamlakatda «O‘rta ta’lim barcha uchun» degan shior ommaviylashdi va shu tariqa
Buyuk Britaniyada xalq ta’limi takomillashib bordi.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin Angliyada quyidagi ta’lim tizimi shakllandi:
a) maktabgacha ta’lim;
b) boshlang‘ich ta’lim;
v) savodxonlik maktabi;
g) zamonaviy maktab;
d) texnik maktab;
e) umumlashtirilgan (uyushgan) maktab.
Buyuk Britaniyada bunday maktablardan tashqari xususiy maktablar ham uzoq
davrdan buyon faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ikkinchi Jahon urushidan keyin, ayniqsa
1960-yillarda Buyuk Britaniyada zamonaviy maktablarni shakllantirish bo‘yicha
ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-tajriba ishlari keng olib borildi. Bu ishlardan ko‘zlangan
1
(1441-1483) Hukmronlik davri 1461–1470 va 14711483 yillar. (tahr.)
21
maqsad Angliyada jahondagi eng yuqori andozalarga javob beradigan ta’lim tizimini
shakllantirish edi. Mazkur ishlarni bajarishga nafaqat pedagogik muassasalar, balki
universitetlar ham o‘z hissalarini qo‘shdilar. Bu ishlar
zamirida Buyuk Britaniya
ta’lim tizimidagi kamchiliklarni bartaraf etish va ingliz ta’lim tizimini eng ilg‘or
mamlakatlar darajasiga yetkazish yotar edi. Shunday qilib, mamlakatda yetarli
darajada ixcham va mukammal zamonaviy ta’lim tizimi shakllandi.
Buyuk Britaniya ta’lim tizimida uning tayanchi bo‘lib hisoblangan boshlang‘ich
ta’limga alohida e’tibor qaratilgan. Bu ta’lim shaklining tarixi ham XIX asrga borib
taqaladi. Hozirgi davrda Buyuk Britaniyada kichik yoshdagi bolalar ta’limiga
alohida e’tibor berilib, bu boradagi ilmiy-tadqiqot ishlari kengayib, bunday bolalar
uchun adabiyotlarni chop ettirish ko‘lami ortib bormoqda. So‘nggi 35 yil davomida
Buyuk Britaniyada maktabgacha ta’lim tizimida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Ijobiy o‘zgarishlarning tavsifi va mazmuniga qarab, maktabgacha ta’limning
taraqqiyotini ikki bosqichga: 1980-1996 yillar va 1997
yildan hozirgi davrgacha
bo‘lgan davrlarga shartli ravishda bo‘lish mumkin.
Maktabgacha ta’lim tizimi rivojlanishining birinchi bosqichi Buyuk Britaniya
jamoatchiligining bolalarni maktabgacha tayyorlashning sifati, natijasi va barcha
uchun mos kelishiga qaratilgan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalarni hal etishga qaratilgan. Bu davrda pedagoglarning diqqati maktabgacha
ta’lim tizimining istiqbolda rivojlanishini «pastdan» boshlashga, ya’ni
mazkur
tizimdagi tarbiya maskanlarining dars turlarini takomillashtirishga qaratildi.
Keyinchalik pedagoglar bu sohaning rivojiga tizimli yondashish zarurligini anglab,
bu jarayonga davlat aralashuvi lozimligi, ya’ni sohaning rivojini «yuqoridan»
amalga oshirish lozimligini tushunib yetdilar. Buyuk Britaniyada 1996 yilda barcha
maktabgacha ta’lim muassasalari uchun bajarilishi majburiy bo‘lgan me’yoriy hujjat
qabul qilindi. Maktabgacha ta’lim tizimi rivojlanishining ikkinchi bosqichida esa
mamlakatda davlat va jamoatchilikning maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishga
oid dasturiy-uslubiy va me’yoriy-huquqiy majmuaviy hujjatlar (2007 yil) yaratilib
amaliyotga tatbiq etildi. Bu davrda maktabgacha ta’lim tizimiga «bazaviy daraja»
maqomi berilib, barcha bolalarning yuqori sifatli ta’lim olishlarini ta’minlash
yo‘nalishi belgilab olindi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
