O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti “maktabgacha ta’lim” fakulteti

3-mavzu: Boshqaruv haqidagi fanning rivojlanishi va taraqqiy etishi

Reja:

1. Boshqarish haqidagi umumiy tushuncha.

2. Ta’lim sohasidagi qonun hujjatlarida ta’lim tizimini boshqarish.

3. Ta’lim tizimli tahlil va modellashtirish obyyekti sifatida.

4. Tizimli ta’limning tarkibiy tahlili.

5. Ta’lim sohasidagi qonun hujjatlarida ta’lim tizimini boshqarish.

Tayanch tushunchalar: boshqaruv, bilish, strategik, reja, predmet, tamoyil, rag‘bat, metod, qonuniyatlar, funksiyalar, rejalashtirish, boshqarish, loyihalashtirish.
Ta’limni boshqarish qonuniyatlari boshqaruv jarayonida turli elementlar va hodisalarning ob’yektiv ravishda mavjud bo‘lgan, takrorlanuvchi o‘zaro aloqalarini aks ettiradi. Ular umumiy va xususiyga bo‘linadi. Umumiy qonuniyatlar boshqaruvning barcha tizimlariga xos bo‘lsa, xususiylari ayrim ta’lim tashkilotlari va muassasalarining amal qilishi bilan bog‘liq.

Quyidagilarni boshqaruvning umumiy qonuniyatlari sirasiga kiritish mumkin: ustuvor samaradorlik va ongli rejali boshqarish; boshqaradigan va boshqariladigan tizimlarning, boshqarish sub’yekti va ob’yektining o‘zaro munosabati, boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi jarayonlarini kuchaytirish. Ushbu qonuniyatlarni ko‘rib chiqamiz.

Ta’limni ongli boshqarishning ustuvor samaradorligi qonuniydir, chunki unda kechayotgan jarayonlarni rejali boshqarish tizimi amalda ushbu jarayonlarni beixtiyor tartibga soladigan bosh­qarish tizimlaridan samaraliroqdir. Hozirgi ta’limda boshqarishning barcha darajalarida dasturiy-maqsadli yondashuv, tizimli yondashuv va tahlil keng qo‘llanilayotganligi buning dalilidir.

Boshqaradigan va boshqariladigan tizimlar, boshqarish sub’yekti va ob’yektining o‘zaro munosabati qonuniyat ekanligi boshqaruv sohasining boshqaruv ob’yekti talablariga muvofiqligini bildiradi. Chunonchi, iqtisodiyotni rivojlantirishda 90-yillarning o‘rtalaridan ko‘zga tashlangan siljishlar mamlakatimizda butun boshqaruv apparatini muayyan o‘zgartirishni talab qildi, bu hol 1997 yildan boshlangan ta’lim va kadrlar tayyorlashdagi islohotlar majmuida o‘z ifodasini topdi. Natijada ta’lim va uni boshqarish tizimi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy o‘zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti talablariga mos tushgan holda barqaror rivojlanish tamoyilini kasb etdi.

Boshqaruvda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalash jarayonlarining kuchayishini ham ta’limni boshqarishning umumiy qonuniyatlariga kiritish mumkin. Qonuniyat, birinchidan, boshqaruvda mehnatning bundan keyin ham gorizontal va vertikal taqsimotini aks ettiradi, bu hol boshqaruvning rivojlanganligi, boshqariladigan tizimlar ko‘lami kengayganligi, yangi funksiyalar va faoliyat turlari paydo bo‘lganligi bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, mehnat taqsimoti uning muvofiqlashtirilishini, ya’ni boshqaruv mehnatini kooperatsiyalashda o‘z ifodasini topadigan boshqaruv sub’yektlari ishi muvofiqlashtirilishini taqozo qiladi.

Agar umumiy qonuniyatlar umuman boshqaruvga xos bo‘lsa, xususiy qonuniyatlar boshqaruvning ayrim tomonlari va tizimlari uchun xosdir.

Quyidagilarni xususiy qonuniyatlar sirasiga kiritish mumkin: boshqaruv funksiyalarining o‘zgarishi, boshqaruv bosqichlari sonining maqbullashtirilishi, boshqaruv funksiyalarining jamlanishi va nazoratning keng tarqalish qonuniyati kabilar.

Ta’limni boshqarish funksiyalarining o‘zgarish qonuniyatlari boshqaruvning turli iyerarxik darajalarida bir funksiyaning yuksalishi, boshqasining pasayishini bildiradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi darajasida asosan ta’lim mazmunini qamrab olgan strategik vazifalar (o‘quv rejalari, dasturlari, davlat ta’lim standartlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va boshqalar) hal qilinsa, ta’lim muassasasi darajasida ko‘proq umumiy o‘rta ta’lim maqsadlarini amalga oshirish bilan bog‘liq taktik masalalar hal etiladi.

Boshqaruv bosqichlari sonini maqbullashtirish qonuniyatlari boshqaruvning ortiqcha bo‘g‘inlarini bartaraf etishni taqozo qiladi, bu hol uning moslashuvchanligi va tezkorligini kuchaytiradi.

Ta’limni boshqarish funksiyalarini jamlash shundan iboratki, har bir boshqaruv bosqichi funksiyalarni ko‘proq jamlashga, ya’ni boshqaruv xodimlari sonini ko‘paytirishga intiladi. Barcha mamlakatlarda byurokratik apparat soni oshib borayotgani haqida ma’lumotlar bu qonuniyatni yaqqol namoyish etadi.

Nazoratning yoyilganlik qonuniyati qo‘l ostidagi xodimlar soni bilan boshqaruv xodimi tomonidan ularning faoliyatiga samarali rahbarlik qilish va ishlarini nazorat qilish imkoniyatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni aks ettiradi.

Ta’limni boshqarishning (ham umumiy, ham xususiy) qonuniyatlari ob’yektiv xususiyatga ega bo‘lib, kishilar faoliyatini boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. Ta’limni boshqarish tamoyillarini shakllantirishda boshqaruv qonuniyatlari to‘liq hisobga olinishi kerak.

Ta’limni boshqarish tamoyillari - bu boshqaruv tizimi, tuzilmasi, boshqaruvni tashkil etishning asosiy talablarini belgilab beruvchi qoidalar demakdir. Boshqaruv tamoyillari ham, qonuniyatlar kabi, umumiy va xususiyga bo‘linadi.

Ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari universal tabiatga ega bo‘lib, boshqaruvning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi.

Quyidagilarni ta’limni boshqarishning umumiy tamoyillari sirasiga kiritish mumkin: aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, rejalilik, bilimdonlik, intizomlilik, rag‘batlantirish, iyerarxiklik (pog‘onalilik).

Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili dasturiy-maqsadli bosh­qaruvning mohiyati bilan belgilangan bo‘lib, har bir ta’limni boshqarish organi va uning har bir bo‘linmasi oldiga maqsadlar aniq qo‘yilishini ko‘zda tutadi. Bunda maqsad haqiqatan ham erishish mumkin bo‘lgan va iloji boricha aniq-ravshan belgilangan bo‘lishi kerakki, bu ish aqlga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi, xodimlar sa’y-harakatini uning ijrosiga safarbar etadi.

Aniq maqsadga yo‘naltirilganlik tamoyili qo‘yilgan maqsadlargina emas, balki ana shu maqsadlarning zarur resurslar bilan nisbati darajasini aniqlashni ham nazarda tutadi. Bunda maqsadlarni ularga erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy resurslar bilan bog‘lashni ta’minlashgina emas, balki diqqat-e’tiborni maqsadlarga erishishga xalaqit berayotgan eng zaif bo‘g‘inga qaratish ham kerak bo‘ladi.

Ta’limni rejali boshqarish tamoyili ham dasturiy-maqsadli bosh­qarish bilan bog‘liq bo‘lib, harakat dasturini tuzish va uni amalga oshirishni ko‘zda tutadi. Rejalilik ish sharoitini normallashtirish va uni ijrochilar o‘rtasida taqsimlashda ijrochilar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish va ularga yo‘l-yo‘riq berishda, shuningdek har bir ishning va umuman dasturning bajarilishini hisobga olish va nazorat qilishni tashkil etishda namoyon bo‘ladi. Ushbu tamoyilning amalda bajarilishi butun boshqaruv tizimi reja asosida tashkil etilishiga olib keladi.

Bilimdonlik tamoyili menejerning boshqaruv ob’yektini bilishini, hech bo‘lmaganda, qarorlar qabul qilishda mutaxassislarning foydali maslahatlarini qabul qilishga qodirligini anglatadi. Bilimdonlik tamoyili mehnatning funksiyalar bo‘yicha gorizontal taqsimlanishi bilan bog‘liq.

Boshqaruvning har qanday tizimida har qanday darajada mavjud bo‘lishi kerak bo‘lgan intizom boshqaruvning ajralmas tamoyili hisoblanadi. Intizom rahbar ko‘rsatmalarining, lavozim vazifalarining, yo‘riqnomalarning, buyruqlarning va boshqa direktiv hujjatlarning shubhasiz bajarilishini ko‘zda tutadi. Intizom darajasi ko‘p jihatdan boshqaruv madaniyatini belgilaydi.

Ta’limga tatbiqan bu tamoyilning roli juda katta, chunki tarmoqning xususiyati ijro intizomi darajasigagina emas, balki moliyaviy intizomga hamda vazirdan tortib o‘qituvchigacha bo‘lgan barcha xodimlarning ichki intizomiga oshirilgan talablar qo‘yilishini taqozo etadi. Shu bilan birga, intizom xodimlarning ta­shabbusini bo‘g‘ib qo‘ymasligi va ishga ijodiy munosabatda bo‘lish uchun imkoniyat qoldirishi kerak.

Rag‘batlantirish tamoyili, eng avvalo, moddiy va ma’naviy rag‘batlardan foydalanish asosida mehnat faoliyatini motivatsiyalashni ko‘zda tutadi. Moddiy rag‘batlantirish xodimlarning mehnat natijalaridan shaxsiy iqtisodiy manfaatdorligiga, ma’naviy rag‘batlantirish esa - asosan xodimlarga psixologik ta’sir ko‘rsatishga tayanadi. Xodimlarning turli ma’naviy ehtiyojlari, ya’ni mansublik, taalluqlilik va muvaffaqiyatga bo‘lgan ehtiyojlari undovchi sabablar bo‘lishi mumkin.

Binobarin, rag‘batlantirish tamoyili mazmunini, ko‘pincha amaliyotda bo‘lganidek, faqat ish haqiga bog‘lab qo‘yish noto‘g‘ri. Rag‘batlantirish, shuningdek, ma’naviy rag‘bat va sabablardan foydalanishni, xodimlarga adolatli munosabatda bo‘lishni ham ko‘zda tutadi.

Iyerarxiklik (ko‘p pog‘onalilik) tamoyili boshqaruv mehnatining vertikal taqsimlanishini, ya’ni, boshqaruv darajalarining bo‘linishini hamda boshqaruv quyi darajalarining yuqori darajalarga bo‘ysunishini ko‘zda tutadi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmalarini shakllantirishda, boshqaruv apparatini tuzishda, kadrlarni joy-joyiga qo‘yishda ushbu prinsip hisobga olinadi.

Boshqaruvning barcha tamoyillari bir-biri bilan uzviy bog‘langan va biri ikkinchisini taqozo qiladi. Masalan, rejasiz, bilimdon bo‘lmasdan, intizomsiz va iyerarxikliksiz tashkilotning aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatini ta’minlab bo‘lmaganidek, bosh­qaruvning boshqa (aniq maqsadga yo‘naltirilganlik, rejalilik, bilimdonlik, rag‘batlantirish, intizom) tamoyillarini inkor etgan holda boshqaruv tizimining aniq faoliyat yuritishiga erishib bo‘lmaydi.

Boshqaruvning umumiy tamoyillari bilan birga yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, mahalliy xususiyatga ega bo‘lgan va faqat ayrim boshqaruv jarayonlarini hamda boshqaruv jihatlarini tartibga soladigan xususiy tamoyillari mavjud. Masalan, ta’lim muassasalarini boshqarishga tatbiqan, odatda, boshqaruv jarayonlarining uzluksizligi ajratib ko‘rsatiladi.

Boshqaruv qonuniyatlari va tamoyillari boshqarish funksiyalari bilan uzviy bog‘liqdir.

Ta’limni boshqarish funksiyalari - bu ular boshqaradigan kichik tizim boshqaruv ob’yektiga ta’sir ko‘rsatishida yordam beradigan faoliyat turlaridir. Boshqaruv funksiyalari umumiy va xususiy (maxsus) funksiyalarga bo‘linadi. Umumiy funksiyalar boshqaruvning barcha ijtimoiy tizimlariga xos funksiyalardir. Xususiy funksiyalar muayyan xususiyatga ega.

Menejmentga tatbiqan strategik rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiyalash, nazorat kabi umumiy funksiyalar ajratib ko‘rsatiladi.

Strategik rejalashtirish tashkilotning o‘z maqsadlariga maqbul darajada erishish uchun qo‘llaniladigan harakatlar yig‘indisidir.

Strategik rejalashtirishning mohiyati tashkilotning maqsadlariga erishishga qaratilgan o‘ziga xos strategiyasini ishlab chiqishdan iborat. Menejmentga tatbiqan strategiya tashkilotning maqsadlariga maqbul darajada erishishni ta’minlaydigan har tomonlama majmuini rejalashtirishni bildiradi.

Strategik rejalashtirish boshqaruv faoliyatining to‘rtta asosiy turini: resurslarni taqsimlash; tashqi muhitga moslashish; ichki muvofiqlashtirish; oldindan ko‘ra biladigan uyushgan strategiyani ko‘zda tutadi.

Kishilar xatti-harakatida ehtiyojlar va manfaatlar muhim rolь o‘ynaydi. Ehtiyoj - bu insonning biron-bir kamchilikni fiziologik va psixologik his qilishi, taqdirlash esa inson o‘zi uchun qadr­li deb hisoblagan barcha narsani his qilishi demakdir. Anglab yetilgan ehtiyojlar harakatga undaydi. Odamlarning faoliyati bilan erishiladigan ehtiyojlarning yig‘indisi boshqaruv metodlarining iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruv va ijtimoiy-psixologik singari motivatsion yo‘nalishlarini belgilab beradi.

Boshqaruvning iqtisodiy metodlari moddiy motivatsiyani, ya’ni muayyan ko‘rsatkichlar yoki topshiriqlarni bajarishga va, ular bajarilgach, ish natijalari uchun iqtisodiy taqdirlashga yo‘naltirishni taqozo etadi. Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy metodlaridan foydalanish ish rejasini shakllantirish va uning amalga oshirilishini nazorat qilish bilan, shuningdek mehnatni moddiy rag‘batlantirish, ya’ni muayyan miqdor va sifatdagi mehnat uchun taqdirlashni hamda miqdori muvofiq kelmaganligi va tegishli sifatga ega bo‘lmaganligi uchun jazo chorasi qo‘llanilishini ko‘zda tutuvchi ish haqining oqilona tizimi bilan bog‘liqdir.

Boshqaruvning tashkiliy-boshqaruv metodlari qonunga, huquq-tartibotga, lavozimi bo‘yicha o‘zidan yuqoriroq bo‘lgan xodimga bo‘ysunishga, ya’ni hokimiyat motivatsiyasiga asoslanadi. Boshqaruvda bu motivatsiya g‘oyat muhim rolь o‘ynaydi. U davlat darajasida qabul qilingan qonunlar va me’yoriy hujjatlarga shubhasiz rioya qilinishinigina emas, boshqaruv xodimlari va ular qo‘l ostidagilarning boshqaruv xodimining ko‘rsatmasi uning qo‘l ostidagilar tomonidan ijro etilishi majburiy qilib qo‘yadigan huquq va majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilishini ham taqozo etadi. Boshqaruv xodimining qo‘l ostidagi xodimlarning ushbu munosabatlarga rioya etmasliklari jazo choralari (tanbeh, hayfsan, ishdan bo‘shatish va h. k.) qo‘llanishiga olib keladi.

Hokimiyat motivatsiyasi tashkil etish va o‘zaro munosabatlar uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Tashkiliy-boshqaruv metodlarining o‘zi esa uni maqbul tashkil etish asosida har qanday darajadagi boshqaruv tizimining samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga qaratilgan.

Ushbu metodlar tashkiliy rejalashtirish, tashkiliy me’yorlash, yo‘l-yo‘riq berish, boshqarish va nazorat singari masalalarni o‘z ichiga oladi.

Makrodarajadagi tashkiliy-boshqaruv metodlariga boshqaruv ob’yektlarining huquq va majburiyatlarini tartibga soladigan va ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatishi uchun turli shart-sharoitlar yaratadigan qonun hujjatlarini kiritish mumkin.

Amaliyotning ko‘rsatishicha, faqat moddiy va hokimiyat motivatsiyalarining qo‘llanilishi tashkilotning maqsadlariga erishishda xodimlar va har bir xodimning ijodiy faolligini to‘liq safarbar etish imkonini bermaydi.

Boshqaruvning maksimal samaradorligiga erishish uchun boshqaruvning ijtimoiy-psixologik metodlariga tayanadigan ma’naviy motivatsiyalar zarur. Ushbu metodlar yordamida xodimlar ongiga, odamlarning ijtimoiy, axloqiy va boshqa manfaatlariga ko‘proq ta’sir ko‘rsatiladi va mehnat faoliyati ma’naviy rag‘batlantiriladi. Ma’naviy motivatsiya juda murakkabligi va nozikligi bilan farq qiladi. Uning pirovard samarasini aniqlash qiyin bo‘lsa-da, natijalari salmoqlidir.

Matematik modellashtirish, ekspert baholash metodi, aqliy hujum metodi, o‘yinlar nazariyasi va boshqalar boshqaruv qarorlarini maqbullashtirishning keng tarqalgan metodlari hisoblanadi.

Matematik modellashtirish boshqaruv qarorini osongina shakl­lantirish mumkin bo‘lgan keng ishlatiladigan raqamli axborot asosida qabul qilingan hollarda qo‘llaniladi. Matematik modellardan keng ko‘lamda foydalanish muammoni miqdoriy tavsiflash va uni hal etishning maqbul variantini topish imkonini beradi.

Quyidagilar boshqaruv qarorini matematik metodlar yordamida maqbullashtirishning asosiy bosqichlari hisoblanadi:

1. Vazifaning qo‘yilishi.

2. Bir ma’noda, masalan, muayyan son bilan ifodalanishi hamda qo‘yilgan maqsad yechimi natijalarining muvofiqlik darajasini aks ettiradigan samarali mezonni tanlash.

3. Samaradorlik mezoni kattaligiga ta’sir ko‘rsatuvchi o‘zgaruvchan miqdorlar(omillar)ni tahlil qilish va o‘lchash.

4. Matematik modelni tuzish.

5. Modelning matematik yechimini topish.

6. Modelni va uning yordamida olingan yechimni mantiqiy va eks­perimental tekshirish.

7. Olingan natijalarni amaliyotga qo‘llashga doir tavsiyalarni ishlab chiqish.

Ekspert baholash metodlari vazifa to‘liq yoki qisman shakllanmaydigan va matematik usullar yordamida yechilishi mumkin bo‘lmagan hollarda qo‘llaniladi.

Boshqaruv harakatlari o‘z mazmuni va natijalariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Boshqaruv funksiyalari ham shundan kelib chiqqan holda farqlanadi.

Birgina funksiyaning o‘zini turli sharoitda amalga oshirishda boshqaruv vazifalari turlicha bo‘ladi. Masalan, ta’lim muassasasi o‘qituvchi kadrlar bilan to‘liq butlangan holatda mashg‘ulotlar jadvalini rejalashtirish - bir masala, o‘qituvchilar ancha yetishmagan holatda shu ishni bajarish esa mazmuniga ko‘ra murakkabroq masala.

Muayyan ta’lim muassasasini boshqarishda qanday funksiyalar amalga oshirilishi kerak? Ushbu savolga bir xil ma’noda javob berib bo‘lmaydi. Bu - ta’lim muassasasi o‘z oldiga qo‘ygan ta’lim vazifalariga ham, uning rivojlanishga yo‘nalganligiga ham, u ishlaydigan shart-sharoitga hamda boshqaruvga yondashuvga ham bog‘liqdir.

Boshqaruv tizimi tomonidan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan funksiyalarning barcha ta’lim muassasalari uchun bir xilda ro‘yxati mavjud emas. Masalan, bolalar bog‘chasi bilan ta’lim muassasasi birlashtirilgan ta’lim majmua-muassasasini boshqarish ta’lim muassasasi o‘z holicha faoliyat ko‘rsatadigan holatga nisbatan qo‘shimcha funksiyalarning bajarilishini taqozo qiladi. Ta’limni individuallashtirish, ta’lim jarayonining integratsiyalashuvini va variativligini ta’minlash vazifalari qo‘yiladigan ta’lim muassasasini boshqarish bunday vazifalar qo‘yilmaydigan ta’lim muassasasidagiga nisbatan keng ko‘lamdagi funksiyalarni bajarishni talab qiladi. Agar ta’lim muassasasi biron-bir tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, bu unda tegishli boshqaruv funksiyalari amalga oshirilishi lozimligini anglatadi.

Funksiyalar tarkibiga boshqariladigan ob’yektning o‘ziga xos xususiyatlaridan tashqari, boshqaruvga yondashuv ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruv fikri evolyutsiyasini ko‘rib chiqar ekanmiz, biz boshqaruv jarayonida ishlar qanday amalga oshirilishi kerakligi turli yondashuvlarda turlicha tushunilishini ko‘rdik. «Zo‘ravonlik va tilyog‘lamachilik» metodiga yo‘naltirilgan yondashuvda tashkilotning norasmiy tuzilmasi boshqaruvchilarning diqqat-e’tiboridan chetda bo‘ladi va unga nisbatan boshqaruv funksiyalari ishga solinmaydi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlarda tashkilot a’zolarining qoniqish hosil qilishi, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhit, undagi joriy etilayotgan qadriyatlar, aksincha, tahlil va tartibga solish predmetiga aylanadi.

Ammo, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, boshqaruvga eng yaxshi yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim hollarda bir turdagi yondashuv samarali bo‘lsa, boshqa hollarda - boshqa turdagi yondashuv samarali bo‘ladi. Bu amalga oshirilayotgan boshqaruv funksiyalari tarkibi ham vaziyatga monand bo‘lishi kerakligini bildiradi.

Ushbu funksiyalar tarkibi ta’lim muassasasining rivojlanishga yo‘nalganlik darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Ta’lim muassasasi ma’muriyati hal qilishga intilayotgan asosiy vazifa uning barqaror faoliyat yuritishini qo‘llab-quvvatlashdan iborat bo‘lsa, innovatsion jarayonlarni boshqarish funksiyalari yo umuman bajarilmaydi, yoxud juda oz hajmda bajariladi. Innovatsion ta’lim muassasalarida esa, aksincha, yangiliklarni izlash va o‘zlashtirish jarayonlarini boshqarish funksiyalarini bajarishga sarflanadigan vaqtni o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarish funksiyalarini bajarishga sarf­lanadigan vaqt bilan taqqoslash mumkin.

Boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv tizimida zarur ishlar bajarilishi kerak. Ana shu ishlardan biri parallel ravishda va muayyan vaqtgacha bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda bajarilsa, boshqalari - muayyan izchillikda bajariladi. Boshqaruv vazifalarini hal qilishda parallel ravishda va izchil bajariladigan harakatlarning ushbu yig‘indisi boshqaruv jarayonini hosil qiladi.

Boshqaruv vazifalari axborot bilan ishlash orqali amalga oshiriladi, shu bois boshqaruv jarayoni qator hollarda axborotni to‘plash, saqlash, ishlash va uzatish jarayoni sifatida belgilanadi. Ammo bunda asosiysi - aynan boshqaruvning o‘ziga xos mazmunini tashkil etuvchi narsa ochib berilmaydi. Televizon ko‘rsatuvlarni tayyorlash va translyatsiya qilishda ham axborot to‘planadi, saqlanadi, ishlanadi va uzatiladi, biroq bu boshqaruv jarayoni hisoblanmaydi.

Boshqa hollarda boshqaruv jarayoni qarorlarni ishlab chiqish jarayoni sifatida tushuniladi. Bu to‘g‘ri bo‘lsa-da, yetarli emas. Har bir inson o‘z hayotida ko‘plab qarorlar qabul qiladi, biroq bu boshqaruv qarorlari emas. Boshqaruv - bu shunchaki qarorlarni ishlab chiqish emas, balki ko‘plab odamlar birgalikda unumli ishlashi uchun zarur va yetarli bo‘lgan shart-sharoitni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rishdir.

Shu bois biz boshqaruvni bundan buyon boshqaruv sub’yekti tomonidan amalga oshiriladigan uzluksiz, izchillik faoliyat sifatida tushunamiz. Buning natijasida boshqariladigan ob’yekt qiyofasi va mazmuni shakllanadi hamda o‘zgaradi, birgalikdagi faoliyat maqsadlari aniqlanadi, ularga erishish usullari belgilanadi, uning ishtirokchilari o‘rtasidagi ish taqsimlanadi va ularning sa’y-harakatlari integratsiyalashtiriladi.

Boshqaruv jarayoni turkumlilik xususiyatiga ega. U amaliy harakatlarga ehtiyojni, maqsadlarni qo‘yishni aniqlashdan boshlanib, ularga erishish va bundan voz kechish bilan tugaydi. Boshqaruv turkumi ichida turli xatti-harakatlar ajratilishi mumkin.

Ushbu o‘rinda boshqaruv turkumi rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish singari to‘rt asosiy boshqaruv ishining yopiq izchilligi sifatida tushuniladi.

Rejalashtirish - bu faoliyat ko‘rinishlaridan biri ish bo‘lib, uni bajarish natijasida kelgusida qanday natijalarga erishilishi (maqsadlar qo‘yilishi) ko‘zda tutilayotganligi, buning uchun qanday harakatlar qanday izchillikda va qaysi muddatlarda bajarilishi kerakligi, ya’ni nima, qayerda va qay yo‘sinda amalga oshirilishi lozimligi belgilanadi. Kelgusi faoliyatni rejalashtirish ularga erishish uchun zarur bo‘lgan ishning maqsadi, tarkibi, tuzilmasi va bajarish muddatlarini belgilash demakdir.

Ammo faqat rejaning o‘zi yetarli emas. Odamlar birgalikda samarali ishlashi uchun kim va qanday ishlarni bajarishi (funksional majburiyatlari, huquqlari, javobgarligi), bunda kim bilan va qay yo‘sinda o‘zaro munosabatda bo‘lishi lozimligini belgilash (taqsimlash) kerak.

Bunday vazifalar hal etiladigan ish tashkil qilish deb ataladi.

Rejalashtirish va tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim muassasasi jamoasi a’zolarining kuch-g‘ayratini samarali birlashtirish uchun zarur, ammo yetarli bo‘lmagan shart-sharoit yaratiladi. Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, odamlar real bajarayotgan ishlar ularga qo‘yilayotgan rasmiy talablarga har doim ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy tashkilotlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularga kiruvchi odamlar o‘z sabablariga ega bo‘lgan holda, o‘z oldilariga o‘zlari maqsad qo‘yishga qodirdirlar. Ular nimanidir qilishni xohlashlari va xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach, u o‘zlarining manfaatlarini amalga oshirish imkonini berishini xohlashadi. Bu hol yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga to‘liq safarbar etmaydilar.

Birgalikdagi ish samarali bo‘lishi uchun, birinchidan, ijrochilar ulardan qanday natijalar va qachon kutilayotganligini yaxshi tushunishlari; ikkinchidan, ular bunga erishishdan manfaatdor bo‘lishlari; uchinchidan, ular o‘z ishlaridan qoniqish hosil qilishlari; to‘rtinchidan, jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhit unumli ishlash uchun qulay bo‘lishi zarur.

Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo‘lsa, ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi shart-sharoit o‘zgarmagunga qadar nimani, qayerda va qay yo‘sinda bajarishlarini bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o‘zgarishlar rejalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tug‘dirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o‘zgarishlarga o‘z vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo‘lishi lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga oshirish zarur.

Boshqaruv nazorat tufayli o‘zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng muhim tarkibiy qism - qayta aloqaga ega bo‘ladi. Nazorat boshqa­ruvning «ko‘zini ravshan» va o‘zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu o‘zgarishlarga munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali amalga oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi.

Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, o‘zi ham ko‘plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prog­nozlash, maqsad qo‘yish, samaradorlikni baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish kabilarni o‘z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo‘l ostidagi xodimlarga topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo‘l ostidagi xodimlarning ishini baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor qilish, nizoli vaziyat­larni hal qilishni va h. k. ko‘zda tutadi.

Ta’lim muassasasini boshqarishda bitta emas, balki ko‘plab bosh­qaruv turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar iyerarxik tuzilmaga ega - xususiy turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi. Masalan, ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiya jarayonini boshqa­rishning umumiy turkumida boshlang‘ich va umumiy o‘rta ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat etish turkumlari ajratib ko‘rsatiladi. Bu turkumlar ham, o‘z navbatida, murakkab tuzilmaga ega. Masalan, boshlang‘ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim sinflar, predmetlarni o‘rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish turkum­lari ajratiladi.

Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg‘ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir o‘qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’yektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim muassasasi rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi kerak.

Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.

Samaradorlik tushunchasi, garchi ijtimoiy munosabatlar jarayonida ko‘p qo‘llanilsa-da, boshqaruv nazariyasida eng kam ishlangan tushunchalardan biridir. Samaradorlikning umumiy nazariyasi mavjud bo‘lmaganligi bois ushbu yo‘nalishdagi barcha urinishlar hozircha kutilgan natijaga olib kelmadi. Faoliyatning turli sohalarida samaradorlikning o‘z xususiy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ammo ta’limda bugungi kunda bunday ko‘rsatkichlar yo‘q. Shunga qaramay, samaradorlik tushunchasi sifatga yo‘naltirishda juda muhim va foydalidir. Vazifaning butun murakkabligini anglagan holda, boshqaruv samaradorligi nima ekanligini aniqlashga urinib ko‘ramiz.

Samaradorlik haqida gapirishdan oldin faoliyat unumdorligi tushunchasini kiritamiz. Har qanday faoliyat ozmi-ko‘pmi unumli bo‘ladi. Unumdorlik - bu qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog‘liq xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatuvchi faoliyat xususiyati demakdir.

Unumdorlikdan ko‘pincha boshqaruv samaradorligi ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Garchi faoliyat unumdorligi bilan bosh­qaruv samaradorligi bir-biriga bog‘liqligi shubhasiz bo‘lsa-da, biroq ular bitta narsa emas. Ta’limning boshqa ta’lim muassasasiga nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim muassasasida boshqaruv sifati yuqori bo‘lishidan har doim ham dalolat beravermaydi.

Masalan, ta’lim muassasasi ajoyib moddiy bazaga ega bo‘lsa, moliyalashtirishning qo‘shimcha manbalari hisobiga o‘qituvchilarga boshqa ta’lim muassasalaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to‘lay olsa, ushbu barcha ne’matlardan mahrum bo‘lgan oddiy ta’lim muassasasidagiga qaraganda ta’lim sifati yuqoriroq bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim muassasasi o‘zida mavjud imkoniyatlardan nechog‘li yaxshi foydalanayotganligidadir.

Boshqaruv sifatini baholash aynan shu savolga beriladigan javobga bog‘liq. Boshqaruv o‘z vazifasiga ko‘ra foydali natija olish uchun imkoniyatlardan to‘liq foydalanishni ta’minlashi kerak. Ushbu vazifani qanchalik yaxshi uddalasa, u shunchalik samarador bo‘ladi.

Boshqaruv samaradorligi deganda erishilgan va erishish mumkin bo‘lgan unumdorlik o‘rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi xususiyatni tushunamiz.

Bunday ta’rifni faoliyat ko‘rsatishni boshqarishga nisbatan ham, rivojlanishni boshqarishga nisbatan ham ishlatsa bo‘ladi. Lekin bu holatlarning har birida turli natijalar va turli xarajatlar hisobga olinishi kerak. Ta’lim muassasasi o‘zi uchun ta’lim sifati iloji boricha yuqori darajada bo‘lishini ta’minlay oladi (bu yuqori samaradorlik hamda faoliyat yuritishni boshqarishdan dalolat berishi mumkin), ammo ayni paytda u yangiliklarni o‘zlashtirish va o‘zining salohiyatini kuchaytirish uchun ob’yektiv tarzda ta’limning mavjud imkoniyatlaridan foydalanmasligi mumkin. Bu ta’lim muassasasini rivojlantirishni boshqarish samaradorligi pastligidan dalolat beradi.

Ta’lim sifati - bu ta’lim jarayonining jamiyatdagi holati va natijadorligini, uning shaxsning fuqarolik, turmush va kasb sohalaridagi bilimdonligini rivojlantirishdan jamiyat (turli ijtimoiy guruhlar) ehtiyojlari va kutgan natijalariga muvofiqligini belgilovchi ijtimoiy kategoriya demakdir.

Ta’lim sifati ta’lim oluvchi yoshlarning xabardorligini rivojlantirishni ta’minlaydigan ta’lim faoliyatining turli jihatlarini, o‘qitish mazmuni, shakllari va metodlarini, moddiy-texnika bazasini, kadrlar tarkibini va h. k. tavsiflovchi ko‘rsatkichlar yig‘indisi bilan belgilanadi.

«Bilimdonlik» («xabardorlik») termini menejmentda keng qo‘llaniladi. Ammo uni ta’lim tizimida ishlatish u qadar ommalashmagan. O‘quvchilar va talabalarga nimani berish maqsad qilib qo‘yilganligini aniqlash uchun ko‘pincha bilim, qadriyat yoki ishonch va e’tiqod tushunchalaridan foydalanib kelingan (hozir ham shulardan foydalanilmoqda).

Bilimdonlik (xabardorlik) tushunchasi bilim emas, balki mahorat sohasiga taalluqliligi ayondek tuyuladi. Bilimdonlik - bu ta’lim olish tufayli egallangan bilimlarga, tajribaga, mayllarga asoslangan umumiy qobiliyat. Bilimdonlik bilimlarga ham, ko‘nikmalarga ham tayanmaydi, bilimdon bo‘lish - olim yoki ma’lumotli bo‘lishni bildirmaydi.

Inson xatti-harakatining cheksiz rang-barang hayotiy vaziyatlarga moslashtirilishi umumiy qobiliyat - shaxsiy hayotda egallangan bilim va orttirilgan tajribani umumiy tarixga mos tushadigan vaziyatda qo‘llashni nazarda tutadi.

Bundan tashqari, bilimdonlik bilan mahoratni bir-biridan farqlay bilish kerak.

Mahorat - bu muayyan vaziyatda o‘ziga xos harakat qilish demakdir. Bu bilimdonlik yoki qobiliyatning, ishga yanada umumiyroq tayyorgarlik ko‘rilganlikning yoki o‘ziga xos vaziyatda ish bajarish imkoniyatining qaror topishidir. Biroq mahoratni kuzatsa bo‘ladi, bilimdonlik esa ish va mahoratni kuzatish orqali bilinadigan xususiyatdir.

Shunday qilib, mahorat harakatdagi bilimdonlik sifatida ifoda topadi. Bilimdonlikni mahorat, harakat keltirib chiqaradi.

Bilimdonlikka bilim bilan vaziyat o‘rtasida aloqa o‘rnatish imkoniyati, keng ma’noda olganda esa, muammoga mos bo‘lgan jarayonni (bilim va harakatni) topish qobiliyati sifatida qarash mumkin.

Har qanday holatda ham bilimdonlik tushunchasini haddan tashqari soddalashtirishdan ogoh bo‘lmoq lozim.

Mahoratni kuzatish sub’yektlar vaziyatlarga baxsh etadigan mazmunni, ular amalga oshiradigan tal­qinni inkor etolmaydi.

Bilim va ish o‘rtasidagi munosabat masalasi ta’lim va pedagogikaning butun tarixi orqali kechadi. Masalan, tarix yo‘l-yo‘riq va predmetlar bo‘yicha bilim berishga yo‘naltirilgan ta’lim muassasasining o‘quvchilarni ishga tayyorlashga aniqroq qilib aytganda, ularni hayotning turli sharoitlariga va holatlariga mos kelishi e’tirof etilgan intelluktal va amaliy bilimdonlikni namoyon etishiga layoqatsizligini ma’lum darajada ko‘rsatdi.

Ta’lim amaliyoti, odatda, ko‘proq o‘qituvchi shaxsiga, o‘qituvchilar tomonidan tayyorlangan va taqdim qilinadigan bilimlarni berishga, o‘quvchilarning bunyodkorlik va bilimlarni egallash yo‘lidagi faoliyatiga yo‘naltirilgan. Yangi ta’lim konsepsiyalari duch kelgan istiqbol o‘zgarishlarini amalga oshirishdagi qiyinchilik ishning boshlanishida talab etiladigan qayta qurishga qarshilik ko‘rsatishdan kelib chiqishi mumkin.

Quyidagilarni muhim o‘zgarishlar sifatida ajratib ko‘rsatish mumkin:

Birinchi. Bilimdonlikka (yoki mahoratga) tayanish ta’limga ishlab chiqarish olamidan kirib kelgan. So‘nggi o‘n yilliklar mobaynida o‘zining odam resurslarini baholash va boshqarish texnikasini birmuncha mukammallashtirdi va shakllantirdi. Korxonalar olami katta raqobatga va bilimlar hamda texnologiyalarning tez sur’atlar bilan o‘zgarishiga duch kelib, ortib borayotgan sarmoyalarini inson kapitaliga yo‘naltirdi. Yirik korxonalarda, menejmentning zamonaviy metodlariga muvofiq odam resurslarini bosh­qarish bo‘limi doimo mavjud.

Ikkinchisi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq amalga oshirilayotgan ta’limni isloh qilish ta’lim mazmunini zamonaviylashtirish va ta’lim-kasb-hunar dasturlarini bilimlar taraqqiyoti bilan muvofiq holga keltirish jihatidan ayniqsa muhimdir.

Ustuvor yo‘nalishlarni aniqlash jarayoni zarur va u ta’lim fanlari o‘rtasidagi raqobatdan yuqori turishi kerak.

Uchinchisi. Yangi bilimlar vujudga kelishining jadallashishi va ayrimlarining eskirishi endilikda bir qancha avlodlar tajribasiga mos tushmoqda va kishilar ushbu tamoyilning uzluksizligi istiqbolliligiga keng ko‘lamda ko‘nika boshladilar. Kelgusi avlodlar hozirgilarga qaraganda ko‘proq, ya’ni butun umr o‘qishi kerak, degan ishonch mustahkamlanib bormoqda. Boshlang‘ich tayyorgarlik har bir insonni qobiliyatli qilishi va shunday bo‘lishini istaydigan qilishi borasida talab kuchayib bormoqda. Bu kadrlar tayyorlash milliy dasturi g‘oyalari va qoidalari bilan tasdiqlangan.

Umumta’lim tayyorgarligi, ta’limning madaniyatni tarkib toptiruvchi funksiyasini amalga oshirishning ustuvorligi - bu bugungi va ertangi kun strategiyasi, «o‘qishni o‘rganish» va «butun umr bo‘yi ta’lim olish» kabi prinsiplarni amalga oshirish demakdir. Ayrim sharoitlarda kasbiy faoliyat, siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayot kabi, bir mahallar ozchilikning chekiga tushgan intellektual ish vositalarini ko‘proq egallashni muayyan tarzda taqozo etadi.

To‘rtinchisi. Ta’lim tizimida amaliyotda yuz berayotgan o‘zgarishlar sur’atining qoniqarsizligi ta’lim tizimlarini boshqarish va ularni tartibga solish usullari sekin o‘zgarayotganligidan kelib chiqadi. Bunda qo‘yilgan maqsadlar bilan boshqaruv usullari o‘rtasida muayyan qarama-qarshilikni ko‘rish mumkin. Kundalik bosh­qarish va tartibga solish shakllari darajasida qoidalariga nisbatan maqsadlarga; o‘qituvchilarga nisbatan o‘quvchilarga kamroq e’tibor beriladi. Shu nuqtai nazardan olganda, o‘quv dasturlari bilan yuz bergan hodisa ibratlidir. Bu o‘qituvchilarning o‘qitishga doir faoliyatini boshqarish va muvofiqlashtirish vositasi bo‘lib, byurokratik ko‘rsatmalar va tavsiyalarga aylanib ketish tamoyiliga ega. Ularning bajarilishini tekshirish mumkin bo‘lib, normal ta’lim faoliyati davomida (o‘qituvchi o‘z dasturini bajargan-bajarmagani, o‘quvchilar tushuncha va bilimlarga ega bo‘lgan-bo‘lmagani) tekshirib boriladi.

Zarur va istalgan deb topilgan bilimdonlik ro‘yxati cheksiz ortib boradi hamda hayot uchun zarur deb hisoblanayotgan bilimlar kabi qadrsizlanadi, degan xavf mavjud. Bunda umumiy bilimdonlik haqida xulosa chiqarish uchun bir necha dalillar yoki natijalarni aniqlashning o‘zi yetarli emas.

Ta’lim muassasalari hozirgi sharoitda ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni, ta’lim tizimini rivojlantirishdagi ishning ahvolini hisobga olgan holda yosh avlodni qurollantirishi lozim bo‘lgan eng ma’qul bilimdonlikni aniqlashi lozim. Bizningcha, quyidagilarni shunday bilimdonlik sirasiga kiritish mumkin:

1. Siyosiy va ijtimoiy bilimdonlik - bu mas’uliyatni o‘z zimasiga olishga, qarorlarni birgalikda qabul qilishda ishtirok etishga, nizolarni zo‘ravonliksiz hal qilishga, demokratik institutlarning faoliyat yuritishi va ularni yaxshilashda qatnashishga qodirlik.

2. Ko‘p madaniyatli jamiyat hayotiga taalluqli bilimdonlik. Irq­chilik yoki ksenofobiyaning vujudga kelishiga, toqatsizlik muhiti tarqalishiga to‘sqinlik qilish uchun ta’lim sohasi yoshlarni tafovutlarni tushunish, bir-birini hurmat qilish, boshqa madaniyatlar, tillar va dinlarga mansub odamlar bilan birga yashash qobiliyati kabi umummadaniy bilimlar bilan qurollantirishi kerak.

3. Og‘zaki va yozma muloqotni egallashga taalluqli bilimdonlik kasbiy va ijtimoiy hayotda shu darajada muhimki, bunday fazilatga ega bo‘lmaganlarga jamiyatdan chiqib ketish xavfi tug‘iladi. Muhim ahamiyat kasb etib borayotgan bir qancha tillarni va axborot texnologiyalarini egallash muloqotning ushbu guruhiga kiradi.

4. Axborot jamiyati vujudga kelishi bilan bog‘liq bilimdonlik. Bu - yangi texnologiyalarni egallash, ularning qo‘llanilishini, kuchi va zaif tomonlarini anglab yetish, OAV kanallari orqali tarqatilayotgan axborot va reklamaga tanqidiy munosabatda bo‘lishga qodirlik demakdir.

5. Kasbiy jihatdan, shuningdek shaxsiy va ijtimoiy hayotda uzluksiz tayyorgarlik ko‘rish negizi bo‘lmish butun umr o‘qib-o‘rganish qobiliyati.

Ta’lim tizimlarini isloh qilish sabablari va omillari ke­yingi yillarda chop etilgan ilmiy ishlar turkumida batafsil va asosli tahlil qilingan (R. Ahlidinov, R. Jo‘rayev, U. Inoyatov, Sh. Qurbonov, M. Quronov, X. Rashidov, E. Seytxalilov, D. Shodiyev, N. Nishonaliyev va boshqalar). Bunda ta’lim-kasb-hunar dasturlari mazmunining qayta ko‘rib chiqilishini tavsiflaydigan uch yo‘nalishni ajratib ko‘rsatish mumkin.

Birinchi yo‘nalish o‘quv dasturlaridagi kamchiliklarni bartaraf etish bilan bog‘liq. Bunda maqsad dasturlarni zarur deb hisoblangan yangi elementlar bilan to‘ldirishdan iboratdir.

Aniq fanlar sohasida, xususan, informatika, atrof-muhitni o‘rganish yoki texnologiyalarni rivojlantirish va ularning ta’siri bilan bog‘liq bilimlarni kiritish bugungi kunda shu tariqa zarur deb hisoblanmoqda.

Kamchiliklar, shuningdek, gumanitar va ijtimoiy fanlar sohasida ham aniqlanmoqda. Agar yosh yigit ekologik huquqiy, sotsiologik, psixologik va boshqa fanlarni o‘zlashtirmasa, bu qanday salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi barchaga ayondir. Tarix, adabiyot va til, jamiyatshunoslik, geografiya, ma’naviyat asoslari kabi fanlar vaqti-vaqti bilan ta’lim mazmuni va metodlarini qayta ko‘rib chiqish zarurligini taqozo qilmoqda. Ta’lim tizimi javob berishga odatlanmagan masalalar, tarixiy voqealar yoki jamiyatning rivojlanishi natijasida kutilmaganda yuzaga keladi va tez hal etishni talab qiladigan muammolarni vujudga keltiradi.

Ikkinchi yo‘nalish ta’lim-kasb-hunar dasturlari tarkibini qayta ko‘rib chiqishdan iborat. Ularni to‘ldirishga bo‘lgan har qanday urinish dasturlarni umumiy tashkil etish masalasiga kelib taqaladi. Sof qo‘shimcha yondashuv darhol DTS (umumiy o‘quv nagruzkasi hajmini kamaytirish) talablari, hammasini yaxlit holga keltirish bilan bog‘liq murakkabliklarga duch kelmoqda. Ushbu masalani hal qilish uchun, eng avvalo, ta’lim sohalarini bilimlar yig‘indisi sifatida restrukturizatsiya qilishni ko‘zda tutadigan turli variantlarni qo‘llash mumkin. Oddiy o‘xshashlikdan qochish uchun turli fanlarni umumiy bog‘liq rejaga kiritish tayanch g‘oya hisoblanadi.

Ikkinchi yondashuv, xususan, ta’lim berishning turli masalalarini ta’riflash maqsadida dasturlarning yangi tuzilishini izlab topishdan iborat. Ayrimlari fanlar bo‘yicha bilimlarga, boshqalari predmetlar o‘rtasidagi yondashuvga yoki fanlararo bilimdonlikka bog‘liq. Bunday yangi tutashuv nuqtalarini izlash, birinchidan, bilimlar epistemologiyasi (bilish nazariyasi) bilan bog‘liq fundamental masalalarni va, ikkinchidan, dasturning yozma berilishi chiziqli matn ko‘rinishidagi rasmiylashtirishga qiyin bo‘ysunishi bilan bog‘liq rasmiy masalalarga duch kelmoqda. Bizningcha, dastur matni keng ma’noda, ya’ni ta’limdagi xilma-xil kirishlar, mazmun, maqsadlar, vakolatlar va usullarga muvofiq o‘qilishi kerak.

Uchinchi yo‘nalishni asosiy narsani aynanlashtirish sifatida belgilash mumkin. Dasturga kiritiladigan qo‘shimchalar, aytib o‘tganimizdek, ularning umumiy tuzilishini buzibgina qolmay, balki zudlik bilan saralab, ustuvor jihatlarni ajratib olish zarurligini ko‘rsatadi. Bunda gap, xususan, ta’lim muassasalarining o‘quvchilarga har soatda va har kuni beradigan ta’limi haqida bormoqda. Asosiy bilimlar, mahorat va ko‘nikmalarni izlash hamda aynanlashtirish bilan bog‘liq dasturlarni o‘rganishning ikkinchi turi shundan vujudga keladi. Ta’lim muassasalari o‘quvchilarga berishga intilayotgan tayanch bilimlarning qay biri eng muhimi hisoblanadi? O‘quvchilarning hammasi qanday tayanch bilimlarni egallashlari lozim edi? O‘tmishda aynanlashtirilgan va majburiy bagajning tarkibiy qismi sifatida sinovdan o‘tkazilgan bilimlar hanuzgacha qadrlimi? Ushbu masalalar ta’limning pirovard maqsadlarini ham, o‘quv dasturlari mazmuni sifatida belgilanadigan, keyingi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlar va ishlarni ham u yoki bu ma’noda farqlaydi.

Ko‘pincha keng bilimlarga ega bo‘lgan, ammo imkoniyat tug‘ilganda kerakli paytda ularni tegishlicha safarbar eta olmaydigan odamlarni uchratish mumkin.

Inson amaliyotida bilim bilan ish o‘rtasida murakkab munosabatlar mavjud. Muammo zarur bilimdonlikni shakllantirishni ta’minlaydigan bilimlarni aniqlashdan iboratdir.

«Bilimdonlik» tushunchasini «malaka» tushunchasi bilan o‘zaro aloqada ko‘rib chiqamiz. Bilimdonlik tushunchasining vujudga kelishi iqtisodiy faoliyatdagi o‘zgarishlar bilan nishonlangan kasbiy tayyorgarlik tarixiga mos tushadi. Bunda bilimdonlik tushunchasi mehnat va sanoat korxonalari olamida qanday paydo bo‘lganligini, shuningdek, oson aniqlanadigan kasbiy vazifalarni bajarish qobiliyatidan, umumiy bilimdonlik, muammolarni hal qilish, ixtiro etish yoki moslashishdan tashqari, bugungi kunda qat’iyat bilan birinchi qatorga chiqayotgan sabablarni kuzatib borish lozim bo‘ladi.