7
kelishi.
Boqi
Muhammad,
Vali
Muhammad,
Imomqulixon
hukmronligi.
Subxonqulixon. Buxoro – Xiva munosabatlarining keskinlashuvi. Ubaydullaxon II va
uning iqtisodiy sohada olib borgan islohotlari. Buxoro xonligida iqtisodiy vaziyatning
izdan chiqa boshlashi, siyosiy vaziyatning keskinlashuvi. Farg’ona
vodiysining
xonlik tarkibidan chiqib ketishi. Abulfayzxon hukmronligi yillarida Buxoro
xonligining inqirozi.
Abadiyotlar:
1.
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.SHarq. 1998
2.
Axmedov B. O’zbek ulusi. T.O’qituvchi. 1994.
3.
Norqulov.N, Jo’rayev U. O’zbekiston tarixi. T.SHarq 2000
4.
Sagdullayev.A.v.b.O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat tarqqiyoti T.Akademiya
2000.
5.
Abulg’ozi Bahodurxon. SHajarai turk. T., CHo’lpon 1990.
6.
Abdurahmon Tole’. Istoriya Abulfayzxana. T., «Fan» 1959
Ashtarxoniylar hukmronligi davriga oid yozma manbalar ichida Maxmud ibn
Vali (1595-1640) ning «Baxr ul-asror fi manokib ul-axer» (Olijanob kishilarning
shon shavkati haqida sirlar dengizi), Mir Muhammad amin Buxoriyning
«Ubaydullanoma», Muhammad YUsuf Munshining «Tarixiy Mukimxoniy», Xo’ja
Samandar Termiziyning «Dastur al-Mulk», Abulg’ozi Bahodurxonning «SHajarai
Turk», Muhammad Amin Buxoriyning «Muhit ut-tavorix»,
Muhammad Vafo
Karmanagiyning «Tuhfat ul-xoniy», Abdurahmon Tole’ (Abdurahmon Davlat) ning
«Tarixi Abulfayzxon» asarlari muhim tarixiy manbalar hisoblanadi.
SHuningdek, 1605 yilda yozilgan Muhammadyor ibn Arab qalamiga mansub
«Musaxxir ul-bilod» (mamlakatlar fatxi), 1569 yilda yozilgan. Sulton Muhammad
Balxiy qalamiga mansub «Majma’ul-g’aroyib», 1616-1629 yillarda yozilgan
Iskandarbek munshiy qalamiga mansub «Tarixi olamaroyi Abbosiy», Juybor
shayxlari
tarjimai holidan iborat, Juybor xojalaridan biri Tojiddin Xasanning o’g’li
Abulabbos Muhammad Tolib Siddiqiy tomonidan 1663 yilda yozilgan «Matlab ul-
tolibin» (Toliblar matlabi), Ashtarxoniylar sulolasiga mansub shahzoda xoja Mir
Muhammad Salim tomonidan 1730 yilda yozilgan, hozirda yagona hisoblangan
nusxasi Buyuk Britaniyadagi Bodleyan kutubxonasida saqlanayotgan «Silsilat us-
salotin» kabi asarlari ham ashtarxoniylar davri tarixi, siyosiy va iqtisodiy, madaniy va
ijtimoiy hayotini o’rganishda katta yordam beruvchi asarlar va muhim tarixiy
manbalar hisoblanadi.
Ashtarxoniylar hukmronligi yillarida markaziy hokimiyat birmuncha zaiflashdi
va buning oqibatida mamlakatdagi ijtimoiy va iqtisodiy hamda madaniy hayotda
nisbatan inqiroz holatlari yuzaga keldi. Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy
tabaqalar saqlanib qolgan bo’lsada, ularning mavqeida birmuncha o’zgarishlar yuz
berganligi ko’zga tashlandi. Ashtarxoniylar davlatida poytaxt Buxoro shahri bilan
birgalikda valiahd tomonidan boshqariladigan Balx shahrining
ham nufuzi ortdi va
mamlakatning siyosiy hayotiga kuchli ta’sir eta boshladi. Otaliq va o’zbek
qabilaboshliqlarining nufuzi ortib ketdi. Rasman oliy tabaqa hisoblangan xon va yirik
saroy amaldorlari ko’p hollarda harbiy-ma’muriy mansabdorlar, viloyat hokimlari,
yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga majbur bo’lib, bu ularning ijtimoiy
8
ahvolini deyarli tenglashtirib qo’yardi. Bu davrda juybor xo’jalarining avlodlari
bo’lgan ulamolar va boshqa diniy amaldorlarning ijtimoiy hayotdagi mavqei yanada
oshdi.
Siyosiy parokandalik, muttaasil davom etib turgan o’zaro
ichki kurashlar va
fitnalar halqni iqtisodiy jihatdan og’ir ahvolga solib qo’yish bilan birga mamlakatdagi
iqtisodiy holatni ham inqirozga olib keldi. SHuningdek, tashqi hujumlar, talon-
tarojlar natijasida dehqonchilik vohalari harob holga kelib qoldi,
savdo karvonlarini
talash hollari ko’payib ketdi. Bu esa o’z navbatida tashqi savdo aloqalarining
cheklanishiga olib keldi.Ashtarxoniylar xonlaridan Imomqulixon (1611-1642) bu
holatlarning oldini olishga harakat qildi va 1614-1615 yillarda Qashqadaryodan
Qarshi cho’liga kanal qazdirdi. 1633-1634 yillarda esa Qushqo’rg’onda kanal
qazdirdi. Biroq bu ham inqirozli holatlarning oldini ololmadi.
Bu davr dexqonchiligida o’rta asrlarga xos yer egaliga hamda iqtisodiy
munosabatlari maqlanib qolindi. Garchi avvalgi xonlar
davrida iqtisodiy ahvol
birmuncha yaxshi ahvolda saqlangan bo’lsada, XVII asr ikkinchi yarmiga kelib,
mamlakatdagi iqtisodiy ahvol tanazzuliga uchray boshladi. yerlarning eng hosildor
qismi avvalgidek yirik amaldorlar va din peshvolari qo’lida saqlanib qoldi. Asosiy
soliq va yig’imlar qishloq kambag’al dexqonlaridan yig’ib olinardi. Ashtarxoniylar
davrida sug’oriladigan yerlarda O’rta Osiyo mintaqasi uchun an’anaviy bo’lgan
bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari, dashti
yerlarida va tog’ oldi xudularidagi lalmi yerlarda bug’doy, arpa, kunjut, tarvuz, qovun
va
boshqalar ekildi, dehqonchilik qilingan. Manbalarda qayd etilishicha, o’zaro
urushlar dehqonchilik taraqqiyotini bir muncha orqaga surib turgan bo’lsada, tinchlik
davrlarida dehqonchilik orqasida yerlardan ancha yuqori hosil olingan. Dehqonchilik
mahsulotlari ichki talabni to’la qondirib, tashqi bozorga ham chiqarilgan. Bu
mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib saqlab turgan asosiy omil edi.
Ashtarxoniylar hukmronligi yillarida siyosiy ahvol iqtisodiy va ijtimoiy ahvol
kabi inqirozli holatga uchrab qolgan bo’lsada, biroq u rivojlanishdan va taraqqiyotdan
butunlay to’xtab qolmadi va asriy an’analarni davom ettirgan holda davom etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
