O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim

4 

---

ASOSIY QISM 
1.YEVROPANING ICHKI SUVLARI HAQIDA UMUMUMIY MA‘
LUMOT. 
Yevropa ichki suvlari asosan Atlantika xavzasiga kiruvchi daryolardan iborat. 
Yevropa xududining relyefining notekisligi va parchalanganligi hududida 
tarqalgan daryolar xavzalarining kichikligi va kattaligiga sabab bo`ladi. Yevropa 
ichki suvlariga juda boy.Bunga asosiy sabab hududda yog`inni ko`p yog`ishi va 
ko`plab hududlarda qoplama jinslarni juda ham yupqa ekanligi sabab 
bo`ladi.Yevropa daryolarini suv rejimi va vodiy marfologiyasiga ko`ra bir necha 
tiplarga bo`linadi. Fenoskandiya daryolari 3 ga asosiy tipga bo`linadi.1. 
Norvegiya tipi.1. Norvegiya tipi.Bu daryolar sho`x, tez, qisqa va fordlarda 
sharshara hosil qilib oqadi. Ular asosan muzlik va tog`dagi qorlarda hamda muz 
va qor suvlaridan to`yib bahor va yozda to`yinib oqadi.2. Sharqiy Skandinaviya 
daryolari.Daryo vodiylari va havzalari uncha yaxshi tarkib topmagan, yosh, 
to`rtlamchi davr muzliklari izlari yaqqol ko`rinadi. Daryolarda sharshara, 
ostonalar va tezoqar joylar ko`p uchraydi. Bu daryolarga Glomma, Dal-Elven va 
Tornio-Yoki daryolari misol bo`ladi.3. Finlandiya tipi.Bu tipdagi daryolar bir 
muncha keng, o`zanlari uncha yaxshi rivojlanmagan. Mo`tadil iqlim mintaqaning 
janubiy qismi daryolari ham suv rejimi vodiylarining morfologik xususiyatlariga 
ko`ra alohida tiplarga bo`linadi. Bu daryolarning 1-tipi Atlantika sohili daryolari 
bo`lib, ularga Penza, Severn, Quyi Sena daryolari misol bo`ladi.Ular bug`lanish 
darajasining kamligidan juda sersuv daryolardir.Ular bug`lanish darajasining 
kamligidan juda sersuv daryolardir.Ikki mo`tadil iqlim daryolari yil davomida bir 
tekisda oqadi.Germaniya-Polsha tekisligi sharqining o`tkinchi iqlimi tipidagi 
daryolar Odra tipidagi daryolarni hosil qiladi. Ularni suv rejimi bir xilda emas. 
Ular yomg`ir va qor suvlaridan to`yinadi. Bu daryolarga Visla va Odra misol 
bo`ladi. Ular asosan yomg`ir va qor suvlaridan to`yinib qishda muzlaydi. Bahorda

5

---

to`planib qolgan qorlarning erishi natijasida juda ham to`lib oqadi.Dunaybo`yi 
tekisliklari daryolari rejimi yuqoridagi daryolarga o`xshaydi. Ular aralash 
to`yinadi.Dunaybo`yi tekisliklari daryolari rejimi yuqoridagi daryolarga 
o`xshaydi. Ular aralash to`yinadi.O`rtacha balandlikdagi gersin tog`lari daryolari 
ikki marta to`lib oqadi va ikki marta suvi kamayadi. Daryolar ancha sersuv va tez 
oqadi. Ularning vodiylari nisbatan chuqur va tor, nishabligi yuqori bo`ladi. Bu 
daryolarga Dunay, Elba, Odra, Luara yuqori oqimlari kiradi.Alp tipidagi 
daryolarning muz va doimiy qorlardan iborat katta suv zahirasi mavjud. Ularga 
Yuqori Reyn, Dunayning alp tog`laridan boshlanuvchi irmoqlari, Rona, Po 
daryolarining ba`zi irmoqlari kiradi.O`rtadengizbo`yi daryolari rejimi asosan 
yomg`ir bilan bog`liq. Qishda to`lib oqadi, yozga kelib bug`lanishning ortishi 
natijasida ba`zi daryolar butunlay qurib qoladi. Ularga Ebro, Tibr va Bolqon 
yarimorolining ba`zi daryolari kiradi.O`rtadengizbo`yi daryolari rejimi asosan 
yomg`ir bilan bog`liq. Qishda to`lib oqadi, yozga kelib bug`lanishning ortishi 
natijasida ba`zi daryolar butunlay qurib qoladi. Ularga Ebro, Tibr va Bolqon 
yarimorolining ba`zi daryolari kiradi.Yevropaning yirik daryosi Dunaydir. U 
Murakkab tipdagi daryolarga mansubdir. Dunayning yuqori qismi ancha sersuv
yozda to`lib oqadi. O`rta dunay pastekisligida Tisa daryosini qo`shib oladi. 
Shuningdek u o`zining ilon izi 
yo‘nalishi
bo‘ylab
Vag, Drava, Sava, Shimoliy va 
Janubiy Morava kabi irmoqlarning qo`shib oladi. Bu irmoqlarning ko`pi qorlardan 
to`yinganligi uchun bahorda to`lib oqadi. Avgust, oktabr oylarida suvi 
kamayadi.Quyi Dunay- tipik tekislik daryosi bo`lib, sekin oqadi, qayiri bir oz 
boqoqlashgan, dengizga yaqinlashgan sari tarmoqlanib delta hosil qiladi.Quyi 
Dunay- tipik tekislik daryosi bo`lib, sekin oqadi, qayiri bir oz boqoqlashgan, 
dengizga yaqinlashgan sari tarmoqlanib delta hosil qiladi.Yevropa juda ko`llarga
6

---

boy. Asosiy ko`llar Venerin 5546 km2, Sayma - 1800 km2 Jeneva 586 km2, Bodin 
- 538 km2.Yevropada to`rtlamchi davri muz bosish davri qator ko`llarni hosil 
qilishga sabab bo`lgan. Ularning orasida Morena tektonik ko`lidir. Chuchuk 
suvning katta hajmlari xorijiy Yevropa hududida to'plangan. Bir yilda uning 
yuzasiga tushadigan atmosfera namligining umumiy miqdori 4148 km3 ni tashkil 
qiladi. Bu massaning taxminan yarmi (2175 km3) Jahon okeaniga quyiladi, 
qolgan qismi bug'lanadi va filtrlanadi, er osti suvlarini to'ldiradi. Yillik qayta 
tiklanadigan chuchuk suvlar yer usti (1200 km3 dan ortiq) va er osti (taxminan 
900 km3) daryo oqimlari bilan ifodalanadi. Yevropa daryolarida chuchuk suvning 
bir martalik miqdori 60 km3, yangilanish davri esa 28 kun.Yirik suv havzalarida 
430 km3 dan ortiq suv toʻplangan boʻlib, ulardan har yili 175 km3 dan ortigʻi 
toʻldiriladi.
Yevropa yuzasida teng ravishda taqsimlangan oqim qatlamining 
balandligi 306 mm. Faqat bitta materikda - Janubiy Amerikada bu ko'rsatkich 
yuqoriroq (440 mm). Ammo Yevropaning maydoni kichik bo'lganligi sababli, 
uning global chuchuk suv oqimidagi ulushi ahamiyatsiz - 5,6%. Oqim miqdori suv 
balansi elementlarining nisbati bilan belgilanadi - atmosfera namligining 
tushishi, tuproqqa singib ketishi va sirtdan bug'lanishi. O'z navbatida, bu hajmlar 
mahalliy iqlim sharoitiga, sirt relyefiga va jinslarning litologik tarkibiga bog'liq.
G'arbiy havo transportining xorijiy Yevropa hududi ustidan hukmronligi tufayli 
atmosfera yog'inlari miqdori g'arbdan sharqqa va shimoldan janubga 
yo'nalishda kamayadi. Birinchi navbatda quyosh issiqligining kelishiga bog'liq 
bo'lgan bug'lanish miqdori odatda zonalar bo'yicha o'zgarib turadi - 
Fennoskandiya shimolida 200 mm dan janubiy yarim orollarda 800 mm gacha.
Shunday qilib, Yevropaning eng qurg'oqchil hududlari uning janubiy va janubi-
sharqiy chekkalarida joylashgan bo'lib, u erda suv oqimining minimal qiymatlari 
qayd etilgan - 100 mm dan kam.
7

---

Togʻlarda (ayniqsa, shamol 
yonbagʻirlarida) suv oqimi koʻpayadi, tekisliklarda 
esa kamayadi. Yevropadagi eng yuqori oqim qatlami Skandinaviya tog'larida, Alp 
tog'larida, Dinar tog'larida, Pireneyning g'arbiy sektorida kuzatiladi. Ushbu 
tog‘
tizimlarining shamol yonbag'irlarida yiliga kamida 1200-1500 mm, ba'zi hollarda 
esa undan ham ko'proq yog'ingarchilik (masalan, Dinar tog'larida 4000 mm dan, 
Skandinaviyaning janubi-g'arbiy qismida 5000 mm dan ortiq) yog'adi. Shu bilan 
birga, Yevropaning salqin shimolida yiliga 100-130 mm dan ko'p bo'lmagan 
yog'ingarchilik bug'lanishi mumkin, Alp tog'larida - allaqachon 700-800 mm, 
O'rta yer dengizi tog'larida - 1300 mm. Biroq, suv balansining harajat qismi 
yog'ingarchilik miqdori bilan solishtirganda kamroq ahamiyatga ega bo'lib 
chiqadi, natijada Alp tog'larida, Dinar tog'larining g'arbida, Pireneyda, oqim 
qatlami hamma joyda 1000 mm dan oshadi. Vellebit massivida va Dinar 
tog'laridagi Kotor ko'rfaziga yaqin joyda - 1500 mm va Skandinaviya tog'larining 
g'arbiy qismida, Alp tog'larining markaziy va janubi-sharqiy sektorlarida - 2000 
mm. Yuqori oqim darajasi (taxminan 1000 mm) Britaniya orollarining g'arbiy 
qismini, Pireney yarim orolining Kantabriya tog'larini, Shimoliy Apennin tog'larini 
va Skandinaviya tog'larining sharqiy makro yon bag'irini tavsiflaydi.