O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim

Guruhlash belgilari ifodalanishiga qarab:
- miqdoriy, sifat (atributiv) va alternativ belgilar bo‘lishi mumkin.
Miqdoriy belgilar - bu son bilan ifodalanuvchi belgilardir. Sifat belgisi - o‘rganilayotgan ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarni son jihatdan ifodalash mumkin bo‘lmagan, faqat mazmun yoki sifat jihatdan farq qiluvchi belgilarga aytiladi. Masalan, aholining millati, jinsi, kasbini ifodalovchi belgilar - sifat belgilaridir.
Alternativ belgi - ikki qarama-qarshi, biri-birini taqozo qilmaydigan belgilardir.
Hodisa va jarayonlarning o‘zaro bog‘lanishini aniqlashda omil belgi va natijaviy belgini farqlash lozim. Omil belgi hodisa va jarayonlar o‘zgarishiga ta’sir etuvchi belgidir. Natijaviy belgi - hodisa va jarayonlarning o‘zgargan holatini ifodalaydi.
Omilli belgi asosida tuzilgan guruhlashda hodisa va jarayonlar bu omil bilan natija qanday bog‘liqlikda ekanliklarini aniqlaydilar. Agarda omil belgi ko‘rsatkichi ortishi bilan natijaviy belgi miqdori (ko‘rsatkichi) ortib borsa, ular o‘rtasidagi bog‘lanish to‘g‘ri, agarda omil belgi ortishi bilan natijaviy belgi miqdori kamayib borsa - belgilar o‘rtasidagi bog‘liqlik teskari bog‘lanish hisoblanadi. Masalan, mehnat unumdorligi va mahsulot tannarxi o‘rtasidagi bog‘lanish - teskari bog‘lanishga misoldir. Chunki mehnat unumdorligi (omil belgi) o‘sishi bilan mahsulot tannarxi (natijaviy belgi) pasayib boradi.
Statistik ma’lumotlar bir belgi yoki maqsadga muvofiq bir nechta belgilar asosida guruhlanishi mumkin. Ikki va undan ortiq belgilari bo‘yicha guruhlashlar kombinatsion (aralash) guruhlashlar deyiladi.
Statistik ma’lumotlarni guruhlashda dastlab guruhlash oralig‘ini aniqlab olish lozim. Guruhlash teng oraliqli va tengsiz oraliqli bo‘lishi mumkin. Bu kuzatilgan hodisa va jarayonlar mohiyatiga, guruh soni va belgi xususiyatlariga bog‘liq.
Teng oraliq deyilganda barcha guruhlar uchun bir xil oraliq miqdori tushiniladi va u quyidagicha aniqlanadi.

X_max - X_min

i = --------------------- ; bu yerda:
n
i – oraliq kattaligi (miqdori);
X_max - guruhlash belgisining eng katta miqdori (varianti);
X_min - guruhlash belgisining eng kichik miqdori (varianti);
n - guruhlar soni.
Ko‘pincha guruhlar soni aniq bo‘ladi. Bu kuzatish maqsadi va vazifasidan kelib chiqib, ularni to‘liq amalga oshirish uchun kerakli sonda bo‘lishi lozim. Agarda guruhlarning optimal sonini aniqlash lozim bo‘lsa, unda quyidagi (Sterdjess) formuladan foydalaniladi.
Agarda guruhlar soni aniq bulmasa, ularning optimal sonini Sterdjess formulasi bilan aniqlanlanadi. Faraz qilaylik, savdo korxonalarining oylik Tovar oboroti 50mln.sumdan 80mln.sumgacha bulsa, ularni 6 ta teng Intervalli guruhga ajratsak, u holda interval miqdori quydagicha buladi:
I=80-50:6 =5 mln.sum.
Guruhlash belgisining eng kichik qiymatiga 5 mln.sumni qushsak, birinchi guruhning chegarasi kelib chiqadi: 50+5=55 mln sum. Demak, birinchi guruhga 50-55 mln.sumgacha tovar oborotiga ega bulgan korxonalar kiradi. Qolgan guruhlar 55-60, 60-65, 65-70, 70-75, 75-80 mln.sum.
Teng yoki teng bo‘lmagan oraliqlar yopiq va ochiq ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Agar oraliqlar miqdori “dan - gacha” aniq bo‘lsa, bunday guruhlar yopiq oraliq ko‘rinishidagi; agarda “gacha” dan boshlanib, “undan yuqori” bilan tugasa, ochiq oraliq ko‘rinishidagi guruhlash bo‘ladi.
Statistik to‘plam ko‘rsatgichlarini hisoblash uchun oraliqlarni “yopiq” holatga o‘tkazish lozim. Buning uchun ochiq oraliq miqdoriga yonidagi yopiq oraliq farqi asos qilib olinadi yoki guruh belgisi mazmunidan kelib chiqqan holda yopiladi.