O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi

Ih
- mehnat resurslarining bir yilda haqiqatda ishlagan vaqti, 
kishi-kuni, kishi-soat;
Im
- mehnat resurslarining qonunda belgilangan me’yor 
bo‘yicha ishlashi lozim boigan vaqti, kishi-kuni, kishi-soat.
Bu koeffitsiyentning miqdori birga yaqin boiishi kerak. Agar uning 
darajasi qanchalik past boisa, bu mehnat resurslari foydali mehnat jarayonida 
kam qatnashganligidan dalolat beradi.
f) 
mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Ushbu ko'rsatkichni 
aniqlash uchun m aium davr (bir yil, bir oy) mobaynida eng ko‘p sarflangan 
kunlik mehnat sarfi shu davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat sarfiga 
taqsimlanadi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
, , , 
I m a x
M m k
=
-------------
I m
in
Bunda: 
Imax
- ma'lum davrdagi eng ko‘p sarflangan kunlik mehnat 
sarfi, kishi-kuni, kishi-soat;
Imin
- m aium davrdagi eng kam sarflangan kunlik mehnat 
sarfi, kishi-kuni, kishi-soat;.
Ushbu koeffitsiyentning miqdori 1-1,2 ga teng boigani maqsadga 
muvofiqdir. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida uning miqdori 
belgilangan me'yordan yuqoriroq boimoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab 
chiqarish jarayonida bir me'yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu 
holni yumshatish zarur, buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab 
chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu 
masalani har bir korxona o‘zining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda 
hal etishi mumkin.
g) 
mehnat unumdorligi darajasi. Ushbu ko'rsatkichni aniqlash uchun 
haqiqatda sarflangan jami mehnat sarfi miqdorini shu davrda ishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdoriga yoki qiymatiga taqsimlash zarur:
Bunda: 
S M -
ma'lum davrda sarflangan mehnat, kishi-kuni, kishi-soat; 
YM
- ushbu davr mobaynida yetishtirilgan mahsulot miqdori
yoki qiymati.
Bu ko'rsatkich yetishtirilgan bir birlik (sentner, tonna, so‘m) mahsulot 
uchun qancha mehnat sarflanganligini ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkich mehnat 
sig'imi ham deyiladi va mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabidir.
Amaliyotda esa mehnat unumdorligi haqiqatda ishlab chiqarilgan 
mahsulotning, bajarilgan ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish 
vaqtiga taqsimlash orqali aniqlanadi:
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mazkur ko‘rsatkich sarflangan bir birlik (kishi-kuni, kishi-soat) 
mehnat sarfi evaziga qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar 
bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Bu ikki usul bir-birini inkor etmaydi, 
balki to'ldiradi. Mahsulot birligiga sarflangan mehnat miqdori kamaysa yoki 
sarflangan bir birlik mehnat sarfi evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi 
ko'paysa, mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi.
Mehnat unumdorligi ko'rsatkichi qishloq xo‘jaligida ayrim mahsulot 
turlari bo‘yicha hamda xo‘jalik miqyosida natural hamda qiymat ko‘rinishida 
aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko'rinishida bir necha yillar davomida 
aniqlashda qiyosiy baholardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shunda 
qishloq xo‘jalik mahsulotlari baholari o‘zgarishining mehnat unumdorligi 
o'zgarishiga ta'siri bartaraf etiladi. Yuqorida keltirilgan ko'rsatkichlar 
yordamida qishloq xo'jalik ishlab chiqarishida qatnashayotgan mehnat 
resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda sarflanayotgan mehnatning 
unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi.
Shunga 
asoslangan 
holda 
kelajakda 
mehnat 
resurslaridan 
foydalanishni 
yaxshilash 
va 
sarflanishi 
zarur 
bo'lgan 
mehnatning 
unumdorligini oshirish uchun qanday tadbirlami ishlab chiqish kerakligi 
belgilanadi.
h) 
qishloq xo'jaligi tarmog‘ida band bo‘lgan mehnat resurslarining 
salmog‘i. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun tarmoqda band bo‘lgan mehnat 
resurslari soni mamlakat miqyosida band boigan mehnat resurslari soniga 
taqsimlanadi va natija 100 ga ko'paytiriladi. Uni aniqlashda quyidagi 
fonnuladan foydalanish mumkin: