O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi a. Abdunab1yev tarix munavvar

JAMOA, SHAXS VA DAVLAT XUSUSIDA

Download 2,91 Mb.

Pdf ko'rish

bet	4/7
Sana	30.12.2021
Hajmi	2,91 Mb.
	#97015

1 2 3 4 5 6 7

Bog'liq
Tarix - munavvar ko'zgu (A.Abdunabiyev)

2. JAMOA, SHAXS VA DAVLAT XUSUSIDA

Eslaylik, o'lkam izda eng qadim gi odam lar ilk p aleolit d av

rida yoyilgan. Dastlabki m anzilgohlar S irdaryoning y u q o ri q is-

mida, sh un in gd ek, F arg 'o n a vodiysida topilgan. S urxondaryo-

n in g B oysun to g 'la rid a g i g 'o rd a , O m o n q o 'to n , O b i-ra h m a t

g 'o rlarid a odam lar yashagan ekan. U lar ovchilik, terim chilik

bilan shug'ullanib, ibtidoiy tarzda h ayot kechirganlar.

Bronza davriga oid m anzilgohlarda ajdodlarim iz turarjoylari

vu ju d g a keldi. C horvachilik va dehqonchilik rivojlandi. Q abi-

lalar o 'rta sid a o'zaro aloqalar, m ahsulot ayirboshlash boshlandi.

M a'lum ki, jam oa kishilam ing qadim iy uyushuvidir. U n d a ish-

lab chiqarish vositalari o d a td a b archaning m ulki b o 'lg an . J a

m oa aso san o 'z in i o 'zi b o sh q arg an . U ru g ', oila, x o n ad o n ,

q o 'sh n ich ilik m unosabatlari rivoj topib jam oa yangi bosqich

sari intiladi.

Ibtidoiy jam oa davrining oxirlarida m intaqam izda davlatlar

sh a k llan a boshlaydi. ''A v esto "d a m iloddan a w a lg i VIII — VTI

asrlarda h arbiy dem okratik belgilarga ega b o 'lg an tuzilm alar

m avjud b o 'lg an lig i h aq id a yozilgan. S o'ng bu tuzilm alar qudratli

d av latlarg a aylanadi.

M a ’lum ki, davlat, davlatchilik o'z m ohiyati bilan b u inson-

larn in g dolzarb talablarini, tub ehtiyojlarini am alga oshirishga,

jam iy atda barqarorlikni o 'rn atish va saqlashga xizm at qiluvchi

d arg o h d ir.

Tarixim iz dalolat beradiki, davlat siyosiy tash k ilo t sifatida

m a 'lu m b ir jam iyatni u y u sh tirad i, ta sh k il to p g a n hokim iyat

bilan uyg 'un lash tiradi.

X u su san , O 'z b e k isto n M illiy e n sik lo p e d iy a s id a dav latn i

m am lakat m iqyosida jam iyatni uyushtirish m asalalarini hal qilish,

u n in g ta sh q i m unosabatlarini belgilash vakolatlari b o 'lg a n tu -

zilm a d eb ta'riflanadi.

B u ndan uch yarim m ing yil a w a l cham asi o 'lk am izd a aholi

m ark azlarin in g paydo b o 'lish i m ehnat qu ro llarin in g takom il-

lashuviga va davlatchilikning shakllanishiga tu rtk i b o 'lg an . So'ng

S am arqand, Kesh, Nasaf, Buxoro, Xiva, Marv, Termiz, O'sh,

T o sh k en t, Kubo, X o'jand, M arg 'ilo n, K oson k ab i shaharlar

v u ju d g a k eld i. S hahar m ad an iy atin i m a 'm u riy bosh q aru v siz

ta s a w u r etib bo'lm asligi siz-u bizga m a'lum .

M intaqam izd a Katta Xorazm, Q adim gi Baqtriya podsholigi

www.ziyouz.com kutubxonasi

va S o ’g 'diyo na davlat uyushm alaridan so 'n g m iloddan a w a lg i

III —II asilarda Dovon (Farg'ona), Q a n g 'u (Sirdaryoning o ‘rta

o q im i, ju m la d a n T o sh k en t v ohasi) d av latla ri, sh u n in g d e k ,

M arg'iyona, Ustrushona, Parfiya paydo b o'ldi. M intaqam izda

shakllangan qadim gi davr davlatchiligi o'zida ja h o n sivilizatsiyasi

y u tu q la r in i m a 'lu m d a r a ja d a m u ja s s a m la s h tir g a n , d e s a k

m u b o lag 'a bo'lm aydi. M ilodiy asrlar b o sh larid a K ushon salta-

n ati, Eftaliylar davlati, s o 'n g T urk x o q onligi v u jud ga kelgan.

M arkazlashgan somoniylar, qoraxoniylar, xorazm shohlar dav-

latlarid a boshqaruv tizimi y an g i b o sq ichg a k o'tariladi.

D avlatchilik shakllana bosh lagach inson hay oti va odam -

la m in g ijtim oiy-iqtisodiy m unosabatlari m a'lu m q o n u n -q o id alar

d o irasida bo'lgan. Xususan, "A vesto"da o d am larn in g jam iyat-

d a g i huquqiy, axloqiy m u nosabatlari batafsil ifoda etilganligi

m a'lum .

S h u n d ay qilib, inson ta ra q q iy o tin in g m u him om illaridan

biri, y u rtd a siyosiy-ijtim oiy barq aro rlik n i ta 'm in la sh vositasi

b o 'lg a n davlatchilik o'lkam izda uzoq asrlar davom ida tashkil

topib, u zam on taqozosiga k o 'ra takom illashdi, m urakk ab ti-

zim ga aylanib bordi.

O lim lar fikricha, tarixni davr, zam on va sh art-sh aro it h a-

r a k a tg a k eltirad i. Zero, q a d im g i a jd o d la r h a y o ti sh u ikki

o 'lch a m d a kechgan. M a'lum ki, dastlabki sivilizatsiya kurtaklari

S harq d a bevosita ibtidoiy h ay o t sh aro itlarid an kelib chiqqan.

T araqqiyotning bu kurtaklari odam larni jam o a b o 'lib y ashash-

ga d a'v at etgan va turli b id'at, u rf-u odatlar, ijtim oiy m unosa-

b a tla ig a asoslangan. Q ad im d an inson xulqi va faoliyatida aj

d o d la r tajribasiga tayanish, yoshi u lu g 'larg a h u rm at va taqlid

q ilish o d at tu siga aylana b o sh la g a n edi. Bu sifatlar jam oa

q a d rin i b ilish g a u n d ad i va b o ra -b o ra a n 'a n a la rn in g paydo

b o 'lish ig a olib keldi. Shu alfozda ah olining tu rm u sh tarzi sh akl

lana boshlagan.

A jdodlarim iz tinimsiz m ehnat, izlanish, atro f-m u h itn i anglash,

idrok etish y o'lida bir u m r h arak a td a b o 'lgan lar, q a d a m -b a -

q a d a m to 'siq larn i yengib y u k sa lish g a erish g an lar. M arkaziy

O siyo m intaqasi insoniyat tara q q iy o tin in g qad im g i o 'ch o q larid an

biridir. Shu bilan birga sivilizatsiya k o 'p elatlar faoliyatining va

sam arali ta ’sinn in g m ahsulidir.

M asalaning yana bir tarafi x u su sid a ikki o g 'iz so'z. S ho'rolar

d a v rid a rasm iy ta rg 'ib o t o 'tm is h n i xato, q u su r, a d ash ish lar

17

N

www.ziyouz.com kutubxonasi

tarixidan iborat, deb tu sh u n tirar edi. C h un ki u p a y td a hukm -

ron b o ‘lgan m afkura oldingi ijtim oiy-siyosiy tuzum larini yom on-

lashdan m anfaatdor edi. Shu bois, o 'tm ish n i qoralab kishilam i

m ensim aslikka undaganlar, an 'an a lam i esa sarqit d e b atagan-

lar.

Ilmiy asosda yaratilgan tarixim izni sinchiklab, m e h r bilan

qayta o 'rg a n a r ekanm iz ayon bo'ladiki, sh o 'ro lar hukm ronligi

d a v r id a ta r ix n i o 'r g a n i s h g a g 'a y r iilm iy , g 'a r a z l i y o 's in

q o 'lla n ilg a n ekan. U p ay tlar kom m unistik m afk urad an kelib

chiqib, insoniyat o'tm ishi b u — qaram a-qarshi sinflar kurashidan,

jam iyat esa doim iy zidd iy atlardan iborat, deb tushuntirilgan.

Va shu bois boylar sinfi x alq q a m uttasil jabr qilib kelgan,

deyilar edi. H uk m d orlar (shohlar, xonlar, am irlar, sultonlar,

bek lar va b o sh q a am aldorlar) joh.il, shafqatsiz, b erah m kishilar

b o 'lg an d eb talqin etilar edi. Inson m a'naviyatiga aso s bo'lm ish

d in n i e sa a f y u n deb tu sh u n tirish g a u rin g an lar. A hvol shu

darajaga bordiki, O 'zb ek isto n o ’quv yurtlarida o'lkam iz tarixi

kem tik holda, o 'ld a-jo 'ld a o'qitildi. Oliy o 'q u v yurtlarining deyarli

b a rc h a sid a tarixim iz em as, b a lk i KPSS tarix i o 'q itild i. Shu

sababdan b u g u n g i o 'rta avlod va k atta yo shd ag i k ishilar tala-

balik davrida V atanim iz tarixi xususida olgan taassu ro ti sayoz.

U lam ing aksariyati bu g'ay ritab iiy ho latdan ch iq ish niyatida

xolis bitilg an adabiyotlar istab, o'tm ishim izni c h u q u r va keng

o 'rg a n ish g a intilm oqdalar. U larga sidqidildan "balli" deymiz.

E ndilikda xolis yoritilgan o'tm ishim izni o 'rg an ar ekanmiz,

k o 'z o ld im iz d a u m u m a n b o s h q a c h a m a n z a r a n a m o y o n

b o 'lm o q d a . Ish on ch li d a lilla r guvohlik b erad ik i, o 'lk am izd a

b u n d an b e sh -o lti m ing yil m uq add am ajdodlarim iz m etall bilan

tan ish g an ekanlar, deyarli to 'r t m ing yil a w a l su g 'o rm a d eh -

qonchilik vu ju dg a kelgan, dastlabki shaharsim on Sopollitepa,

Ja rq o 'rg 'o n , M ullalitepa k ab i m anzillar paydo b o 'lg an .

"Avesto" m a'lum otlari, arxeologik ta d q iq o tlar guvohlik b e

radiki, m iloddan a w a lg i VII —VI asrlarda M arkaziy Osiyoda

Afrosiyob, Y erqal'a, Y erq o 'rg 'o n , Q iziltepa, K o 'zalik q ir kabi

d astlab ki shaharlar bu n y o d etiladi.

Zero m intaqam izda q ad im g i tosh davridan b oshlab ibtidoiy

m adaniyat vujudga kelganligi (Joytun, Kaltaminor, X isor m adani-

yatlari) va b ro n za d av rig a o id b o sh q a y o d g o rlik la r dalolat

beradi. D avlatchilikning v u ju d g a kelishi b u jaray o n d ag i yirik

b o sq ich bo'ldi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Bilamizki, jam iyat kishilarining tarixan q a ro r to p g an h am -

k o rlik fazilatlarining majmui. Jam iy atdag i b a rc h a narsa odam -

la m in g m uayyan faoliyati va u lar o 'rtasid a g i ijtim oiy m unosa-

b atlam in g asosiy m azm unini tashkil etadi. Jam iy atn in g tuzil-

ishi, y a'n i m uayyan ijtimoiy qatlam , toifa va g u ru h larn in g rivoj-

lanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.

M a'lumki, davlat mamlakat m iqyosida jam iyatni uyushtirish

m asalalarini hal qilish, uning tashqi m unosabatlarini belgilash

vakolatlari b o 'lg an hukm ron tuzilm a. T arixdan bilam izki, d ast-

labki davlatlar dehqonchilik hududlari bo 'lg an Misr, M esopo-

tamiya, Elam, Hindiston, va X itoyda bundan 3,5 — 5 m ing yillar

m u q a d d a m v u ju d g a k elgan. O 'q u v c h ila rim iz y o d id a bo 'lsa,

d a v la tn in g b o sh q aru v sh ak llari o 'tm is h d a tu rlic h a b o 'lg a n .

K o'pchilik yurtlarda monarxiya, y a'n i yakkahokim lik uzoq vaqt-

lar davom etgan. Ular Sharqda podshohlar, xonlar, am ir-u sul-

to nlar deb, G 'arbda qirollar, shohlar, imperatorlar, hukm dorlar

deb yuritilgan. Respublika shaklidagi boshqaruv inson tarixida

ilk b o r Yunonistonda va Rimda paydo bo'lganligini ham eslaylik.

Q adim o'tm ishdagi h u k m d o rlar q an d ay y o 'sin d a, andozada

davlatchilik tizim ini tashkil etganlar, q an d ay tam oyillarga ta -

y an g an lar va m am lakatni taraq q iy o t yo 'lig a bo sh lag an lar kabi

savollar tu g 'ilish i tabiiydir. O 'zim izn ing yurtim izdachi? Ular

q an d ay shaxsiy fazxlatlarga eg a b o'lganlar?

B unday savollarga xolis tarixim iz javob beradi. O dam zod

o 'z tarix ida issiqni ham, sovuqni ham k o 'rg a n ekan. Tirikchilik

deb tu rli ishlarni qilgan. H ay o t tarzin i y en g illash tirish , o'z

turm ushini yaxshilash niyatida k o 'p fikr yurgizgan. Shu bilan

b irg a tu rli-tu m a n asbob-u u sk u n a lam i o 'y lab topgan. T abiat-

dan to 'la ro q foydalanish yo'lin i qidirgan. Inshootlar, m anzilgoh-

lar b arp o etgan, to 'g 'o n qurib suv chiqargan. Bu jarayo nd a

eslirog'i, epchilrog'i tashkilotchi, ish da b o s h -q o sh b o 'lg an . Shu

alfozda odam lar peshlangan, k o 'p ro q q o biliyatga eg a b o 'lg an lar

rah b ar b o 'lg an .

O d am lar u ni oqsoqol, yoshulli, otaxon, boshliq, rahnam o,

y o 'lb o sh c h i, sarkor, sard o r k a b i so 'z la r b ila n a ta b k elg an .

"A vesto"da u ru g ' oqsoqoli "vispati", jam oa b o sh lig 'i "zantup a-

ti” d e b atalgan.

Tarixiy m a'lum otlarga k o 'ra, ilk tem ir d avrida O 'rta Osiyo

ja n u b id ag i jam oalarda "uy egasi", "qishloq oqsoqoli", "o qsoqol-

lar k en gash i" k abi m ansablar m avjud b o 'lg a n ekan. U larda

www.ziyouz.com kutubxonasi

uyushtiruvchilik, odam lam i qovushtiruvchilik fazilatlari nam o-

yon b o'lgan. U lam i rahbar sifatida bo sh q alar tan olgan, hur-

m at qilgan, aytganiga k o 'n g an . E'tiborlisi shuki, rahnam olar

saralanishida ularning shaxsiy axloqiy xislatlari, aq l-faro sati va

nufuzlari inobatga olingan ekan.

Shaxs kim ? U ne xislat va fazilatlarga ega? U qayerda va

q an d ay sharoitd a shakllanadi? Q anday sifatlarga eg a bo 'lm o g 'i

d arkor?

Shaxs kishining tash q i qiyofasi bilan em as, balk i u ning o'z

sohasida erishgan yutug 'i, ijtim oiy taraqq iyo tg a q o 'sh g a n his-

sasi bilan belgilanadi.

Ijtim oiy hayotda k o 'zg a k o'ringan, an iq va ravshan e'tiqodga

e g a b o 'lg an insonni yirik siymo, shaxs d esa to 'g 'ri bo'lar. Ayni

p ay td a shaxsning o'ziga xos jihatlari — bilimi, xulqi, odobi

h am d a b o sh q a xususiyat va fazilatlarining turli xilligini ko'ramiz.

Zero, shaxs — bu o 'zig a xos yorqin sifatlarga e g a bo'lgan

ziyrak, farosatli, hissiyotli, irodasi kuchli inson. U ning xatti-

h a ra k a ti, d u n y o q a ra sh i, q ilg a n ishi ja m iy a t ta ra q q iy o tig a ,

k o 'p ch ilik m anfaatini y o q lash g a qaratilgan. Xullas, shaxs —

insoniyat tarixida iz qo ldirgan kishi.

Insonning shaxs b o ‘lib shakllanishida tarixiy d avr va vazi-

y atn in g o 'm i kattadir. Shaxs jam iyatning b ir a'zosi. U jam i-

y a td an tash qarida b o'lishi g'ayritabiiydir. C hunki k ish i ko'pgina

narsalarsiz ham yashay oladi, lekin tan holikda y ash ay olmaydi.

U ning b ax t-sao d a ti jam iy atd an tashqari bo'lm aydi. Shu bois

shaxs jam iyat bilan doim o bog'liq.

T a rix iy s h a x s la r d e g a n d a , k o 'p in c h a siy o siy arb ob lar,

r a h n a m o la r n i t a s a w u r e ta m iz . S h u n in g d e k , h o k im iy a tn i

su iiste'm o l qilib, o'z foydasini ko'zlab ish k o 'ru vch i hukm dorlar

ham adabiyo tda shaxs, salbiy shaxs deb yuritiladi.

Eslaylik, siyosiy yetakchi — bu jamiyatni jipslashtiruvchi, ijti

moiy tartibni saqlab qolish va mustahkamlash uchun turli vosita-

lam i qo'llovchi hukm dordir. Shaxsning jamiyatdagi o 'm i xususida

ajdodlarim iz e'tiborga molik m ulohazalar bildirganlar. Alisher N a-

voiy tarix m a'nosini tushuntirar ekan, u shahzoda Badiuzzamonga

deydiki: "H ukm dom ing qay b in zulm otini surdi-yu, qay biri

adolat bilan dong taratdi va oxiri bu n d an nim a m urod hosil

bo'lganini tarixdan bilamiz. O ’lkada nima obod bo'ldi, mamlakat

nim adan tinchlikka yuz tutdi. H ar bir shaxsning sifati nima-yu,

kam chiliklari nima, ham m a-ham m asi tarixda bitilgan."

www.ziyouz.com kutubxonasi

T arixdan m a'lum ki, qad im zam onlarda rahnam olar, y u rt-

boshilar paydo b o 'la bo shlagan davrlarda ho k im iy atg a intilish,

u n in g uchu n k urash ziddiyatlarga, turli n izo larg a ham olib

kelgan ekan. O 'sh a paytlarda m am lakat barqarorligini ta'm in

etish n in g asosiy y o 'sin larid an b iri ta x tn i su lo la a ’zo larid an

bosh q alarg a berm aslik deb topilgan. A sta-sek in vorislik tu sh u n -

chasi paydo bo'ladi. Vasiyat qilib to j-u tax tn i o 'z zurriyodiga

qoldirish u dum i vujudga keldi. Q adim gi Misr, M esopotam iya,

O ssuriya, Bobil, Eron, H indiston, Xitoy, Y unoniston kabi y u rt-

lardagi davlat rahnamolari shu alfozda siyosiy m aydonga chiqqan.

Bu a n ’anani M arkaziy O siyo tarixida ham ko'ram iz. Bunday

o d a tla r bir n ech a ming yillar dav o m id a b arch a h u d u d la rd a

asosiy taom il bo'lgan. K eyingi 2 — 3 asr m obaynida bu od at o'z

ta 'sirin i y o 'q o ta boshladi. Lekin ta x t uch u n k u rash uzoq asrlar

davom ida k o 'p fojialarga olib k elganligi ham tarix d a bor gap.

Davlat rahbarlarining tarix d ag i o 'rn i h aq id a qadim o 'tm ish d a

ham , keyingi davrlarda ham k o 'p d onishlar tu rli m ulohazalar

bildirganlar. Ayrim olim lar jam iy atd ag i b arch a o 'zg arish larn i

sh ax sn in g ongli faoliyatiga b o g 'lay d i. B oshqalari esa u n in g

h ad d id an oshib ketishi k o 'p falo katga olib kelganligini ta ’kidlab,

b u n in g oldini olish yo'llarini to p ish g a intilganlar.

M irzo U lug'bek o'zining "To’rt ulus tarixi" kitobida rahnam o

lar faoliyatini tahlil etib, u la rn in g ta rix d a g i o 'rn ig a y u k sak

b ah o beradi, arboblarning m uh im fazilatlari to 'g 'ris id a so'z

yuritadi.

Tabiiyki, siyosiy arboblar m ustaq il shaxslardir. Bu b o rad a

yurtdoshim iz faylasuf Anvar C horiyevning fikri e 'tib o rg a loyiq.

U ningcha, m ustaqil shaxs uch asosiy k o m p o n en tn i — m ustaqil

fikrlash, m ustaqil ishlash va m ustaq il y ash ash n i o 'zid a m ujas-

sa m la sh tira d i. U shbu ta la b la r o 'z a ro h a m k o rlik d a fao liy at

ko'rsatib, shubhasiz, biri ik k in ch isig a ta ’sir o'tk azad i. Tarixi-

m izga m urojaat qilsak ayon b o 'lad ik i, d astlab k i davrlarda fa-

rosatli rahnam olar idora qilish y o ’sinlarini sh aro it taqozosiga

q a ra b olib b o rg an lar. U lar, s h u n in g d e k , m ilo d d a n a w a lg i

asrlardayoq q o 'sh n i Eron, Y unoniston, Xitoy, H in d iston kabi

y u rtlar bilan iqtisodiy, m adaniy m u n o sab atlar orqali ham o 'zg a

m am lakatlar tajribasini tan q id elag id an o 'tk a z g a n la r va qiyos-

laganlar. Davlatchiligimiz sh ak llan ish id a ''A vesto''ning o 'rn i ju d a

k atta bo'lgan. Bobil davlatida dey arli to 'rt m ing yil m uq ad d am

kashf etilgan H am m urapi qonunlari, u ch m ing yil m uqaddam

www.ziyouz.com kutubxonasi

Isroilda huk m ro n b o 'lg an D ovud o 'g 'li Sulaym on karom atlari,

Y unonistonda shakl top gan "Solon dem okratiyasi", X itoydagi

"Konfutsiya" falsafasi kabi m a'lum otlar m azm uni u yoki bu

d a ra jad a q ad im g i a jd o d la rim iz g a m a 'lu m deb faraz qilsak

h aq iq atg a yaqin bo'ladi.

Som oniylar M ovarounnahrda m arkazlashgan davlat tuzish-

da Eron sosoniylari davlati tizim i bilan va Arab xalifaligidagi

davlat bo shqaruv tajribasidan k en g foydalanganlar. B uxoroda-

gi saroyda Firdavsiyning "Shohnom a"si va b o sh q a dostonlar

m aroq bilan tinglanib, u y erd a saltanatni idora qilish uslubla-

riga alo hida e'tib o r berg anliklari tarixda b o r gap.

M a'lum ki, h ar bir siyosiy arbobning o 'z rahnam olik burchi-

ni qanday anglashi, am alga oshirishi va nam oyish etishi tarixda

o 'ta m uhim va ko'pqirrali masaladir. Davr taqozosi bilan ko'p

hollarda saltanat barpo etish va boshqarish, hukm dor, uning

yordam chilari vazifalari, aho lining siyosatga b o 'lg an m unosa-

bati m asalalarini ishlab chiqishga harakat qilindi. Bu jarayon XI

asrdan boshlab jiddiy asarlam in g paydo b o 'lish ig a olib keldi.

asrd a Q oraxoniylar davlati jadal shakllanib borayotgan

davrda bolasog'unlik olim Yusuf Xos Hojib k en g hajmli g'oyaviy-

falsafiy va tarbiyaviy aham iy atg a ega asar yozgan edi. U nda

m arkazlashgan kuchli davlat barpo etish u ch u n kurashuvchi

donishm and, adolatli h u k m d o r qiyofasini yaratdi. U xalq va

davlat, d av lat b o sh lig 'i va fuqaro, olim va hokim , q o 'sh n i

davlatlar bilan iqtisodiy, m ad an iy aloqalar, hukm ron tab aq alar-

n ing hokim iyat xalq oldid agi b urchi h aq id ag i m uhim m uam -

m olam i ilgari suradi.

O 'ta ziy rak lik va d o n ish m a n d lik b ila n b itilg a n bu asar

"O u tad g 'u bilig", y a 'n i to'kinchilikka, sao d atg a boshlovchi bilim

nom i b ilan siz-u b izg a m a'lu m . Q isqasi, bu k ito b davlatni

boshqarish odobiga b ag 'ish la n g an nodir asardir. U nda muallif

to 'rt tay an ch tim soliga e 'tib o r qaratadi. Bular: adolat, so'ng

qut, y a 'n i b arak a (omad), uchinchisi a q l-u zakovat va to'rtinchisi

q anoatdir, deydi olim.

M uallifning davlat arbobi qiyofasi xusu sid agi fikrlari o 'ta

ibratlidir. U ning yozishicha, shohlikka davogarlarga xudo id-

rok, farosat va yum shoq bir k o 'n g il ato etadi, y ax sh i ish yuri-

tish u q u v i b ilan h am siy lay d i. S h o h n in g inso n iy xislatlari

to 'g 'ris id a m ulohaza q ilar ek an, Yusuf q u y id agi to 'rt mezonni

ta'k idlay di: u kuchli bir id ro k sohibi, yu k sak farosat egasi,

22

www.ziyouz.com kutubxonasi

e z g u lik n u rig a to 'liq ko 'n g illi, ish y u ritish u s ta s i b o 'lm o g 'i

k erak . Olim o 'z fikrlarini asoslar ekan, q u y id a g i x islatga e'tib o r

beradi: shoh b arch a ishlarda tajribali, yo m o n lik ni d arh o l sezuv-

chi, oqillik bobida ibratli, zakovatli, m a'rifatg a tashna, k ichik-

larg a (yoshlarga) tayanuvchi, adolatparvar, s a d o q a t sifatining

sohibi bo'lishi shart.

A sarda m uallif vazir, h arbiy qo 'm o n d o n , sh o h n in g davlat

m asalalari bo 'y ich a m aslahatchisi (hojib), davlat elchilari, k o tib-

lar, xazinachi, hatto soqiylar, bosh osh p azlar q a n d a y bo'lishi

k erak lig i x ususida batafsil yozadi.

"Aholi hukm dordan nim ani ku tadi? H uk m d o rch i?", deg an

s a v o lla r k o 'p in c h a u c h ra y d ig a n m a sa la e k a n lig in i y o d d a n

chiqarm aylik. Xususan, Yusuf Xos Hojib: ‘‘X alq h u k m d o rd an

u ch narsani kutadi", deydi. Bular: p u ln in g q ad rin i ko'tarish;

x a lq q a xususiy m ulk huqu q in i ta'm in lo v ch i q o n u n la r chiqarish

v a y o 'llam i o 'g'rilard an saqlash. Shoh esa fuqarolardan: soliqni

v a q tid a to 'lash n i; ch iq arg an farm on, q o n u n la rin i b ajarish n i

h a m d a d o 's tig a do'st, d u sh m an ig a d u sh m an b o 'lish n i talab

qiladi, — deb yozadi. Olim fikricha, m a'rifatli shoh q u d rat egasi

b o 'la m a n desa, uning o 'n g q o 'lid a qilich (ya'ni k u ch li qo'shin)

b o 'lsin , so 'l q o 'lid a boylik va tilid a sh a k a rd a n -sh irin so 'z bo'lsin,

d eb ta'kidlaydi.

Yusuf B olasog'uniy o'z asarini 1070-yili Q orax on iy lar xoni

T o g 'v o ch B ug'roxonga tortiq etadi. Xon ad ib n i taq dirlab o'z

saro y id a Xos Hojiblik (saroyning xos noziri) lavozim ini beradi.

S h u n d an so 'n g u Yusuf U lug' Xos H ojib nom i bilan elg a-

y u rtg a taniladi. M ehr va oriflik bilan tu rk iy tild a yozilgan bu

asar k o 'p tillarga o'girilgan h am d a n afaq at M o varounnahrda,

b a lk i Eron, Xitoy, H indiston va b o sh q a ellard a ham m ashhur

b o 'lg a n . U keyingi asrlarda g 'a rb m am lakatlari tillariga ham

tarjim a qilingan.

Yirik tarixchi olim va davlat arbobi Abu Ali a t-T u siy saljuqiy

su lto n la r Alp Arslon va M alikshoh d avrida u zo q yillar bosh

vazir bo'lib ishlagan. U saltan atd a m ahalliy ta rq o q lik k a barham

berish, m arkaziy davlatni m ustahkam lash, d av latn in g m oliyaviy

ish larini tartib ga solish u ch u n k o 'p k u ch sarflagan. A t-T usiy

d av latn in g idora qilish m asalalariga b a g 'is h la n g a n "S iyosatno-

m a" asarini 1092-yili yozib bitiradi. S altan atd a k o 'p c h ilik m ual-

lifni N izom ulm ulk, ya'ni dav latn i ido ra qilish ta rtib in in g bilim -

doni, deb atar edilar. Shu sab ab d an bu a s a m i y aratg an arbob

www.ziyouz.com kutubxonasi

N izom ulm ulk deb tarixga kirgan. "Siyosatnom a" 51 b o b d an

iborat b o ‘lib, u n d a m arkaziy davlat tuzilishi, u n in g m oliyaviy

h iso b -k ito b ishlari, q o 'sh in n in g tuzilishi, yuqori davlat m ansab-

lari va u la rg a tayinlash tartibi, qabul qilish m arosim lari va

u lam i tayyorlash ham da o'tkazish, m ansabdorlar faoliyati usti-

dan nazorat qilish kabi um um davlat m asalalari к о 'rib ch iqil-

gan. A sarda, shuningdek, somoniylar, qoraxoniylar va xoraz-

m sh ohlarga oid ayrim m a’lum otlar m avjud. "Siyosatnom a" bir

n ech a b o r forsiyda, shu ningdek, fransuzcha, ruscha, inglizcha

va 1997-yili o'zb ek tilida ch op etilgan.

T arix ga nazar tash lasak m a'lum b o 'lad ik i, b u n d a y m az-

m u n d ag i asarlar bir q an ch a o 'zg a m am lakatlarda ham vuju d g a

k elg an lig in i ko'ram iz. X ususan, R ossiyada Yaroslav M udriy-

ning "Rus haqiqati", M o 'g 'u listo n d a C hingizxonning "Yaso"sida

d av latchilikka oid m uhim m asalalar davr talabi va d u n y o q a-

rashidan kelib chiqib yoritilgan.

Saltanatni idora qilishda Amir Tem ur an iq va ravshan tam oyil-

larga eg a b o'lg an va ularni ongli ravishda am alga oshirgan.

M ashhur "Tem ur tuzuklari" m ustaqillik yillarida ken g targ'ib

qilinayotgan bo'lsa-d a, Sohibqironning b u nodir asaridan ayrim

tam oyillam i keltirishga jazm qildik. E 'tibor bering-a:

• p o d sh o h b ir so'zli b o 'lish i va ay tg an so'ziga am al qilishi,

b elg ila n g a n har bir ishni bilib qilishi lozim;

• h a r b ir ishda ad o latp esh a bo'lishi, atrofida ham shunday

k ish ilam i tu tish i zarur;

ф

n e ishniki qilar bo'lsa, o 'zi hukm chiqarsin;

• b iro r ishga q aror qilar ekan, qarorida qattiq tursin;

• u n in g a m r-u farm oni b arch a u ch u n vojib bo'lsin;

• p o d sh o h lik ishlarini b iro r boshqa kim saga ishonib berib

q o'ym asin;

• ne ish qilm oqchi bo'lsa, boshqalar bilan k engashsin, lekin

m aslah atn in g foydalisini olsin;

• saltanat, raiyat va sipoh ishlarida yax sh i-y o m o n gaplar

eshitsa, h a q iq a t deb ishonm asdan, m ulohaza bilan o 'zi hukm

ch iq arsin.

S ohibqiron b u tam oyillam i o 'z tajribasida sinab k o 'rib o'ziga

sh io r qilib o lg a n edi. ‘‘T em u r tu zu k lari" davlat arb o b in in g

do n o ligidan , odam iyligidan d alo lat beradi. U barpo e tg a n buyuk

davlat u ch zabardast aso sd a — diyonat, adolat va q attiq q o 'l

siyosat negizida q ad k o 'ta rg a n edi. U ning “K uch — ad o latd a-

www.ziyouz.com kutubxonasi

dir" iborasi b u g u n ham dolzarb shiordek jaranglaydi, insof va

vijdon bilan ish tutishga chorlaydi. Ко mil ish onch b ilan aytish

m um kinki, Tem ur jamiyat taraqqiyoti m azm unini, u n in g obyektiv

q o n unlarini va b u qonunlam i h arak a tg a keltirish m exanizm ini

y axshi anglagan buyuk shaxs bo 'lgan .

"Tem ur tu zu klari"ning inson jam iy ati u c h u n m uhim ligini

ja h o n n in g k o 'p ch ilik yurt arboblari ta n olgan. A sar tu rli dav r

lard a eski o ’zbekchadan forsiyga, so 'n g inglizchaga, fransuz-

chaga, ruschaga, hindu, urdu tillariga, so 'n g arab, nem is, chex

tillariga tarjim a qilinib chop etilgan. XVII —XX asrlard a Buxoro,

Xiva, Q o 'q o n hukm ronlarining shaxsiy k u tu b x o n alarid a T em ur

tuzuklarini x atto tlar m ehr bilan k o 'ch irg a n nusxalari m avjud

b o 'lg an lig i ham bejiz emas.

D avlatni to 'g 'ri idora qilish xususida, arb o b lam in g fazilatlari

b o ra sid a Z ahiriddin B oburning "Siyosiy vasiyatlari", A lisher

N avoiyning "Saddi Iskandariy" asari, S am andar T erm iziyning

“P odsholarga qo'llanm a" kitobi, sh un in g d ek, M u h am m ad So-

lih n in g "Shayboniynom a"si, Hofiz T anishning "A bdullanom a"si,

Salohiddin T oshkandiyning "T em um om a"sida b o y m a'lu m o tlar

m avjud.

Siyosiy arbob xususida fikr yu ritar ekanm iz, aw alo , siyosat

m azm uni h aq id a ikki og'iz so'z. A rabchadan tarjim a qilsak, bu

so'z yurtni, jam oani tartibga solish sa n 'a ti m a'n o sin i bildiradi.

Siyosat (politika) so'zi yuno n ch a davlatni idora qilish, d eg an

tu sh u n ch an i beradi. Abu Ali at-T u siy o'zin in g "Siyosatnom a"sida

bu so 'zn i saltan atn i boshqarish, jam o a ishlarini tash kil qilish va

ta rtib g a solish m ahorati, d eb u q tirad i. XV a sr m u ta fa k k iri

X usayn K oshifiy siyosat yu rtn i ta rtib g a soladi, ag ar siyosat

bo'lm asa, davlat ishlariga xalal yetadi, degan. Q ad im o 'tm ish d a

ham , hozir ham ko'pchilik m anfaatini ko'zlovchi, y u rt h am ji-

hatligini ta ’minlovchi odil siyosat, un ing am alga oshirilishi kishilik

jam iyati ravnaqining muhim omili b o 'lib kelgan. S h u n d ay si-

y o satn i shakllantirish va hay o tg a ta tb iq qilish k o 'p jih atd an

davlat arbobiga, uning qobiliyati va salohiyatiga, u n in g te v a-

rak -atro fid ag i kishilam ing vijdoniga, insofliligiga b o g 'liq ekan.

S hu bilan birga, keyingi a srlard a siyosat x u su sid a o 'z g a

fikrlar ham bildirilm oqda. A yrim lar siyosatni m asalani o 'z foy-

d a sig a hal qilish, o ’z m anfaatini k o 'zlash yo'llari, h atto m u -

nofiqlik, qalbakilik deb ham ta'riflaydilar. B unday m u lo h aza-

lard a ham jon bor.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Lekin k o 'p donishlar siyosatni ham ilm -u fan, ham san 'at

deb hisoblaydi. D arhaqiqat, siyosat asosida ch u q u r tahlil, ilm -

u fa n g a su y an g an m u lo h a zala r b o 'lm o g 'i zarur. Shu b ilan

b irg a siyosatni am alga oshirish jarayonida k atta m ahorat, san 'at

ham lozim. Shunday qilib, siyosat k o 'p qirrali m urakkab va

m as'uliyatli faoliyat jab h asig a kiradi.

B ugungi kunda k o 'p olim lar siyosatni a w alo rejali va tashkiliy

ravishda hokim iyatni q o 'lg a kiritish, u n i saqlab qolish (jami-

y a tn i y o k i jam o an i) id o ra q ilish b o ra s id a g i fao liy at, d eb

ta'riflaydilar. "Hokim iyat" so'zining m a’nosi esa am aldom ing

kishilarni o'z xohishiga va talabiga m oyil qilish yoki k o'n dirish

jarayonidir. Bu so'zning o 'zag i hukm chiqaruvchi, q aro r qabul

qiluvchi m azm unini bildiradi. Demak, "siyosiy hokim iyat" ibo-

rasi ham keng m azm unga eg a ekan.

D arv o q e, "im om " s o 'z in i ru h o n iy la r b o s h lig 'i, n am o z

o 'q ilish id a birinchi q ato rd a turuvchi k ishi m a'no sid a tu sh u -

nam iz. Arab tilini m ukam m al bilgan Abu N asr Forobiy "Fozil

o d a m lar shahri" asarid a im om ni boshliq, yetakchi, peshvoz

tu ruv ch i m azm unida ishlatadi. Bu ham bejiz bo'lm asa kerak.

Yana bir masala. Buyuk shaxslarning paydo b o'lishi tasodif

em as. A lbatta shu kish ining shu h u d ud da, shu davrda paydo

b o 'lish i tasodif bo 'lishi m um kin. Lekin shu odam ni xayolan

chetlatsak, u n ing o 'm ig a vaqt o'tishi b ilan boshqa odam ning

pay d o bo 'lishi tabiiydir. M asalan, agar K olum b tug'ilm aganda,

n ah o tk i Am erika shu p ay tg ach a ochilm agan bo'lardi? M abodo

N y u to n b o 'lm ag an d a, o d am zo d shu p a y tg ach a b u tu n olam

tortilish qonunidan bexabar bo'larm idi? Yoki Al —Xorazmiy "arab

raqam lari"ni ishlab ch iq m ag an d a ham on m urakkab rim raqam -

lari iskanjasida bo'larm idik? Demak, tasodiflar to 'd asid an zaru-

rat o 'zig a y o 'l ochadi, k e n g m aydonga chiqadi.

Tarixiy shaxslar q ay sh aro itd a siyosat m aydoniga chiqadi?

Shoir M aqsud Shayxzoda "Kishi tu g'ilm as boshd a toj bilan,

tu g 'ila r erklikka ehtiyoj bilan", — deb yozgan edi. Yirik arbob-

la r m am lakatning ijtim oiy kuchlari, m uayyan ijtim oiy-iqtisodiy

v a z iy a tn in g ta q o z o sig a k o 'ra , z a m o n a n in g o 'rta g a q o 'y g a n

dolzarb m uam m olariga m uvofiq holda obyektiv sharoitda v u

ju d g a keldi. M asalan, A m ir T em ur shaxsining siyosiy m aydon-

d a pay do bo'lishi m asalasiga nazar tashlaylik.

A kadem ik Ibrohim M o 'm in o v ay tganidek, T em ur shaxsi

n in g yuzaga kelishi davr, zam on taqozosi edi. U davlat arbobi

www.ziyouz.com kutubxonasi

sifatida m a'lum darajada bu zaru riy atn i o 'zid a aks ettirdi, y a'n i

M o varounnahm i g'anim lardan ozod qildi, b u y erd a m ustaqil

m arkazlashgan davlat tuzdi, m am lakat ehtiyojlariga javob berdi.

D em ak, tarixiy voqealar, tu rli m u am m o lar an iq b ir ho latd a

vuju d g a keladi, ulam i hal qilish tarixiy ehtiyojdir. Shu bilan

b irg a yirik shaxslar m a'lum b ir aniq sh aroitd a k a tta ishlam i

am alga oshiradilar, ulam i m uayyan b ir y o 'n alish g a buradilar.

Bu asosan u la m in g aq l-u zakovatiga, shijoatiga, iste 'd o d ig a

bog'liq.

Prezidentim iz Islom Karimov bu m asalada sh u n d ay degan

e d ilar: "B uyuk sh ax slarn i ta rix y a ra ta d i, d e y d ila r. B unga

q o 'sh im ch a qilib Sohibqiron bobom iz suronli h ay o tin i xayol

k o 'zg u sid an o'tkazib, buyuk sh ax slarn i m illat qayg 'u si, xalq

d ard i yaratadi, deyish m um kin".

S hunday qilib, h ar bir siyosiy shaxs o 'z zam onining ehtiyoji

bilan va o 'sh a davr tarixiy vaziyatidan kelib chiqadi.

K o 'p c h ilik k a ayonki, A m ir T em u r va Z a h irid d in B obur

insoniyat tarixida o'chm as iz q oldirgan, ijtim oiy taraq q iy o tn i

y an g i b osqichga k o 'targ an va b u y u k saltan atlarg a asos solgan

siym olar. B un day yirik ra h n a m o la r ta rix d a a h y o n -a h y o n d a

u c h ra y d ig a n daholardir. U lar k o 'p y ax sh i x isla tla rn i o 'z id a

m u jassam lashtirgan shaxs sifatida siyosat m ay d o n id a y orqin

yulduz bo'lganlar.

Bir misol. T arixdan bilam izki A n d ijo n d a tu g 'ilib , F a rg 'o n a

h u k m d o ri b o 'lg a n Z ahiriddin B obur ta q d ir taq o zo si b ilan 1525-

yili H indiston p od sh osi b o'ladi. O ra d a n b esh yil o 'tg a c h , u 47

y o sh id a vafot etadi. d i m h aq lig ini ta n olgan B oburshoh va-

fo tidan deyarli ik k i yil oldin to 'n g 'ic h o 'g 'li X u m o y u n g a v asi-

y a t qilib s h u n d a y yozgan ek an : "Ey farzandim . H in d isto n

m am lakati turli m azhablardan tash k il to p gan . O lloh taollo Sizga

bu y u rtn i k aro m at etdi. Siz m azh ab la rn i yo m o n k o 'rish d a n

d ilingizni p o k tu tin g . H ar m a zh ab n in g ta riq asig a ad o la t qiling.

X ususan, Hind elining qalbini q o 'lg a kiritam an, desangiz, sigir-

ni q u rb o n qilishd an o'zingizni saq lang. Bu y ax shiligingiz evazi-

g a ah o lin in g q alb i Sizga y aq in b o 'la d i. Q o 'lin g iz o stid a g i h a r

qavm ib od atx on alarin i va m u q a d d a s jo y larin i x arob etm ang.

S h u n d ay o dillikni ixtiyor qilingki, p o d sh o h raiy atd an , raiyat

p o d sh o h d a n xo tirjam bo'lsin. Islom n in g ta ra q q iy o ti zulm tig 'i

b ilan emas, e h so n tig 'i bilan yax sh i b o 'lad i. S un niy va sh ialar

o 'rtasid a g i jan jallarga ko'zingizni yum ing. A gar b u n d ay qilm a-

www.ziyouz.com kutubxonasi

sangiz islom zaiflashishi m um kin. T urli e 'tiq o d d a g i elatlarni

te n g tu tin g , toki u lar u y g 'u n bo'lsin. S h u n d a saltan at har xil

tash v ish lard an xoli b o 'lad i.

Bu siyosiy hu jjatda y an a b ir m uhim m asala o lg ‘a suriladi:

hazrat Sohibqiron Amir Tem urning ish yuritishlari doim o y o -

din g izda bo'lsin. S hunda podshohlik m a ’m u r va p ux ta bo'ladi.

U shbu m ulohazalarni Sizga yetkazish b izning burchim izdir",

d e g a n so 'zlar bilan v asiy atn o m a y a k u n la n a d i va “P od sh o h

B ahodir G 'oziy Zahiriddin M uham m ad Bobur" deb n aq sh lan -

gan m u h r bosiladi. S o'ng imzo bosiladi. Imzo chekilg an sana

1529-yil 11-yanvar ko 'rsatilg an . Bu vasiyatnom aning asli hozirgi

v a q td a H ind isto nn ing B hopal davlat k u tu b x o n asi xazinasida

saq lan m oq da.

V asiyatnom a a w a lo dono shohning valiahdga, diloro o ta-

n in g sevimli farzandiga qalb q o 'ri bilan bitilgan. U ning m az-

m uni esa yirik siyosiy arbobning yurt tinchligi, osoyishtaligi,

rivoj top ishi x ususidagi en g m uhim om illarini o'z ichiga olgan.

Bu hujjat ru hid an k o 'rin ib turibdiki, Bobur o 'ta m as'uliyat

va y u k sak m a'naviy q u d ra tg a ega shaxs. U1 zot H ind elini,

u n in g k o 'p millatli xalqini, urf-o d atlarin i sidqidildan hurm at

qilg an inson b o 'lgan.

Boburiylar sulolasining H indistonda 1525-yildan to 1857-

yilgacha, y a'n i 332 yil h u k m ronlik qilganligi va u y erd a yaxshi

nom qoldirganligining ildizi sulola bosh b o 'g 'in in in g insoniyli-

gida, do no ligida b o 'Isa k erak. Buni m ustaqil H in distonning

b o sh vaziri J a v o h a rla 'l N e ru n in g B obur fao liyatiga yuk sak

baho berg anligida ham ko'rishim iz m um kin. AQSH olimi G a

rold Lemb 1961-yilda N yu Yorkda chop etilgan "Bobur-Yo'lbars"

a sa rid a "Bobur H in d isto n d a feod al p a ro k a n d a lik k a barham

berdi, diniy nizolarni daf e td i va bu y uk im periyaga asos soldi.

U ning saltan ati o 'tm ish g a n isb atan k e la ja k istiqboliga p e sh -

k ash e d i" ,— deydi.

B oburning m uhim fazilatlaridan y a n a biri o'z faoliyatiga

ta n q id iy k o 'z bilan m ulohazada bo'lishidir. ‘'B oburnom a"da bu

m uhim xislat o'z aksini to 'la topgan. Yana bir misol. Bobur va

S h ay b o n iy x o n d o im iy ra q ib b o 'lg a n lig in i tarix d an bilam iz.

S h u n g a q a ra m a sd a n B obur "S h ay b o n iy x o n n in g o la m d a b ir

y ax sh i ishi k o 'p n a rsa n i b ilish id ir”, d e b un g a tan bergan.

B unday fazilatlar h a r kim g a ham nasib etaverm as ekan.

Yana bir holat. Davlat arbobining yaq in qarindoshlari oqi-

www.ziyouz.com kutubxonasi

b atini o'ylamay, o'z manfaatlari uch u n intilib h u k m d o m i n o -

q u la y sh a ro itg a tu sh u rib q o 'y is h i m u m k in ek an . M asalan ,

X orazm shohning onasi Turkonxotin saltanat ishlariga te z -te z

aralashib turar, y a ’ni am aldorlam i tayinlashda lavozimga arzim a-

sa ham o'ziga m a'q u l bo'lgan kishilam i q o 'lla b -q u w a tla r edi.

Tarix dalolat beradiki, saltanat rah b arig a xolis, odil m asla-

hat berganlar h am kam bo'lm agan. B unga y orqin m isol Sohib-

qiro n ning xotini m ashhur Saroym ulkxonim - Bibixonimdir. Yoki

S hohjahonning turm ush o 'rto g 'i M um toz Bonu eriga d o n o va

xolis m aslahatchi bo'lganligi ta rix d a b o r gap.

O tasining vafotidan so 'n g Xiva tax tig a o 'tirg a n yosh M u

ham m ad Rahim xon Feruz tez o rad a x u sh o m ad g o 'y la r ta 'sirid a

m aish atg a berilib, ichkilikbozlik qila b o sh lag an d a tashvishga

tu s h g a n onasi q a t'iy a t b ilan u n g a ta n b e h berib: "O 'g 'lim ,

b u n d a y qilish m arhum otang xotirasiga, ajdodlarim iz n om iga

isn o d ku ", deydi. Yosh, tajribasiz x o n n in g on asi ta n b e h id a n

to 'g 'r i xulosa chiqargani, saroyda nafosat suhbatlari uyushtirib,

bad iy atg a m ehr q o 'y gan i va oq ib at elg a m u ru w a tli xon va

iste'd o d li link shoir bo'lib yetishgani ham h ayotiy haqiqat.

Tarixdan m a'lum ki, k o 'p siyosiy arbo blar o d atd a bam asla-

h a t ish tu tg an lar, m uam m oni tu sh u n g a n olim lar, sh u soh a

m utaxassislari m ulohazalarini inobatga olganlar. K o'p yirik davlat

arboblarining rasm iy va norasm iy m aslahatchilari b o 'lg an , ular

o'zlarida boshqalar bilan fikr almashib, m unozara qilishga ehtiyoj

sezganlar. M asalan, Amir T em urning Said Baraka, Abu Bakr

Toybodiy kabi pirlari bo'lgan. Ayni p ay td a T em ur turli to ifad a-

gi kishilar bilan suhbatlar qu rar edi.

O datda, davlat arboblarining h u rm a t-u izzatda b o 'lish i tabiiy

hoi. Ayni paytda, shaxs n afaqat hurm atli, balki b o sh q alam i

h u rm at qiluvchi ham bo'lm o g'i darkor. D onishm andlar fikricha,

am aldorlam ing zarur xislatlaridan biri od am lar dard in i an g la-

m oq, arz-d o d bilan keluvchilarga e ’tibo r qaratm oq, sh ik o y at-

larini tinglam oq, ularga yordam berm oqdir. Davlat arbobi uch u n

e n g m uhim i q uloq solishni va eshitishni bilm oq bo'Isa kerak.

Siyosatni yaxshi tu sh un gan A lisher Navoiy: "Erursen shoh,

ag ar ogohsen sen, ag ar og o h sen sen — sh o h sen sen", — deb

y ozgan edi. Ya'ni yurtboshi saltan atd a g i vaziyatdan to 'la x a-

b a rd o r b o 'lm o g 'i lozim, u ahvolni b ilg an h o ld a m am lak atn i

to 'g 'r i idora q ilishi m um kin, d ey d i b u y u k sh o ir va davlat

arb o b i.

www.ziyouz.com kutubxonasi

U zoq tarix dalolat beradiki, k o 'p in ch a buyuk h uk m dorlar

ram ziylashtiriladi, ayrim hollarda h atto ilohiylashtirilar ekan.

Bu q ay darajada h aq iq atg a yaqin? B unday m ulohazalam ing

v u ju d g a kelish sabablari turli. A w alo, odatda, arbob aql, insof

va vijdon sohibi. K o'pchilik aholi h o k im iyatning m uhim ligi,

m urakkabligi xususida um um iy tu sh u n ch ag a ega. Yurt osoyish-

talig i aham iyatidan kelib chiqib, tartib o t zarurligini anglagan

h o ld a xalqimiz "Podshoh amri vojib", d eb sidqidildan aytadi.

A d abiyotda h uk m ro n lam i k o 'k k a k o 'tarish , u lam i k o 'p in c h a

sh u n d ay fazilatlarga ega b o'lish orzusining ifodasi ham dir, deb

o'ylaym an. XX asrda paydo b o 'lg an shax sga sig'inish iborasiga

k en g ro q qarash lozim b o 'lsa kerak.

Demak, obro' siyosatchiga lavozim b ilan kelm aydi. Amal

arb ob ning nim aga qodirligini k o 'rsatu v ch i im kondir. H aqiqiy

o b ro ' shakllanishi u ch u n shaxsning h u rm atg a sazovor xislatlari,

u n in g ish tashkil qilish salohiyati va qobiliyati mavjud b o 'lm o g 'i

d arkor. Bu kabi fazilatlar siyosiy arbob nufuzining tarkibiy

qism idir. Shaxsning obro'yi, nufuzi tu rli ijtim oiy kuchlarni bir-

lashtirishga q od ir va k o 'p ch ilik n i m uhim ishlarga otlantiradi.

A rbob faoliyatida ana shunday xislatlarni xaloyiq sezadi,

u larg a tan beradi, ulug'laydi.

Tarixim izni o 'rg a n a r ekanm iz k u ch li y o ’lboshchilar, q u d ra t-

li huk m d orlar d eg an iboralam i uchratam iz. Kuchli shaxs d e-

g an d a u yoki bu h u k m d o r lashkarlarining ko'pligi, to 'p -z a m -

b arak lam in g afzalligi emas, m am lakat h u d u d in in g k a tta -k ic h ik -

ligi ham emas, balki arbobning tadbirkorligi, m ulohazakorligi,

ustom onligi, shijoati, k a tta irodaga eg alig i inobatga olinadi.

A lisher N avoiy fikricha, davlat arbobi sharoitga qarab ish

tutishi, joyi k elg an d a yum shoq, joyi k e lg an d a q attiq q o 'l b o'lishi

lozim. Zero, y urtboshilar nafaqat dono, m u ru w atli b o 'lm o g 'i va

shu bilan birga shijoatli, irodali, q at'iy at bilan o'z siyosatini

am alga oshiradigan siymo b o 'lm o g 'i lozim. Demak, qattiq qo 'llik ,

talab ch a n siyosat tarixda o'zini oqlagan. Axir hokim iyat m o 'rt

b o 'lish i g 'ayritabiiy holku.

Insoniyat o 'tm ish i dalolat beradiki, kuchli, qudratli shaxslar

ta r ix iy ja ra y o n g a k a t ta t a 's i r k o 'r s a ta d i, jid d iy ijtim o iy

o 'zg arish larg a sharoit yaratadi. U lar o 'z faoliyati jaray o n id a aql

b o var qilm aydigan ishlarga jazm qiladi. Bu burilishlar, odatda,

zam on taqozosi bilan yangi sharoitlarda dolzarb m uam m olam i

hal qilishga qaratiladi. Bu hoi shaxsning siyosiy ziyrakligidan,

www.ziyouz.com kutubxonasi

e rta n g i kunni aniq ro q k o 'ra bilishidan, jam iy atd ag i turli o q im -

la m in g u yoki b u ishga n aqad ar q od irligin i anglashidan, v o -

q e a la r oqibatini ta s a w u r etishidan kelib chiqadi.

D onolar h ar b ir tarixiy davr shu d av rg a yoki shu ijtim oiy

ta ra q q iy o tg a xos b o 'lg a n x a ra k te m i y a ra ta d i, deganlar. Bu

m u lo h azada jo n bor, albatta. Shu bois h am h a r bir zam onning

ta ra q q iy o t q o nunlarini e ’tiborga olib, m asalani beg'araz, xolis

b a h o la sh m uhim dir. O 'tm ish da h u km d o r b o 'lg a n la m in g d u n y o -

q arash i, tutgan siyosati, m a'naviyati tu rlich a bo'lgan. U lar o'z

zam o n in in g m ahsuli, m urakkab ichki zidd iy atlarga ega siym o-

lard ir. U larning qalbida insoniy niyat-rejalari, orzu havaslari,

o 'z d a rd i va arm on i b o'lgan, saltan at o sh u ftasi tu y g 'u larig a

h am berilgan kishilar. Demak, h ar b ir sh ax sn in g hay oti va

faoliyati ichki qaram a-q arsh ilik larid an holi bo'lm agan.

Y ana ta'kidlash lozimki, kuchli shaxslar inso n n in g q an ch a -

lik ezg ulik va qabihlikka q od ir ek an in i k o 'rsa tad i. Davlat a r-

b o b la ri h ar xil davr va sharoitlarda tu rlich a n am oyon bo'lganlar.

Shu b o is u lam i shartli ravishda uch g u ru h g a b o'lish m um kin.

U lar ijobiy, salbiy va ziddiyatli shaxslar.

K u chli shaxslar siyosati va faoliyatini to 'la ro q an glam o q

u c h u n a w a lo o 's h a d av r taom illari, u d u m la r va h u k m ro n

m a fk u ra x u su siy atlarin i eslay lik. M asala n , "B o b u rn o m a"d a

d av latn i idora qilishning o 'sh a zam ondagi xususiyatlarini ifoda

q ilu v ch i sh u n d ay m ulohazalarni uchratam iz: m am lakat p o d -

sh o h siz bo'lm as; o 'n darvesh bir gilam ga sig'adi, am m o ikki

x o q o n bir gilam ga sig'm aydi. M irzo B oburning bu fikrlari bizni

atro flich a m ulohaza qilishga chorlaydi. M asalag a b un day q a -

rash o 's h a davrlarda G 'arb m am lakatlarida ham u stu n bo'lgan.

X ullas, o 'tm ish d a iz qo ld irg an arb o b la r faoliyatini to 'g 'ri

tu sh u n ish d a inson tarixida yuzaga kelgan va d u n y o xalqlari h a-

y o tid a o'z o'm ini topgan m ezonlarga tayanm oq lozim. Um um an

m oziyga bugungi kunning qonun -q o id alaridan kelib chiqib xulosa

qilish yoki bosh qa-bo shq a davrlar udum larini bir-b irig a su n 'iy

ra v ish d a k o 'ch irish n o to 'g 'ri b o 'ls a k e rak . V o q ealarg a b ah o

b erish d a ham barcha zam onlarga oid y ag o n a andoza, m ezon

qo'llanilishi bizni haqiqatdan, xolis m ulohazadan uzoqlashtiradi.

Fikrim iz izohini Amir Tem ur shaxsi m isolida ko'raylik. Sharafid-

d in A li Yazdiy ''Zafam om a”sida shunday deydi: "Amir Tem ur

b ir v aq tning o'zida o'z dushm anlariga ofat, o 'z askarlariga q attiq

q o 'l rahbar, o'z xalqiga esa talabchan o ta b o 'lg an edi".

www.ziyouz.com kutubxonasi

A kadem ik I. M o'm inov Amir T em um ing O 'rta O siyo ta

rixida tu tg an o 'm i h aq id a m ulohaza yuritib sh u n d ay deydi:

«Sohibqiron b ir to m o n d an d u sh m an larg a q a h r-u g 'a z a b i k u c h -

li, o'g'rilar, q aroq ch ilarg a nisbatan o 'ta shafqatsiz b o 'lsa, ik-

kinchi tom ondan, halol m ehnatkash va sodiq sip oh iy uchun

m u r u w a tli, a d o la tli, y u rt u c h u n m a ’rifa tp a rv a r h u k m d o r

b o 'lg an » . O lim b u n d a y x u lo sag a k e lis h d a T em u r faoliyati

tad q iq otchilarinin g m ulohazalariga, xususan, arab tarixchilari

— Ibn X aldun va Ibn A rabshoh, ispaniyalik elchi d e Klavixo,

italiyalik tujjor B. M ignanelli, m ojor professori X. Vamberri,

nem is olimlari F. Shlosser, G. V eberlar fikrlarini h a m hisobga

olgan ko'rinadi.

Binobarin, o 'tm ish d a g i y irik sh ax slarg a n isb atan b o 'lg an

m ulohaza ziyraklik bilan, atroflicha tahlil asosida bo'lm og'i,

o 'sh a davr o d atlari, a n 'a n a la ri va q o n u n -q o id a la ri in obatga

olinm og'i d ark o r ekan.

Turli sifatlarga ega yirik h uk m d o rlar faoliyatini ta h lil qilar

ekan, bu y u k nem is shoiri Iogann G yote m a 'n o d o r ohangda:

"M en donish m and oldida bosh egam an, qudratli k ish i oldida

tiz cho 'k am an", — d eg an edi. Teran falsafiy m ulohaza.

O adim gi Rim faylasufi va davlat arbobi Senaka: "O 'zin i har

qanday sh aroitda en g m unosib darajada tuta b ilad ig an inson

— hukm do rlarning h u k m d o rid ir", — d eg an hikm atn i aytgan

edi.

Sharq donishlari ta'kidlaganidek, qudrat, kuchlilik — shafqat-

sizlik emas, b alk i odillik, tantilik, rahm dillikdir, d e g a n m ulo

haza m avjudligini ham esda tutaylik.

XV asr donishm andlari nazarida podsho yaxshilaxni him oya

qilib, yom onlarni jilovlashi lozim. Yomonlar d eg a n d a xalqqa

nohaq zulm o 'tk az u v ch i am aldorlar, q o n u n va sh ariatg a xilof

ish q ilg an qozilar, firibgarlar, o rtiq ch a soliq u n d iruv ch ilar,

o 'g 'rila r nazarda tutilgan.

Toj kiyib sa lta n a tg a m ahliyo b o 'lg a n , h o k im iy atg a hirs,

dunyoparastlik, b ir-b iri ustid an hukm o'tkazishga intilishlar ham

tarixim izda, afsuski, u chrab tu rad ig an holat ekan.

Ayrim h uk m d o rlar o 'z h u d u d in i kengaytirishga intilib qo'shni

yu rtlarg a ot surganlar. X ususan, Buxoro amiri N asrulloh 34 yil

ic h id a S h a h risa b z g a d e y a rli 30 m a rta h ujum u y u s h tirg a n .

Tabiiyki, b u n d a y x a tti-h a ra k a tla r k atta xarajat talab qiladi va

q o 'sh im ch a soliq sifatida fuq aro lam i no chor ahv o lg a solgan

www.ziyouz.com kutubxonasi

e k a n .

O dil h u km d o r tim solini yaratar ek an A lisher N avoiy «shohlar

darvesh i-y u , darveshlar shohi» iborasini ishlatadi. Bu, albatta,

taso d if em as edi.

K om il inson tu sh u n ch asi talq in i b ila n s h u g 'u lla n a y o tg a n

olim N ajm iddin K om ilovning y aq in d a «X izr chashm asi» asari

c h o p etildi. Tushunam izki, bu y erd a Xizr — Navoiy, ch ash m a

— sh o im in g teran va k e n g ijodi, faoliyati x u su sid ag i kitob.

Y u q o -rid a keltirilg an iborani bobom iz b ir n e c h a asarlarid a

d a rv e sh fazilatlari (butun b o rlig 'in i o 'z g a la r g a b ag 'ish la sh ,

kam tarin lik, ham dardlik, hokisorlik va b.) b ila n shoh x isla t-

la rin in g u y g 'u n bo 'lish in i orzu qiladi, x ay o lan shoh va darvesh

h ik m a tla rin i o 'zaro b o g 'la g isi keladi. N a v o iy n in g bu k e n g

m a 'n o li iborasi yuksak istak m ahsuli b o 'ls a kerak, deyishim iz

m u m k in .

D avlat arbobi lavozimi — bu k atta va o g 'ir m as'uliyatdir.

B u n d ay am al egasi im koniyatlarini ish g a solib y u k sak lik k a

erish ish i yoki yirik xato larg a y o 'l q o 'y ib o x ir tu sh k u n lik k a

d u c h o r b o'lishi mum kin. Zero, bu — qaltis am al. Xalq bax tig a

rah n am o lam in g ezgu niyatlari ro 'y ob g a chiqaversin, ular sh ay -

to n g a aldanm asin. C h o 'q q ig a chiqq an o dam yiqilib tushm asligi

u c h u n m uvozanat sirlarini an glam o g 'i lozim ek an . Buning u ch u n

ul zo t doim o ziyraklik bilan ongli h a ra k a td a b o 'lm o g 'i d ark o r

e k a n .

O 'lk am iz siyosiy arboblari hayoti, faoliyati bilan tan ish ar

ekanm iz ayon bo'ladiki u lam in g ko'pchiligi:

— jam iyatni boshqarish (idora qilish) m exanizm ini, uni h a -

ra k a tg a keltiruvchi om illam i idrok eta olgan;

— ular odam lar ruhiyatini, fe ’l-atvo rini yax sh i bilishga in -

tilgan;

— tashkilotchilik, kishilarni uyushtirish, safarbar qilish q o -

biliyati yuqori bo'lgan;

— odam larning o'z so'ziga, taklif q ilay o tg an yo'liga, siyo-

sa tig a ishontira bilish m ah oratiga eg a b o 'lg an lar.

Zero, ko 'pch ilik davlat rahbarlari o'z salo h iy atin in g ijtim oiy

aham iyatini anglab, tarixiy tajribani y ax shi bilib jam iyatning

m a 'n a v iy qadriyatlarini o 'zid a m ujassam lashtirganlar.

Yillar o'tib boryapti. M ustaqillikka erishganim izga ham o 'n

oltinchi yil ketyapti. M a'lumki, bizga to talitar sovet tuzum idan

o g 'ir m eros qolgan edi. S hunday m urakkab sh aro itd a m uam m o-

www.ziyouz.com kutubxonasi

lam i yaxshi tushungan, ishning ko'zini bilgan odam lam i muhim

ishlarga otlantiruvchi, ruhlantiruvchi, birlashtiruvchi shijoatli

rahnam o zarurati tug'iladi. Yurtimiz ahli Islom K arimovga katta

um id va ishonch bildirdi, o'z taqdirini u n g a topshirdi.

1989—1990-yillardayoq u kish i xalq dardini a n g lag an holda

m arkaz tazyiqiga qaram ay m ustaqil siyosat olib bora boshladi.

M a'lum sharoitlar yuzaga k elg an d a sergaklik bilan O 'zbekistonni

m ustaqil respublika deb e ’lon qilishning tashabbuskori bo'lib

chiqdi.

O 'zb ekisto n Respublikasi P rezidenti Islom K arim ovning keng

ko 'lam dag i faoliyati N. Jo 'ray ev n in g "Agar ogoh sen" (1998),

L. Levitinning "O 'zbekiston tarixiy burilish pallasida'' (2001),

O. S h a ro fid d in o v n in g " M u s ta q illik m e 'm o ri" (2002), M.

S harifxo'jayev va F. Rahim ovlarning “Davrni belgilab bergan

inson" (2004) kabi asarlarida to 'laro q yoritilgan.

M a'lum ki, shaxs doim o od am lar nigohida bo'ladi. U lar davlat

a rb o b la rig a tu r lic h a q a ra g a n , le k in h e c h q a c h o n b efarq

bo'lm agan. B ugun ham y u rtb osh in i yoki boshqa siyosiy rah-

b arn i te le v iz o rd a к о 'rib, ra d io d a eshitib, g aze ta -ju rn a lla rd a

yoritilgan u n in g faoliyatiga oid m ateriallam i o'qib, k ish i k o'p

n arsaga e 'tib o r beradi. Tram vay, trolleybusda, avtob u s yoki

ish x o -n ad a, b o z o r-o 'c h a r q ilg an im izd a y uqori m an sabd orlar

h aq id a k o 'p ro q gapiramiz, u larn in g h ar bir so'zini, q ilg an ishini

ip id a n -ig n a sig a c h a o 'zim izch a tahlil qilishga urinam iz. Goh

k o 'k larg a ko'taram iz, b arak a to p sin deymiz, goh norozi bo'lamiz.

T anqid qilamiz. Davlat arbobi hokim iyat tepasiga k e la r ekan,

bu sertashvish am alning u lkan m as'uliyatini zim m asiga oladi.

Shu b oisdan b o 'lsa kerak, h a r b ir kishi y urtboshidan umidvor,

shu ning u c h u n ham u inso n n in g dono fazilatlari rahnam oda

m ujassam lanishini chin q albid an istaydi.

O 'tg a n asr boshlarida rus olim i N ikolay B erdyayev davlat

tu zishdan m aq sad odam larga ja n n at yaratib berish em as, balki

m am lakatda d o 'zax b o 'lish ig a y o 'l qo'ym aslik, degan edi. Ya'ni

davlatning asosiy vazifasi inson hayotining farovon b o'lishi uchun

sharoit yaratib berishdir. K ishilar esa o 'z baxtini o 'z mehnati,

ta d b irk o rlig i, fa h m -u farosati, p e s h o n a teri bilan yaratadi.

Demak, d av latnin g asosiy b u rc h i a w a lo m am lakatda osoyish-

talikni, barqaro rlik ni ta'm inlashdir.

Yurtimiz tarixi dalolat beradiki, m am lakat tinchligi, uning

ravnaqi x alq n in g davlat rah b arig a b o 'lg a n ishonchiga, arbob

www.ziyouz.com kutubxonasi

siyosatini tushunib q o 'llab -q u w atlash ig a, ham jihat bo'lib m ehnat

q ilishiga k o 'p darajada bog'liq.

M ustaqil O 'zb ekistonning kelajagi buyuk davlat b o 'lm o g 'i

xalqim iz orzusidir. Bundan m ing yillar m uq ad dam yurtim iz

donishm andi A l-Forobiy karom at qilib aytgan ekan: "O rzuga

m unosib ideal jam iyatni aholining b arch a tabaqalari ish tirok i-

da, ulam ing m aq sad va m anfaatlarini him oya qilgan holda,

y e tu k xislatlarn i m u jassam lash tirgan rahn am o b o sh ch ilig id a

yaratish m um kin".

B uyuk m u tafak k ir A lisher N avoiy ijtim oiy ad o lat tu zu m

g 'o y asin i shoh tim solida bayon qilg an edi. Shoir bu m uam m oni

ad o latli shoh — adolatli davlat — ado latli qo n u n lar — adolatli

tartib sifatida tasvirlagan edi. N avoiy bir um r xalq va davlat

arbobini o'zaro vafodorlikka chaq irg an shaxs. F aqat s h u n d a -

g in a raiyat ham , rahnam o ham baxtiyor b o 'lm o g 'i m um kin, —

d e g a n edi b u y u k shoir.

Tarix va shaxs xususida yurgizilgan m ulohazalardan asosiy

m o 'ljal yirik siym o bilan jam iyatning, k o 'p ch ilik bilan sh ax s

n in g ham jihatligiga, yakdilligiga erish m oq zam on taqozosi, davr

ta la b i, y u rt fa ro v o n lig in in g o m ili e k a n lig ig a im o n k o m il

bo'lm o g 'id ir. D ono xalqimiz qars ik ki q o 'ld a n chiqadi, d e g a -

nida teran m a’no m avjudligini y o d d an chiqarm aylik.

Zero, o'tm ishim iz dalolat beradiki, tarix g 'ild irag in i buyuk

shaxslar, siym olar aylantiradi. Ayni p ay td a ular xalq faoliyatiga,

u n in g q o 'lla b - q u w a tla s h ig a ta y a n a d ila r. D em ak, s h a x s la r

k o 'p ch ilik m anfaatini inobatga olgan d agina, u larga su y an g an -

d a g in a , u la rn i e rg a sh tira o lg a n d a g in a ez g u ish la r am alg a

oshadi, taraqqiyot jadallashib boradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Download 2,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7