O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

12.2. Fosfor kislotasi asosida murakkab o‘g‘itlar
Ammoniy fosfatlar

Ammofos deb ektratsion fosfor kislotani ammiak bilan neytrallash natijasida olingan maxsulotga aytiladi. Ortofosfoat kislotasi ammiak bilan birlashib uch turli NN₄N₂RO₄ - monoammoniy fosfat, (NH₄)₂HPO₄ -diammoniy fosfat va (NH₄)₃PO₄- triammoniy fosfat birikmalarini berishi mumkin. Bu birikmalar ichida monoammoniy fosfat asosiy birikma bulib 100-110°C gacha deyarli parchalanmaydi. Diammoniy fosfat esa 70°Sda ammiakni yukotib parchalanadi va monoammoniy fosfatga uta boshlaydi.

(NH₄)₂HPO₄  NH₄H₂PO₄ + NH₃
Triammoniy fosfat esa xavoda oddiy sharoitda (30-40°C) parchalanib ketadi. SHuning uchun bunday maxsulot sanoatda ishlab chikarilmaydi.
Ammofos kristallik modda, monoammoniy fosfatning erish nuktasi 190,5 yaxshi eruvchan masalan NH₄H₂PO₄ ning 20⁰C eruvchanlik 27, 2% (NH₄)₂HPO₄ niki esa 40,8%, namni deyarli tortmaydi. NH₃-H₃PO₄-H₂O sistemasidagi eruvchanlik izotermasi 25⁰C va 75°C 22 rasmda kursatilganidek monoammoniy fosfatning konsentratsiyasini oshishi (25°C) bilan diammoniy fosfatning eruvchanligi uzgarmaydi. Diammoniy fosfat konsentratsiyasi oshishi bilan monoammoniy fosfatning eruvchanligi oshadi: mol nisbati NH₃; H₃PO₄ 1,5 bulganda eruvchanlik maksimal (kushimcha) kiymatga ega buladi.
Toza ammoniy fosfat tarkibida 12,2% va 61,7% P₂O₅; diammoniy fosfatda esa 21,2% va 53,8% P₂O₅ buladi.
Ammofos nomi bilan atalgan ugit asosan monoammaniyfosfatdan iborat bulib, 10% yakini diammoniyfosfat buladi; P₂O₅ ning mikdori 42-44% azotning mikdori esa 10-12% tashkil kiladi.

Rasm 12.1. NH₃-H₂PO₄-H₂O sistemasida izotermik eruvchanlik 25⁰C, 75⁰C.
Ammofos ugiti ishlab chikarish uchun xozir asosan EFK kullaniladi.
Fosfor kislotasining ammiak bilan neytralllash reaksiyasi katta issiklik ajralishi bilan ketadi:
H₃PO₄(s)+NH₃(g)=NH₄H₂PO₄(k)+147 kdj
H₃PO₄(s)+2NH₃(g)=(NH₄)₂HPO₄(k)+215 kdj.
Reaksiya natijasida ajralgan issiklikdan eritmaning neytralizatorda (SAI) buglatish uchun foydalaniladi.
EFKning tarkibida turli aralashmalar bulgani sababli ammiak bilan pH=3 kadar neytrallanganda bir kator temirning ortofosfat tuzlari, alyuminiyning fosfatli RPO₄2H₂O tipidagi tuzlar, temiralyuminiy, ammoniy birikmalari NH₄(Fe,Al)(HPO₄)₂0,5H₂O, CaHPO₄2N₂O -dikalsiy fosfat, ftorbirikmalari xosil bulishi mumkin. Ammofos eritmasining tarkibi neytrallash davrida pH ning kiymati uzgarishi bilan uzgarishi mumkin.
Sanoatda ammofosni uch turli sxema buyicha olishadi. I-Buglatilmagan suyuk EFKning neytrallab xosil bulgan eritmani changlatilgan, baraban yoki kaynovchi katlam kuritgichlardia olish sxemasi. P -Buglatilmagan suyuk EFK neytrallab ammofos suspenziyasini kurituvchi, granullashtiruvchi barabanda buglatishga va donalashtirishga asoslangan sxema. III - Konsentrlangan fosfor kislotasini (48-54% P₂O₅) ammiak bilan neytrallash sxemasi.
Bularning ichidan II sxema ancha kulay bulgani sababli xozirgi davrda xamma ammofos zavodlarida ammofos eritmasini barban-granulyatorlarda (BGS) kayta ishlanadi (Rasm 12.1.).
EFK avvalo ftor birikmalaridan tozalash uchun natriy yoki kaliy sulfati bilan ishlanadi. Natijada ftor, ftorsilikatlar xolida chukadi, bu jarayonda kalsiy va boshka aralashmalar xam kisman chukishi mumkin. CHukmadan tozalangan EFK neytralizatsiya jarayoniga (pH=5-5,5 bulguncha) SAI apparatiga (Racm 24) yuboriladi. SAI-tez buglatuvchi neytralizator bulib, vertikal joylashgan trubadan iborat (N=6m, d=0,6m). Apparatning past kismida joylashgan Venturi kurilmasi orkali ammiak va fosfor kislotasi beriladi. Reaksiya natijasida chikkan issiklik xisobiga eritma kaynab yukoriga xarakatlanadi va 1-2 minutda apparatning yukori kismi separatorga (1) etib boradi. Separatorda pulpaning bir kismi buglatish kurilmasiga (2) bir kismi esa sirkulyasion truba orkali (2) reaksion kismga yuboriladi.

Rasm 12.1..

SAI kurilmasidan chikkan ammofos suspenziyasi tarkibida 55-56% suvi bulib kup korpuslik buglatish apparatiga yuboriladi. Bu apparatda 18-25%ga kadar kuyiltiriladi. 1-korpus vakuum, P-korpus atmosfera bosimida, SH-korpus esa bosim ostida ishlaydi.

Buglatilgan ya’ni kuyuklashtirilgan suspenziya 112-115°S xarorat bilan BGS apparatiga yuborilib, donalashtiriladi va kuritiladi. BGSga kelayotgan suspenziya suyuk bulgani sababli barabanga mayda maxsulotdan retur sifatida beriladi.
BGSning uchogida yokilgi issik gaz barabanga yuboriladi, gaz changdan tozalanib atmosferaga chikazib yuboriladi. Maxsulot esa elakda (7) elanib yirik fraksiyalar maydalagichda maydalanadi, elakdan utib ketgan mayda fraksiyasi retur sifatida BGSga yuboriladi. Zarrachalari 1-Zmm asosiy kismi maxsulot sifatida sovutiladi (9) va omborga junatiladi.