O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

Donadorlangan va ammoniylangan superfosfatlar.

Hozirgi vaqtda donadorlangan shakldagi superfosfat ham ishlab chiqarilmoqda. Quritilgan donador superfosfat yopishqoq emasligi, qotib qolmasligi, tarkibidagi P₂O₅ ning ko‘pligi, namlikning ozligi va boshqa xossalari bo‘yicha kukunsimon superfosfatdan farqlanadi. Uni xattoki urug‘ bilan birgalikda ekish mumkin, buning natijasida o‘g‘it tuproqda bir tekisda taqsimlanadi va samaradorligi yaxshilanadi. Donachalarning tuproq eritmasida sekin erishi tufayli, undagi suvda eruvchan P₂O₅ ning juda oz miqdorigina tuproqdagi temir va aluminiy oksidlari bilan ta’sirlashib, qiyin eriydigan birikmalarga aylanadi. Natijada o‘g‘itdan samarali foydalanish imkoniyati yaratiladi, ya’ni o‘g‘itning foydali ta’sir koeffitsienti (FTK) ortadi.

Donadorlangan superfosfat ishlab chiqarish sxemasi 3.13-rasmda tasvirlangan. Superfosfat va neytrallovchi qo‘shimcha ostiga me’yorlashtirgich o‘rnatilgan bunkerlar 1 va 2 dan lentali ta’minlagich 3 orqali o‘qli tegirmon 4 ga tushadi, u yerda maylalanadi va aralashtiriladi.
So‘ngra aralashma elevator 5 ga tushadi, u yerga, shuningdek, donadorlangan superfosfatni elashdan qaytarilgan mayda fraksiya – retur muntazam ravishda kelib tushadi. Elevatorda uzatilgan aralashma transportyor 6 orqali donadorlagig‘ 7 ga kelib tushadi. Bu aylanuvchi barabanda namlangan kukunsimon material donadorlanadi. Materialni 16% gacha namlash uchun kerak bo‘ladigan suv sachratgich forsunka orqali donadorlagich ichiga purkab turiladi. Superfosfat diametri 1,4 m, uzunligi 7,5 m va 0,125 c-1 (7,5 ayl/min) chastotada aylanuvchi barabandan 7 minut vaqt mobaynida o‘tadi. Hosil bo‘lgan nam donador mahsulot diametri 2,2 m, uzunligi 14 m va 0,125 c-1 (7,5 ayl/min) chastotada aylanuvchi quritish barabani 8 ga tushadi, u yerda 3-5% namlikkacha quritiladi. Suvda yaxshi eriydigan monokalsiyfosfatning yomon eriydigan kalsiy di- va metafosfatlarga aylanishini oldini olish maqsadida quritish jarayonida maqsulotning haroratini 95OC dan oshirmaslik kerak. Shuning uchun superfosfat va qizdiruvchi gaz bir xil yo‘nalishda beriladi, ya’ni qaynoq gaz oqimi ko‘proq nam mahsulot bilan to‘qnashadi, natijada maqsulotning qizib ketish xavfi kamaytiriladi.
Quritishda ftor birikmalari (2HF + SiF4 ning taxminan ekvivalent aralashmasi tarzida) uchib chiqadi. Superfosfat quritilishdan oldin qanchalik chuqur neytrallangan bo‘lsa, ftorli birikmalarning ajralishi ham shunchalik kamayadi, chunki superfosfat suyuq fazasidagi erkin fosfat kislotasining kamayishi natijasida SiF4 ning parsial bosimi ham kamayadi. Odatda superfosfatda qolgan ftorning 10-17% i quritishda ajraladi; ftorning ajralish darajasi haroratning ko‘tarilishi va quritish davomiyligining uzayishi bilan ortadi. Donadorlangan sperfosfatdagi ftorning ulushi boshlang‘ich superfosfatdagiga qaraganda 0,1-0,15% ga kamayadi. Quritgichdan chiqadigan gazlar siklonli changtutgich orqali o‘tib, absorberlarda tozalanadi va atmosferaga chiqariladi.

3.4-rasm. Donadorlangan superfosfat ishlab chiqarish sxemasi:

1-superfosfat uchun bunker; 2-neytrallovchi qo‘shimcha uchun bunker; 3-lentali ta’minlagich; 4-valli tegirmon; 5,10-elevatorlar; 6-donadorlagichga uzatish transportyori; 7-donadorlagich; 8-quritish barabani; 9-retur transportyori; 11-elak; 12-tayyor mahsulot transportyori; 13-tegirmon; 14,17-transportyorlar; 15-tayyor mahsulot uchun bunkerlar; 16-tikuv mashiNaCl

Absorberda hosil bo‘ladigan eritma superfosfat changi bilan ifloslangan bo‘ladi. Uni tozalash qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun eritma zararsizlantirishga (bo‘r bilan neytrallashga) yuboriladi yoki uni granulyatorda superfosfatni namlashga qaytariladi.

Quritilgan mahsulot elevator 10 orqali elak 11 ga kelib tushadi, u yerda fraksiyalarga ajratiladi. 4 mm dan yirik bo‘laklar tegirmon 13 ga va maydalangandan so‘ng, transportyor 14 da yana elakka qaytariladi. 2- 4 mm o‘lchamli fraksiya transportyor 12 yordamida tayyor mahsulot bunkerlari 15 ga, mayda fraksiya esa (umumiy miqdorning 20-30% i) retur transportyori 9 yordamida superfosfatning donadorlashdan oldingi massasiga qo‘shish uchun yuboriladi. Donadorlangan superfosfat tayyor mahsulot bunkerlaridan vagonlarga to‘kish orqali yuklanadi yoki qoplarga joylanib, trasportyorlar yordamida va tikuv mashiNaCl 16 da qoplarning og‘zi mahkamlanadi. Qoplangan superfosfat transportyor 17 orqali vagonlarga yuklanadi.
1 tonna donadorlangan superfosfat ishlab chiqarish uchun 1,015-1,025 t oddiy superfosfat sarflanadi.
Fosforitlardan donadorlangan superfosfat olish uning ammoniylashtirish jarayoni bilan birgalikda amalga oshiriladi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonidan superfosfatni namlash va quritish Bosqichlarini chiqarib tashlaydi, shuningdek neytrallash uchun ishlatiladigan ohak sarfini qisqartiradi.
Fosforitlardan olingan superfosfatni ammiak bilan pH = 4 4,5 gacha neytrallash o‘zlashadigan P₂O₅ ni kamaytirmaydi. Suvda eriydigan P₂O₅miqdori esa 12-18% ga kamayadi va o‘zlashadigan P₂O₅ ning 73-82% ini tashkil etadi. Ammoniylashtirishda ajraladigan issiqlik hisobiga mahsulot namligi 4-5% ga kamayadi. Fosforitlardan olingan superfosfatni ammiakli selitra yoki karbamidning ammiakatlari bilan ammoniylashtirish orqali, tarkibida 20-21% ozuqa elementlari, shu jumladan 5-6% azot tutgan yaxshi fizik va agrokimyoviy xossali donadorlangan murakkab o‘g‘itlar olish mumkin.
Etiltirilgan superfosfatni gaz holatdagi ammiak bilan ammoniylashtirish, aylanuvchi gorizontal barabanlar – ammoniylagich- donadorlagichlarda amalga oshiriladi. So‘ngra mahsulot omborga kelib tushadi, u yerda ammoniylangan donador superfosfat 3-4 sutka mobaynida aralashtirib turgan holda 28-32⁰C gacha sovutiladi. Sovutilgan mahsulot qoplanadi. Ammiakdan foydalanish darajasi 93-96% ni tashkil qiladi. Tarkibida 5-8 g/m3 NH₃ bo‘lgan ammoniylashtirgichdan chiquvchi gaz suvli absorberga yuboriladi. Hosil bo‘lgan ammiakli suv (2-2,5% NH3) superfosfat ishlab chikarishda ishlatiladigan sulfat kislotani suyultirishda foydalaniladi.
1 t ammoniylangan donador superfosfat olish uchun 1,02 t nordon superfosfat va 190 kg ammiak sarflanadi. Tayyor mahsulot tarkibida (% hisobida): P2O5umum. = 16-16,8; P₂O₅ o‘zl. = 15-15,5; P₂O₅ s.e. = 11,5-12; N = 1,5-2,5; P₂O₅ erkin < 0,5 va 3% namlik bo‘ladi.