O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

Tabiatda hosil bo‘lishi va tarqalishi. Apatitlar yer qobig‘ida ko‘p tarqalgan, ularning yer qobig‘idagi miqdori fosfatlar umumiy massasining 95% ni tashkil etadi. Apatitlar ichidan ftorapatit eng ko‘p tarqalgandir, gidroksilapatit kam va xlorapatit esa yanada kam uchraydi. Apatit otilib chiqadigan lavalar tarkibiga kiradi, ammo konsentrlangan shaklda nisbatan kam uchraydi. Kalsiy fosfatlari kelib chiqishiga ko‘ra: magmatik va qoldiqli turlarga bo‘linadi. Magmatik yoki sof apatitli jinslar erigan magmaning to‘g‘ridan to‘g‘ri sovushi natijasida yoki magmatik suyuqlanmaning kristallanish jarayonida ayrim tomirlar (pegmatitli tomirlar) ko‘rinishida bo‘ladi, yoxud issiq suv eritmalaridan ajralib chiqish yo‘li bilan (gidrotermal) hosil bo‘ladi, yoxud magmaning to‘g‘ridan to‘g‘ri ohaktoshlar bilan o‘zaro ta’siridan (kontaktli) hosil bo‘ladi.
Apatitli jinslar hosil bo‘lish sharoitiga muvofiq holda donachali yirik kristalli tuzilishga ega bo‘ladi va polidispers emasligi va mikroyoriqlarning yo‘qligi bilan tavsiflanadi. Ularning donachalari bilan birgalikda yoki ularga yo‘ldosh bo‘lgan boshqa turdagi magmatik nefelin (Na,K)AlSiO₄∙nSiO₂ piroksenlar (masalan, egirin NaFe(SiO₃)₂), titanomagnetit Fe₃O₄∙FeTiO₃∙TiO₂, ilmenit FeTiO₃, sfen CaTiSiO₅, dala shpati, slyuda, evdialit va boshqa minerallar ham bo‘ladi. Gidroksilapatit tabiatda keng tarqalgan bo‘lsada, ammo yirik to‘planish hosil qilmaydi. U inson va hayvon suyagi (tishi) ning (oz miqdorda kalsit va organic moddalar aralashgan) asosiy massasini tashkil qiladi. Fosforit konini bir necha ming yillar davomida hosil bo‘lishi natijasida uning tarkibida turli hayvonlar suyaklari va qoldiqlari mavjudligi aniqlangan. Suyakning parchalanishi natijasida organik moddalar yo‘qoladi va atrof-muhitdan ftorni yutishi natijasida frankolit yoki kurskit, shuningdek ftorapatit hosil bo‘ladi.
Qoldiqli kalsiy fosfatlarga fosforitlar kiradi. Ular fosfatli jinslarning yemirilishi, daryolarning dengizga oqizib olib chiqishi, boshqa jinslar bilan ta’sirlashishi natijasida va tarqoq cho‘kindilar holatida ham, yirik to‘planish hosil qilish bilan ham hosil bo‘ladi. Barcha cho‘kindili kalsiy fosfatlarining ma’lum miqdori – chig‘anoq va suyaklarning yer qobig‘ining ko‘p joylarida geologik va kimyoviy jarayonlar ta’siri natijasida to‘plangan (organik kelib chiqqan) fosfor hissasiga to‘g‘ri keladi.
Hosil bo‘lish sharoitiga bog‘liq holatda va cho‘kindili kalsiy fosfatlarining tuzilishiga ko‘ra fosforitli to‘planish uchta asosiy: organogen, donador toshsimon va qatlamli turlarga bo‘linadi. Organogen (chig‘anoqli) to‘planish fosfatli chig‘anoq va suyaklardan, qatlamli va donador toshsimon fosforitlar esa organizmlarning bevosita ishtirokida kimyoviy yo‘l bilan hosil bo‘ladi. Donador toshsimon fosforitlarga fosfatli jinslarning murakkab ikkilamchi o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladigan ikkilamchi (cho‘kindili) fosforitlar ham kiradi.
Fosforitli rudalar tarkibida, asosiy fosfatli moddalardan tashqari, ko‘p miqdordagi boshqa minerallar: glaukonit (P₂O+PO)P₂O₃∙4SiO₂∙2H₂O (bu yerda: P₂O – Na₂O va K₂O, RO – MgO, CaO va FeO, P₂O₃ – Fe₂O₃ va Al₂O₃), limonit 2Fe(OH)₆∙Fe₂O₃, kalsit CaCO₃, dolomit CaCO₃∙MgCO₃, kaolin H₂Al₂Si₂O₈·H₂O, pirit FeS₂, dala shpatlari, kvars, granit va boshqalar, shuningdek, oz miqdordagi organik moddalar ham bo‘ladi.