O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

Tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo‗lgan ishchining mehnatiga to‗lanadigan haq miqdorini belgilab beradi.
Mehnat qilish sharoiti og‗ir va zararli bo‗lgan ishchilarga tarif stavkasiga qo‗shimcha haqlar belgilanadi. Tarif stavkalariga ustamalar shaklidagi haq (razryadlar bo‗yicha farqlantirilgan) professional mahorat uchun belgilanadi.
Alohida tarmoqning iqtisodiyotdagi ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va mansab maoshlarini farqlantirish ishlari amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali kadrlarni jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi va xizmatchilar tarkibi barqaror bo‗lishini ta‘minlaydigan sharoitlarni vujudga keltirish maqsadi ko‗zlanadi.
Respublikamizda ham tarif tizimi orqali ish haqi tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi to‗lashning yagona razryadlari aniqlangan. Narxlar o‗sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razryad) hamda barcha razryadlar ular o‗rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi. Masalan oxirgi o‗zgarish, 2006 yil 1 noyabrdan boshlab Respublikamizda ish haqining minimal darajasi 12420 so‗m qilib belgilanib, boshqa razryadlarga to‗g‗ri keladigan ish haqi summasi ham shunga mos ravishda oshiriladi.

3. Foydaning mohiyati, tarkib topish xususiyatlari va tarkibiy qismlari

Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-xarajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‗lar ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o‗tadi: birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish chog‗ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo‗shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida namoyon bo‗lmaydi; ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so‗ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko‗rinishida to‗liq namoyon bo‗ladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo‗shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko‗rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo‗shimcha mahsulot yoki qo‗shimcha qiymatdir.
Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. Shunga ko‗ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori bo‗lgan taqdirda foyda oladilar. Demak, ishlab chiqaruvchi foydasi (F_ich) – bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (N_u) o‗rtasidagi farqdan iborat:

Fich Nu T .
Bundan ko‗rinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga bog‗liq bo‗ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi.