O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

4. Jahon xo‘jaligi aloqalarini 

xalqaro tartibga solish 

 

Jahon  xo‘jalik  aloqalarining 

baynalmilallashuvi 

davlatlararo 

xo‘jalik  aloqalarini  tartibga  solish 

mexanizmini  yaratish  zarurligiga 

olib  keldi.  Hozirgi  davrda  qanday-

---

609 

dir  tartibga  soluvchi  tuzilma  amal  qilmaydigan  xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlar  sohasini  topish  qiyin.  Jumladan,  moliya,  valuta  va 

kredit  sohalarida  xalqaro  valuta  fondi  (XVF),  xalqaro  tiklanish  va 

taraqqiyot  banki  (XTTB),  jahon  savdosi  sohasida-tariflar  va  savdo 

bo‘yicha bosh kelishuv (TSBК) ni ko‘rsatish mumkin.  

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy tashkiliy 

shakllardan boshlanadi. Xo‘jalik hayotining baynalminallashuv jara-

yoni  dastlab  milliy  davlatlar  faoliyatini  xalqaro  uyg‘unlashtirishga, 

keyin esa davlatlararo va xalqaro tashkilotlar tuzilishiga olib keldi. 

Huquqiy ma’noda tartibga solish xalqaro tartiblarni o‘rnatishga, 

ya’ni  me’yoriy  normalar  va  qoidalarni  aniqlovchi  kelishuvlarni 

ishlab  chiqishni  yoki  xalqaro  aloqalarning  qandaydir  sohasini  hal 

qilishda  tomonlarga  majburiyatlarga  amal  qilishni  yuklaydi. 

Umumqabul  qilingan  standartlar  va  qoidalarni  o‘z  ichiga  oluvchi 

xalqaro  tartiblar  o‘z  navbatida  milliy  tartibga  solish  tizimiga  ta’sir 

ko‘rsatishi mumkin.  

Birinchi xalqaro tashkilotlar o‘tgan asrning 20-yillarda tuzilgan 

bo‘lsa-da,  (Millatlar  ligasi  1919  y,  Xalqaro  hisob-kitoblar  banki 

1929 y.) xalqaro darajada jahon xo‘jalik aloqalarini ko‘p tomonlama 

tartibga  soluvchi  tuzilmalar  ikkinchi  jahon  urushidan  keyin 

shakllana boshladi. 

1945-yilda  maxsus  xalqaro  moliyaviy  muassasalar  –Xalqaro 

valuta  fondi  (XVF)  va  Xalqaro  tiklanish  taraqqiyot  banki  (XTTB) 

tashkil  topdi.  Hozirgi  davrda  ham 

ularning  ikkalasi  muhim  xalqaro 

tashkilot  hisoblanadi:  jahon  savdosi, 

xalqaro kredit va valuta munosabatlari 

sohalarini 

davlatlararo 

tartibga 

solishning  tartib-qoidalarini  aniqlab 

beradi.  Urushdan  keyingi  davrda 

tuzilgan  tariflar  va  savdo  bo‘yicha 

bosh 

kelishuv 

(TSBК) 

Yevropa 

iqtisodiy  hamkorligi  tashkiloti  (EIXT),  NATOning  iqtisodiy 

masalalarni  uyg‘unlashtiruvchi  komiteti  (IMUК)  xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlarni erkinlashtirish davriga to‘g‘ri keladi. 

Jahon  savdosini  erkinlashtirish  ko‘p  tomonlama  shartnoma 

asosida  harakat  qiluvchi,  xalqaro  savdo  tartib  qoidalarini  qayd 

---

610 

qiluvchi xalqaro tashkilot (TSBК) doirasidagi faoliyat bilan bog‘liq. 

Hozirgi  davrda  TSBК  jahon  savdo  aylanmasining  4



5  qismidan 

ko‘prog‘ini  tartibga 

soladi.  TSBК  milliy 

va  regional  darajada 

vaqt-vaqti 

bilan 

kuchayib 

boruvchi 

proteksionizmga 

qarshi  turadi,  milliy 

manfaatlarni  o‘zaro 

kelishtirishga yordam 

beradi. 

Uning 

faoliyati 

savdoda 

kamsitmaslik,  savdo-

da  tarifli  va  tarifsiz 

cheklashlarni 

aniq-

lashda  teng  asosda 

maslahatlashish  kabi 

tartiblarga  asoslanadi.  TSBК  faoliyatining  asosiy  shakli  qatna-

shuvchi  tomonlarining  ko‘p  tomonlama  savdo  muzokaralarini 

o‘tkazish hisoblanadi. 

 Ammo  jahon  savdosi  raqobat  kurashi  asosida  boradi,  shu 

sababli o‘zaro maqbul qarorlarni qidirib topishga va savdoni xalqaro 

darajada tartibga solishga ko‘plab qiyinchiliklar bilan erishiladi. 

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik 

sohasi  bu  valuta-moliya  sohasi.  Xalqaro  moliyaviy  munosabatlarni 

uyg‘unlashtirish  XVF,  XTTB,  iqtisodiy  hamkorlik  va  rivojlanish 

tashkiloti  (IXRO),  xalqaro  rivojlanish  uyushmasi  (XRU),  Xalqaro 

moliyaviy  korporatsiya  (XMК)  va  shu  kabilar  doirasida  amalga 

oshiriladi.  G‘arbdagi  yetti  yetakchi  mamlakatlarning  har  yillik 

kengashi bu sohada muhim rol o‘ynaydi. 

 Valuta  ‒  moliyaviy  sohani  xalqaro  uyg‘unlashtirishning 

kuchayishi  ko‘p  jihatdan  XVFning  faoliyati  bilan  bog‘liq.  U  o‘zi-

ning  nizomiga  muvofiq  valuta  kurslari  va  a’zo  mamlakatlar  to‘lov 

balanslarini  tartibga  soladi,  ko‘p  tomonlama  to‘lov  tizimlari  va 

rivojlanayotgan  mamlakatlar  tashqi  qarzlarini  nazorat  qiladi,  a’zo 

---

611 

mamlakatlarga  ularning  valuta  moliya  muammolarini  hal  qilish 

uchun kredit beradi. 

Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  tarkibiy  qayta  qurishlarni 

moliyalashtirish  bilan  XTTB  faol  shug‘ullanadi.  XTTB  va  u  bilan 

birga jahon banki tarkibiga kiruvchi Xalqaro rivojlanish Uyushmasi 

(XRU), Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMК) har xil investitsion 

obyektlarni  o‘rta  va  uzoq  muddatli  kreditlash  bilan  shug‘ullanadi, 

loyihalarning  moliyaviy-iqtisodiy  asoslarini  tayyorlaydi,  rivojlana-

yotgan  mamlakatlardagi  tarkibiy  qayta  o‘zgartirishlarga  yordam 

beradi. 

Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jahatdan rivojlan-

gan mamlakatlarni birlashtiruvchi IXRO muhim rol o‘ynaydi. Uning 

doirasida  ichki  iqtisodiy  tadbirlarning  boshqa  mamlakatlar  milliy 

iqtisodi  samaradorligiga  ta’sirini,  ularning  to‘lov  balansi  holatini 

o‘rganish  amalga  oshiriladi,  milliy  iqtisodning  jahon  xo‘jaligi 

tamoyillariga 

tez 

moslashishini 

ta’minlash 

maqsadida 

makroiqtisodiy  tartibga  solish  bo‘yicha  tavsiyanomalar  beriladi. 

IXRO  jahon  xo‘jaligi  doirasida  ko‘p  omilli  funksional  aloqalarni 

o‘rganishni  amalga  oshiradi,  valuta  va  budjet  siyosati,  narxlar, 

savdo  va  boshqa  sohalar  bo‘yicha  ilmiy  asoslangan  iqtisodiy 

prognozlar tavsiya etadi. 

Sharqiy Yevropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy 

ta’sir  ko‘rsatish  va  yordam  tashkil  qilish  maqsadida  1991-yil  Yev-

ropa tiklanish va taraqqiyoti banki (ETTB) tuzildi. 

Shuni  ta’kidlash  lozimki,  jahon  iqtisodiy  munosabatlarini 

xalqaro  tartibga  solish  tizimida  doimiy  o‘zgarishlar  ro‘y  berib 

turadi.  XX  asrning  80-yillarida  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy  sabablar 

taqozo qilgan dunyo siyosiy vaziyatdagi o‘zgarishlar, jahon xo‘jalik 

aloqalari  tizimini  ko‘p  tomonlama  tartibga  solish  shakllari  evo-

lutsiyasiga olib keldi. Bular ichida sobiq sotsialistik mamlakatlarda 

vaziyatning  o‘zgarishi,  tashqi  faoliyatida  mustaqil  subyektlarni 

tashkil  qiluvchi  davlatlar  sonining  keskin  ko‘payishi  hamda  dunyo 

mamlakatlari ichida ro‘y beradigan o‘zgarishlar muhim o‘rin tutadi. 

---

612 

O‘tgan  asrning  oxirlarida  dunyoda  AQSH,  G‘arbiy  Yevropa, 

Xitoy  va  Yaponiyadan  iborat  ancha  qudratli  raqobatlashuv  markaz 

vujudga  keldiki,  bu  ham  jahon  iqtisodiy  munosabatlarini  tartibga 

solishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.  

Jahon  xo‘jalik  aloqalarini  tartibga  solishga  xalqaro  tashkilot 

a’zolari tarkibidagi o‘zgarishlarning ham ta’siri bo‘ldi. XVF, XTTB, 

TSBКga  Osiyo,  Afrika,  Lotin  Amerikasidagi  ozod  bo‘lgan 

mamlakatlar  va  keyin  qator  sobiq sotsialistik  mamlakatlar  faol  kira 

bordiki, bu ham jahon xo‘jaligi aloqalarini tartibga solishda ma’lum 

o‘zgarishlarga olib keladi. 

 Yevropa Ittifoqi (EI) doirasida yagona bozorni bunyod etishga 

harakat tufayli yagona umumyevropa fuqaroligi, iqtisodiy, valuta va 

siyosiy ittifoq ta’sis etiladi. Bu ittifoqning shartnomada belgilangan 

vazifalarni  bajarish  uchun  bir 

qator 

Yevropa 

muassasalari 

tuzildi. 

Yevropa  Ittifoqining  ijroiya 

organi-Yevropa 

hamjamiyati 

Кomissiyasi  (EHК)dir.  Uning 

a’zolarini  milliy  hukumatlar 

tayinlaydi, 

lekin 

ular 

o‘z 

faoliyatlarida 

mutlaqo 

mustaqildir. 

Ittifoqning  qarorlar  qabul 

qilish  organi-Vazirlar  Кengashi  hisoblanadi.  Uning  tarkibida  ichki 

ishlar,  moliya,  ta’minot,  qishloq  xo‘jaligi  kabi  Vazirlar  kengashi 

mavjud bo‘ladi. 

Yevropa  hamjamiyati  Кomissiyasi  faoliyatini  nazorat  qilish, 

hamjamiyat  budjeti  va  qonunlarini  ma’qullash  hamda  ularga 

o‘zgartirish kiritish huquqi Yevroparlament zimmasiga yuklatiladi. 

Yevropa Ittifoqida 1999-yildan boshlab yagona pul-kredit siyo-

sati  o‘tkazila  boshlandi.  Shu  munosabat  bilan  yagona  valuta-yevro 

joriy etildi va yangi muassasa ‒ Yevropa Markaziy banki tuzilib, u 

milliy banklar bilan birga Yevropa banklar tizimining asosini tashkil 

qiladi. 

 

---

613