331
iste’molchilik tovarlari savati narxlari indeksi hisoblanadi. Uning
yordamida odatda shahar aholisi sotib oladigan, iste’molchilik tovar
va xizmatlarning 300 turini o‘z ichiga oluvchi bozor savatining qayd
qilingan narxlari hisoblanadi. Ammo narxning umumiy darajasini
hisoblash uchun YaIM narx indeksidan foydalaniladi. YaIM narx
indeksi ancha keng tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat
iste’molchilik tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan
sotib olinadigan hamda xalqaro bozorda ayribosh qilingan tovarlar
va xizmatlar narxlarini ham oladi. YaIM narx indeksi, nominal
YaIM ni real YaIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.
Nominal YaIM shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal
qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Agar biz YaIM narx indeksini qator yillar uchun hisoblasak,
olingan indekslar bizga ularni solishtirib tahlil qilish imkonini
beradi.
Joriy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylantirishning
ancha oddiy usuli nominal YaIMni narx indeksiga bo‘lishdir, ya’ni
Real YaIM=nominal YaIM/ Ri;
Narx indeksini aniqlash formulasini quyidagicha tasvirlash
mumkin:
1
0
0
;
P
P
Pi
P
P
i
‒ narx indeksi;
P
1
‒ joriy yildagi narx;
P
0
‒ bazis davrdagi narx.
Joriy yilda bazis yilga nisbatan narx darajasining o‘sishi
inflatsiyaning pasayishi esa deflatsiyani ko‘rsatadi.
Real YaIM ko‘lami va o‘sish sur’ati hamda uning tarkibiy tuzil-
masi jamiyat a’zolarining iqtisodiy farovonligi va turmush
darajasini belgilab beradi. YaMM (YaIM) hajmi kamayishi va
o‘sish sur’atining pasayishi ishsizlikning ortishi aholi turmush
darajasining pasayishi va boshqa beqarorliklarga olib keladi.
Ayni vaqtda, YaIM mutlaq miqdori va o‘sish sur’atiga asoslanib
mamlakat aholisi hayot sifati va farovonlik darajasi to‘g‘risida aniq
xulosa chiqarish mumkin emas. Hayot sifatining shunday ko‘rsat-
kichlari ham borki, ularni faqat YaIM orqali aniqlash mumkin emas.
Masalan, pirovard mahsulot sifati, mahsulot tarkibi va taqsimlanishi,
332
tovarlar ishlab chiqarish samaradorligi, nobozor bitimlar hajmi,
bo‘sh vaqtining mavjudligi atrof-muhit holati, urbanizatsiya sifati,
yashirish iqtisodiyot ko‘lami va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlar
YaIMda o‘z ifodasini topmaydi. Bu barcha holatlar “sof iqtisodiy
farovonlik” deb nomlangan maxsus ko‘rsatkichdan foydalanishi
zarurligini anglatadi. Mazkur shartli ko‘rsatkich yuqorida qayd
qilingan omillar ta’sirini qo‘shish (agar hayot sifati ortsa) yoki
ayirish (agar turmush sifati pasaysa) yo‘li bilan YaIM miqdorini
korrektirovka qilish orqali aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: