O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

1.2. Quyosh elementlarining ishlash prinsipi, asosiy parametrlari. 

Elektron  –  kovak  sohasida  potensial  barer  mavjud  bo„lib,  ushbu  maydon 

asosiy tok tashuvchilarning p – n orqali diffuziyasidan ro„y beradi. O„tish sohasiga 

yorug„lik  tushirilmagan  holda,  ya‟ni  termodinamik  holatida,  p  –  n  o„tishdan  tok 

oqimi  kuzatilmaydi.  Aytaylik,  p  –  n  o„tishga  energiyasi  man  qilingan  zona 

kengligidan kattaroq bo„lgan foton tushdi deylik. Elektron – kovak o„tishning ichki 

maydoni  ta‟sirida,  yorug„likdan  generatsiyalangan  zaryadlar  qarama  –  qarshi 

yo„nalishlarda  harakat  qila  boshlaydilar  (1.2.1  –  rasm):  kovaklar  –  “p”  sohaga, 

elektronlar esa – “n” sohaga tomon. Natijada, ushbu o„tishda zaryadlar qo„shimcha 

ravishda  maydon  hosil  qiladilar  [7].  Chunki,  “p”  –  sohaga  o„tgan  “ortiqcha” 

kovaklar manfiy hajmiy zaryadni kamaytiradi va “p – sohadagi” energetik sathlar 

pasayadi,  bu  esa  potensial  barerning  pasayishiga  olib  keladi.  Demak,  yorug„lik 

ta‟sirida  generatsiyalangan  tok  tashuvchilarning  o„tish  sohasida  saralanishi 

oqibatida shunday potensiallar farqi vujudga keladiki, ushbu potensiallar farqi “p –

n”  o„tishga  to„g„ri  yo„nalishda  qo„yiladi.  Bu  hodisa  U  potensiallar  farqi 

yoritilmagan  elektron  –  kovak  o„tishga  to„g„ri  yo„nalishda  “U  potensial”  qo„yish 

bilan  ekvivalentdir.  Elektron  sohadagi  elektronlar  va  kovak  sohadagi  kovaklar 

“pasaygan”  potensial  barerdan  o„tib,  o„zlari  uchun  asosiy  bo„lmagan  sohaga 

tushadilar  va  mos  ravishda  rekombinatsiyalanadilar.  Bunda  diffuziyalangan  tok 

tashuvchilar  keltirib  chiqargan  tok  “p”  sohadan  “n”  sohaga  yo„nalgan  bo„ladi. 

Yorug„lik ta‟sirida generatsiyalangan elektron – kovak juftlari soni, “pasaygan” p – 

n  barerdan  chiqib  ketuvchi  tok  tashuvchilar  soniga  tenglashganda  stasionar  holat 

o„rnatiladi.  Agar  “p  –  n”  o„tish  tashqi  zanjirga  ulansa,  foto  EYuKni  o„lchash 

mumkin  bo„ladi.  Demak,  yoritilgan  “p  –  n”  o„tish  fotoelement  yoki  Quyosh 

elementi vazifasini bajara boshlar ekan. 

Soddaroq  qilib  quyidagicha  tushuntirish  mumkin:  agar  tushirilayotgan 

yorug„lik  fotonlari  energiyasi  yarimo„tkazgichning  aktivlanish  energiyasiga  (∆E) 

teng  yoki  undan  katta  bo„lsa,  har  bir  foton  yarimo„tkazgich  atomidagi  bittadan 

elektronni  uzib  olib  uni  “erkin”  elektron  holatiga  o„tkazishga  qodir  bo„ladi.  Shu 

bilan birga uzib olingan elektron o„rnida “erkin” zarra – kovak ham paydo bo„ladi. 

Bu  jarayon  elektron  –  kovak  juftlari  generatsiyasi  deyiladi.  Agarda  elektron  va 

kovaklar  hosil  bo„lish  jarayoni  berkituvchi  qatlamga  yaqin  sohada  amalga  oshsa, 

berkituvchi qatlam elektr maydoni tufayli elektronlar “ n ”   sohaga tomon, kovaklar 

esa “p” sohaga tomon o„tkazib tashlanadi. Bu hodisa tok tashuvchilarning “p – n” 

kontaktida  ajralishi  (saralanishi)  deyiladi.  Bu  hodisa  tufayli  “p”  yarimo„tkazgich 

musbat, “n” yarimo„tkazgich esa manfiy zaryadlanadi (1.2.2 – rasm). 

Natijada, yarimo„tkazgichning “p” va “n” sohalari orasida potensiallar farqi, 

ya‟ni,  elektr  yurituvchi  kuch  vujudga  keladi.  Bunday  “p  –  n”  o„tish  fotoelement 

yoki Quyosh elementi deyiladi. 

Ma‟lum bir yarimo„tkazgich asosiga qurilgan Quyosh elementi uchun EYuK 

qiymati  yorug„lik  intensivligiga  hamda  elektron  kovak  juftlari  hosil  bo„layotgan 

soha “p – n” o„tishga qay darajada yaqinligiga bog„liq. [7] 

Chunki, berkituvchi qatlamdan uzoq masofada  generatsiyalangan  elektron – 

kovak  juftlari  “p  –  n”  o„tishga  yetib  kelgunlariga  qadar  rekombinatsiya  tufayli 

yo„qolib  qoladilar,  ya‟ni  elektron  “o„z  o„rni”ga  (kovakka)  tushib  bog„langan 

holatga o„tadi va tok tashishda yoki EYuK hosil bo„lish jarayonida ishtirok eta 

olmaydi.1.2.3 – rasmda esa Quyosh batareyasining ishlash prinsipi berilgan. 

 

1.2.1 – rasm. Yorug„lik tushirilgan holatda p – n o„tishning energetik sxemasi. 

 

1.2.2 – rasm. “n – p” o„tishning tekislikdagi sxemasi. ● yarimo„tkazgich atomi; – elektronlar; 

+ kovaklar;  ,  ionlashgan atomlar; d berkituvchi qatlam qalinligi. 

 

1.2.3 – rasm. Quyosh batareyasining ishlash prinsipi. 

Yarimo„tkazgichli  fotoelementlarni  Quyosh  batareyasi  sifatida  ishlatishda 

Quyoshdan  kelayotgan  radiatsiyaning  spektral  tarkibini  bilish  masalaning  asosiy 

tomonlaridan  biri  bo„lib  hisoblanadi.  Quyosh  batareyasini  tayyorlashda  Quyosh 

energiyasini elektr energiyasiga aylantirib bera olish xususiyatlariga ta‟sir qiluvchi 

parametrlardan biri – man qilingan zona kengligi E

g

 ni bilish kerak. [2] 

Ma‟lumki, elektron – kovak juftini hosil qilish uchun energiyasi E

g

 ga  teng 

yoki undan katta bo„lgan foton yutilishi kerak, ya‟ni: 

hν = E

g

,                                                      (1.2.1) 

bunda  E

g

  dan  kichik  bo„lgan  energiyali  fotonlar  valentlik  zonasidan 

o„tkazuvchanlik zonasiga elektron chiqara olmaydi. Eng yaxshi yarimo„tkazgichlar 

E

g 

=  1,1  –  1,5  eV  bo„lgan  yarimo„tkazgichlar  bo„lib  hisoblanar  ekan.  Agar 

atmosferaning  ta‟siri  juda  kichik  deb  ko„rilsa,  J

p

P,  Ga  As  va  Cd  Te  lar  Quyosh 

batareyasini tayyorlash uchun eng yaxshi yarimo„tkazgichlar bo„la oladilar. Lekin 

atmosferaning ta‟siri  ortishi bilan bularga qaraganda kremniy (Si) afzalroq bo„lib 

qoladi. [2] 

Quyosh  elementining  asosiy  parametrlardan  biri  bo„lgan  foydali  ish 

koeffitsiyenti,  Quyosh  elementi  chiqishidan  ajraluvchi  maksimal  quvvatning 

element yuzasiga tushuvchi nurlanish quvvatiga nisbati bilan aniqlanadi: 

η = χ ∙ ( I

qt 

U

xx 

/ E S )                                           (1.2.2) 

bu yerda I

qt

 – qisqa tutashuv toki; U

xx

 – salt yurish kuchlanishi, ya‟ni “p – n” o„tish 

uchlari  ochiq  bo„lgan  holdagi  potensiallar  farqi;  E  –  yoritilganlik,  lyuksmetr 

yordamida  aniqlanadi;  S  –  Quyosh  elementining  aktiv  yuzasi;  χ  –  ichki  kvant 

chiqishi  deb  atalib,  yorug„lik  tufayli  generatsiyalangan  elektron  –  kovak 

juftlarining  qancha  qismi  berkituvchi  qatlamga  yetib  kelib  unda  saralanganini 

ko„rsatuvchi doimiy. [7] 

1.3. Quyosh elementlarini tayyorlash texnologiyalari. 

Yuqori  samarali  Quyosh  elementlari  tayyorlash,  yarimo„tkazgichli 

materiallarning  xususiyatlariga  bog„liqdir.  Haqiqatdan,  Quyosh  elementi  ideal 

effektivligi (harorat T=300 K uchun) man qilingan soha kengligining o„zgarishiga 

nisbatan  olinganda  yer  sharoiti uchun maksimal  F.I.K man qilingan soha kengligi 

E

g

 ≈ 1,4 eV ga teng bo„lgan yarimo„tkazgichga to„g„ri keladi. Bu tenglikni taqriban 

qanoatlantiradigan materiallar jumlasiga Si, InP, GaAs, CdTe, AlSb, hamda  Α

3

B

5

, 

Α

2

B

6

 yarimo„tkazgichlar asosidagi qattiq qotishmalar kiradi. 

Quyosh  elementi  materiali  o„ta  yuqori  darajada  toza  bo„lishi  zarur,  ya‟ni 

99,99  %  gacha.  Yarimo„tkazgichli  materiallarni  o„stirish  usulini  tanlash  ularning 

fizik  va  kimyoviy  xususiyatlarini  o„rganishga  bog„liqdir.  Agar  moddaning  erish 

harorati  yuqori,  kimyoviy  aktiv  va  bug„  bosimi  katta  bo„lsa,  bunday  moddalar 

kristallini o„stirish juda qiyin. Yarimo„tkagich materiallarni o„stirishning bir necha 

usullari mavjud bo„lib, ulardan asosiylari jumlasiga quyidagilar kiradi: 

Toza  moddalardan  va  legirlangan  kirishmali  o„ta  to„yingan  eritmalardan 

o„stirish; 

Eritmalardan o„stirish; 

Bug„ fazasidan o„stirish. 

Stexiometrik  tarkibdagi  suyuq  fazadan  kristallarni  o„stirish  usullari  2  ga 

bo„linadi. Tigyel yordamida o„stirish usullari va tigyelsiz usullar. Bu usul bir necha 

ko„rinishga  bo„linadi.  Jumladan,  yo„naltirilgan  kristallizatsiya  usuli,  «gorizontal» 

va «vertikal» Bridjmen usuli, sohali eritish usuli va Choxralskiy usuli. [3] 

Bu  usullarning  asosini  issiqlikni  yo„naltirilgan  holda  uzatish  tashkil  qiladi. 

Bunga misol tariqasida 1.3.1 – rasmda Choxralskiy usuli keltirilgan. 

Sohali  o‘stirish  (1.3.2  –  rasmga  qarang).  Bu  usulning  Bridjmen  usulidan 

farqi  shundaki,  bu  usulda  ikkita  pech  ishlatiladi,  biri  harorati  T

er

,  ikkinchisi 

harakatchan  konstruksiyali  qisqa  zonali  harorati  T>T

er

.  Bu  usulda  erigan  modda 

tigyel  devorlari  bilan  kamroq  kontaktda  bo„lgani  uchun  o„stirilayotgan  kristall 

kamroq  ifloslanadi.  Eriyotgan  va  erigan  soha  qalinligini  va  uning  siljish  tezligini 

o„zgartirish  imkoniyati  mavjud.  Shuning  uchun  bu  usul  yarimo„tkazgich 

materiallarni yaxshiroq tozalash imkoniyatini beradi. 

Choxralskiy  usuli.  Bu  usul  asosan  sanoat  ko„lamida  Ge  va  Si  ishlab 

chiqarishda  ishlatiladi.  1.3.1  –  rasmda  Choxralskiy  usulining  prinsipial  sxemasi 

berilgan.  Yuqoridagi  usuldan  uning  farqlaridan  biri  bu  tigyelsiz  usul  bo„lib, 

o„stirilayotgan  kristall  o„lchamini  nazorat  qilish  mumkin,  hamda  o„sish  sur‟atini 

nazorat qilish imkoniyati mavjud. [1] 

 

 

1.3.1 – rasm. Kristallarni Choxralskiy usuli bilan o„stirish qurilmasi. 

1  –  vakuum  yoki  inert  gaz  muhit;  2  –  kristallni  tortuvchi  sterjen;  3  –  dastlabki  o„stirishni 

belgilovchi  kristall;  4  –  o„sib  borayotgan  kristall;  5  –  kvarsdan  qilingan  tigyel;  6  –  yuqori 

chastotali  induktor;  7  –  induksion  tok  ta'sirida  qizdiriluvchi  grafit;  8  –  kremniy  kristali;  9  –  

kristallizatsiya fronti; 10 – suyuq kremniy. 

 

1.3.2 – rasm. Monokristallarni eritmalardan o„stirishning tigyelsiz usullari. a – Varneyl usuli; 

b – vertikal sohali eritish; d – “tomchidan” tortish usuli; e – “ko„lmakdan” tortish usuli. 1,5 – 

shtoklar, 2 – kristall manba, 3 – erigan kristall, 4 – o„sayotgan kristall, v` va v``– shtoklarning 

aylanish tezliklari. 

 

Kristallar  o„stirilgandan  keyin  materiallarga  mexanik  va  kimyoviy  ishlov 

berish texnologiyasiga o„tiladi. 

Yarimo„tkazgichli  materiallarni  qirqish.  Yarimo„tkazgichli  materiallar 

asosan  yombi  ko„rinishda  o„stiriladi  (slitok).  Yombining  diametri,  vazni,  uzunligi 

har xil bo„lishi mumkin. Undan tashqari materiallar qattiqligi bilan ham katta farq 

qilishi mumkin. Qirqish usullari asosan sim orqali qirqish, olmos yuritilgan gardish 

(disk)  orqali  qirqish  va  nisbatan  yangi  usul  lazer  nuri  yordamida  qirqishlarga 

bo„linadi.  Bu  usullarni  ishlatish  davomida  asosan  qirqish  jarayonida  hosil 

bo„ladigan chiqindilarni kamaytirish, qirqish jarayonida plastinalar sifatini saqlash 

va qirqish samaradorligini oshirishga ahamiyat beriladi. 

Kimyoviy  ishlov  berish.  Bu  texnologik  jarayon  davomida  asosan 

yarimo„tkazgichli materiallar yuzasiga ta‟sir qilinadi va ular qatoriga kimyoviy va 

mexanik sayqal berish, kimyoviy tozalash va kimyoviy yemirish jarayonlari kiradi. 

Ishlov berish tartibi quyidagilardan iborat:  taglikka  o„rnatish,  yuvish va shliflash. 

Sayqallash  jarayoni      quyidagi      tartibda      olib      boriladi.      Avvaliga      namuna 

taglikka o„rnatiladi, keyin shlifovka jarayonida ishlatilgan dastgohga yoki alohida 

dastgohga yumshoq matoh (M: baxmal, zamsh, batist, satin va shunga o„xshashlar) 

tortiladi. So„ngra namuna matohga ma‟lum bosim bilan yarimo„tkazgichli material 

kontaktga  keltiriladi  va  ma‟lum  tezlikda  aylantiriladi  60  –  100  ayl/min.  Matoh 

bilan  namuna  orasiga  tarkibida  olmos  bo„lgan  suspenziya  (olmos  pastalar  asosida 

tayyorlangan quyuq massa) quyiladi. Ishlatiladigan asosiy olmos pastalar markalari 

ASM  3,  ASM  1.  va  hokazolar.  Ishlov  berish  sifati  va  darajasi  optik  mikroskop 

yordamida nazorat qilinadi. [4] 

Kimyoviy  yemirish  jarayoni.  Yarimo„tkazgichli  materiallar  sirtida  mexanik 

ishlov  natijasida  hosil  bo„lgan  deformatsiya  bo„lgan  qatlamlarni  sof  yuza 

chegarasigacha  olib  tashlash  uchun  ishlatiladi.  Ayrim  hollarda  yarimo„tkazgich 

qalinligini  kamaytirishda  ham  ishlatiladi.  Kimyoviy  yemiruvchilar  uch  turga 

bo„linadi: 

1. 

Selektiv  (tanlovchi)  yemiruvchilar.  Bular  yordamida  kerakli  ma‟lum 

kristallografik yo„nalishdagi yuzalarni, sirtlarni chiqarish mumkin. 

2. 

Sayqallovchi  yemiruvchi.  Bu  izotropik,  ya‟ni  har  xil  yo„nalishda 

o„zgarmas ma‟lum yemirish tezligiga ega bo„lgan yemiruvchi. 

3. 

Noselektiv  yemiruvchi.  Bu  yemiruvchi  material  yuzasini  nisbatan 

sayqallaydi va yuzada notekisliklar ham hosil qiladi. 

Yemiruvchilar  tayyorlash  uchun  ximikatlar  ularning  tozaligiga  qarab  tanlab 

olinadi.  Ximikatlar  tozaligiga  qarab  quyidagi  turlarga  bo„linadi.  Τ  –  texnik  toza, 

XCh – ximiyaviy toza, ChDA – analiz uchun toza, OSCh – alohida spektral toza. 

Keyingi texnologiya – Quyosh elementi tuzilmalariga omik kontaktlar olish 

texnologiyasi. 

Agar  yarimo„tkazgich  va  metall  orasidagi  kontaktning  volt  –  amper 

xarakteristikasi noldan boshlab kuchlanishning katta qiymatlariga teng kT largacha 

(V>>kT)  chiziqli  xususiyatga  ega  bo„lib,  tok  kuchini  qarama  –  qarshi  tomonga 

o„zgartirilganda ham bu qonuniyat saqlansa, kontakt omik deb hisoblanadi. [1] 

Omik kontaktga qo„yiladigan talablar. Omik kontakt quyidagi xususiyatlarga 

ega bo„lishi shart: 

a) katta elektr o„tkazuvchanlikka; 

b) yuqori issiqlik o„tkazuvchanlikka; 

c) mexanik mustahkamlikka. 

Quyosh  elementlariga  kontakt  olish  jarayonining  o„tkazilish  tartibi 

quyidagicha amalga oshiriladi: 

–  Si p – n tuzilmasini kontakt olishga tayyorlash (kimyoviy yoki kimyoviy  – 

mexanik usul bilan kontakt olinadigan yuzani tozalash); 

–  strukturaga fotorezist o„tqazish; 

–  fotoshablon yordamida kontakt rasmini tushirish; 

–  fotorezistni mustahkamlash; 

–  vakuum qurilmasidan foydalanib ketma – ketlik bilan kontakt materiallarini 

uchirish; 

–  kontakt adgeziyasini yaxshilash uchun kontaktga issiqlik bilan ishlov berish; 

–  fotorezistni yuzadan olib tashlash; 

–  kontakt kesim yuzasini oshirish uchun qalaylash; 

–  frontal yuzadan nur qaytarishini kamaytirish uchun uni oksid bilan qoplash; 

–  Quyosh elementi tuzilmasidan shunt beradigan qismlarni kesib olib tashlash; 

–  Quyosh elementining parametrlarini o„lchash. 

1.4. Bugungi kunda Quyosh batareyalarining qo‘llanilish sohalari. 

Bugun kunda Quyosh batareyalarining qo„llanilish sohalari juda keng bo„lib, 

ulardan ayrimlarini ko„rib chiqamiz: 

Quyosh elementi yordamida qo„l telefonlarni zaryadlash qurilmasi. 

Qurilma  kichik  hajmga  ega  bo„lib,  ketma  –  ket  ulangan  bir  qancha  quyosh 

elementlaridan  tashkil  topgan.  Tushayotgan  yorug„lik  energiyasi  intensivligi 

qancha yuqori bo„lsa fotoelementlarda quvvat shuncha katta bo„ladi. Bunda asosiy 

parametrlaridan  hisoblangan  salt  yurish  kuchlanishi  U

xx 

=  5  V  va  qisqa  tutashuv 

toki  I

qt 

=  500  mA  maksimal  qiymatlarni  tashkil  qiladi.  Bundan  kelib  chiqadiki, 

maksimal  quvvat  P  =  U  ∙  I  =  5  ∙  500  =  2,5  W  ni  tashkil  etadi.  Qo„l  telefonlarini 

zaryadlovchi  qurilmalar  2,5  –  10  W  oraliqda  bo„lib,  asosan  klaviaturali  nokia 

telefonlari  2,5  W  quvvatda  zaryadlanadi.  Smartfon  telefonlar  esa  10  W  quvvatli 

zaryadlash  qurilmalarida  zaryadlanadi.  Quyosh  nurlari  Quyosh  batareyasiga 

tushadi.  Bunda  batareya  yuzini  quyosh  nurlariga  tik  qilib  qaratib  qo„yish  va 

foydalanish  jarayonida  vaqti  –  vaqti  bilan  Quyosh  nurlari  tik  tushishi  ta‟minlab 

turish kerak. Batareyada hosil bo„lgan kuchlanish to„g„ridan  – to„g„ri telefonlarni 

zaryadlash qurilmasi “USB”ga uzatiladi (1.4.1 – rasm). 

 

1.4.1 – rasm. Quyosh elementi yordamida qo„l telefonlarni zaryadlash qurilmalaridan biri.  

 

 

Quyosh elementi yordamida ishlaydigan audioplayer va fonar. 

Ushbu qurilma Quyosh elementi yordamida audioplayer va unga o„rnatilgan 

fonarni  bemalol  zaryad  bilan  ta‟minlay  oladi.  U  ochiq  havoda  elektr  energiyani 

o„zida  to„playdi.  Unda  radio  ham  o„rnatilgan  bo„lib,  musiqaga  bo„lgan  ehtiyojni 

to„laqonli  ravishda  qondira  oladi.  Uning  qo„shimcha  zaryadlash  qurilmasidan 

kundalik  hayotimizda  zarur  bo„lgan  kichik  quvvatli  elektr  tokidan  foydalanish 

mumkin (1.4.2 – rasm). 

 

1.4.2 – rasm. Quyosh elementi yordamida ishlaydigan audioplayer va fonar. 

Quyosh elementlari yordamida ko„chalarni yoritish tizimlari. 

Bu  loyiha  asosan  ko„chalarni  kechasi  yorug„lik  bilan  ta‟minlashda  keng 

qo„llanilib kelinmoqda. Undan tashqari u hosil qilgan elektr energiyasidan bekatlar 

orasidagi  chiroqlar  va  bekat  uchun  energiya  manbai  sifatida  foydalaniladi. 

Qorong„u  tushgan  paytda  chiroqlar  avtomatik  tarzda  fotorezistorlar  yordamida 

yonadi va ertalab Quyosh tusha boshlaganda, chiroqlar avtomatik o„chib, u o„ziga 

zaryad to„play boshlaydi (1.4.3 – rasm). 

 

1.4.3 – rasm. Quyosh elementlari yordamida ko„chalarni yoritish tizimlari. 

Quyosh elementi yordamida uylarni elektr energiya bilan ta‟minlash. 

Quyosh  batareyalari  yordamida  uylardagi  maishiy  texnika  asboblari 

jamlanmasi  elektr  energiyasi  bilan  ta‟minlanadi.  Shunga  ko„ra  maishiy  texnika 

asboblari iste‟mol qiladigan elektr energiyasiga mos ravishda, Quyosh batareyalari 

tanlanadi.  Bu  esa  uzluksiz  elektr  energiyasiga  ulanish  demakdir.  Ushbu  bitiruv 

malakaviy  ishida  aynan  shu  mavzuni  yoritib  berish  va  u  bilan  bog„liq  bo„lgan 

hisob – kitoblar maqsad qilib olingan (1.4.4 – rasm). 

 

1.4.4 – rasm. Quyosh elementi yordamida uylarni elektr energiya bilan ta‟minlash. 

 

Quyosh elementi yordamida harakatlanuvchi avtomashina. 

1.4.5 – rasmdagi bu avtomobil to„liq Quyosh energiyasi orqali quvvat oladi. 

Bunga  sabab,  uning  old  korpusida  o„rnatilgan  Quyosh  batareyalaridir.  Italyan 

olimlarining mahsuloti sanalgan bu avtomobil va undagi g„oya “Hy Solar Kit” deb 

nom  oldi.  Quyosh  energiyasini  to„plash  uchun  mo„ljallangan  panel  yo„ldagi 

harakatni  bevosita  ta‟minlay  olish  imkoniyatiga  ega  va  avtomobil  dvigatellarini 

soatiga 2 kW energiya bilan to„ldiradi. “Quyosh energiya to„plash texnikaning eng 

katta  yutug„i  va  shu  sohadagi  haqiqiy  inqilob  bo„ldi”  deydi  mutaxassis  Solarne 

universiteti professori  Gianfranco Rizzo. Bu avtomobillarning narxi 3 000 euro ni 

tashkil  etadi.  G„oya  o„z  samarasini  berdi,  Yevropa  ko„chalarida  bu  turdagi 

avtomobil tez suratlarga ko„payishi ajab emas. Bu avtomobillar nafaqat Quyosh va 

elektr  toki  bilan  quvvat  olib,  yo„lda  ma‟lum  muddat  harakat  qila  oladi. 

Shuningdek, o„zida zaxira quvvat to„play olish qobiliyatiga ham egadir. 

 

1.4.5  –  rasm.  Quyosh  batareyalari  yordamida  harakatlanuvchi  “Hy  Solar  Kit”  g„oyali 

nomlangan avtomashinasi. 

 

1.4.6  –  rasmda  keltirilgan  samolyot  muqobil  energiya  bilan  yo„liq 

ta‟minlanadi.  Bunga  sabab,  uning  qanotlariga  o„rnatilgan  Quyosh  batareyalaridir. 

“Solvay  impulse  2”  Gavayi  ko„chalaridan  havoga  ko„tarildi.  Bu  samolyot 

injenerlar  tomonidan  9  oy  davomida  tayyor  holatga  keltirildi  va  u  o„z  parvozini 

muvafaqqiyatli  yakunladi.  Samolyot  to„liq  Quyosh  energiyasidan  quvvat  olib, 

parvoz  etadi.  Juda  ko„p  mutaxassislar  bunday  parvozni  qo„llab  –  quvvatlagan 

edilar va injenerlar Shvetsariyada bu samolyotni yig„ishga muvaffaq bo„lishdi. 

  

 

1.4.6 – rasm. “Solvay impulse 2” samolyoti. 

Kosmik stansiyalarda Quyosh batareyalaridan foydalanish 

Bunda  qo„llaniladigan  Quyosh  batareyalari  sifati  va  F.I.K  o„ta  yuqori 

bo„lgan  materiallardan  tayyorlanadi,  chunki  u  barcha  tizim  elementlarini  elektr 

energiyasi bilan ta‟minlashi lozim. Ular o„ta yuqori aniqlikda ishlanadi va maxsus 

raketalar yordamida koinotga olib chiqarilib, o„rnatish ishlari olib boriladi (1.4.7 – 

rasm).   

 

1.4.7 – rasm. Kosmik stansiyalarda Quyosh batareyalaridan foydalanish. 

II – bob. Uylarni Quyosh batareyalari yordamida elektr energiyasi bilan 

ta’minlash. 

2.1. Quyosh batareyasi yordamida olingan elektr energiyani turli maishiy 

texnika asboblari jamlanmasiga tadbiqi. 

Quyosh  batareyasi  fotoelementlar  to„plamidan  iborat  bo„lib,  yorug„lik 

energiyasini  elektr  energiyaga  aylantirish  qurilmasi  hisoblanadi.  Quyosh 

batareyalari  ekologiyaga  zararsizligi,  tuzilishining  oddiyligi,  o„rnatishning 

osonligi, ko„p xizmat talab etmasligi va uzoq muddat foydalanish mumkinligi bilan 

boshqa muqobil energiya manbalaridan ajralib turadi. Quyosh batareyalarini ishlab 

chiqarishda foydalaniladigan asosiy hom – ashyo kremniy elementi bo„lib, tabiatda 

boshqa elementlarga nisbatan keng tarqalgan. 

Elektr  energiyasi hisobiga ishlaydigan maishiy  texnika asboblarining asosiy 

qismi  220  V  kuchlanish  “U”  va  50  –  60  Hz  chastotali  “ν”  o„zgaruvchan  tokka 

mo„ljallangan. Lekin Quyosh batareyalari esa o„zgarmas tok hosil qiladi. Demak, 

o„zgarmas  tokni  o„zgaruvchan  tokka  aylantirish  kerak.  O„zgarmas  tokni 

o„zgaruvchan tokka aylantirish invertorlar orqali amalga oshiriladi. 

Quyosh  batareyalariga  yorug„lik  nuri  tik  tushadigan  qilib  joylashtirilsa, 

ochiq  havoda  maksimal  quvvatli  elektr  energiyani  olishga  erishiladi.  Quyosh  bir 

sutka  davomida  uzluksiz  charaqlab  turmaganligi  sababli  energiya  uzluksizligini 

ta‟minlash  maqsadida  elektr  energiyasiga  talab  kamroq  bo„lgan  kun  davomida 

akkumulyatorlarga  yig„ib  turiladi.  Bu  esa  bulutli  havoda  biror  muddatga  yetarli 

elektr  energiyasi  hisoblanadi.  Akkumulyator  sonining  oshishi  elektr  energiya 

zaxirasini  oshishiga  olib  keladi.  Quyosh  batareyalari  yordamida  olingan  elektr 

energiya  kontroller  yordamida  akkumulyatorlarga  va  invertorlarga  uzatiladi. 

Kontrollerning  vazifasi  akkumulyator  zaryadlanishini  nazorat  qilish,  tok 

stabilligini  ta‟minlash  va  elektr  tokini  invertorga  uzatishdan  iborat. 

Iste‟molchilarga  zarur  bo„lgan  o„zgaruvchan  va  o„zgarmas  elektr  toki  invertor 

yordamida uzatiladi. 

Quyosh  batareyalarining  foydali  ish  koeffitsiyenti  katta  ahamiyatga  ega. 

Quyosh  batareyalarining  yaroqlik  muddati  20  –  25  yillar  atrofida  bo„lib,  bizga 

uzluksiz elektr energiya manbai bo„lib xizmat qiladi.