O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

Кeynscha model 

 

Кlassik  modelda  aks  etgan  iqtisodiy  voqelik  bir  asr  o‘tib 

“Buyuk  depressiya”  davrida  sinovdan  o‘tmadi  va  yangi  paydo 

bo‘lgan  omillar  ta’sirini  nazariy  umumlashtirishni  taqozo  etdi.  Bu 

bozordagi  jarayonlarni  narxsiz  mexanizmlar  bilan  tushuntirishni 

zarur qilib qo‘ydi.  

Bu  vazifa  iqtisodiyot  nazariyasida  yangi  yo‘nalishni  boshlab 

bergan Dj. M. Кeyns tomonidan hal qilindi. Uning nazariyasi makro 

darajadagi  tahlil  zarurligini  tasdiqladi  va  XX  asrning  30-yillaridan 

iqtisodiyot  nazariyasining  rasmiy  mikro  va  makroiqtisodga  bo‘li-

nishiga sabab bo‘ldi. 

Dj.M.  Кeyns  birinchi  bo‘lib  bozor  iqtisodiyotining  o‘z-  o‘zini 

tartibga solishiga layoqatliligi to‘g‘risidagi hukmron qarashdan voz 

kechib,  makrodarajada  uni  davlat  tomonidan  tartibga  solish 

zarurligini asosladi. 

U o‘z-o‘zini tartibga solish dastagi hisoblangan narx, ish haqi va 

foiz stavkasi egiluvchanligini inkor etdi. Shu sababli, Кeyns talabni 

rag‘batlantirishga 

yo‘naltirilgan 

faol 

makroiqtisodiy 

siyosat 

zarurligi  to‘g‘risidagi  qarashida  qattiq  turdi.  U  ishlab  chiqarish  va 

bandlikning  o‘zgarishi  taklif  omillariga  emas,  balki  yalpi  talabga 

bog‘liqligini  isbotladi.  Кeyns  fikricha,  yalpi  sarflar  tarkibiy 

qismlaridan  har  biri,  asosan  iste’mol  va  investitsiyalar  o‘z-o‘zicha 

o‘zgarib turishi mumkin. 

Bandlikning  ortishi  milliy  daromad  (MD)  o‘sishiga  olib  keladi 

va  u  iste’molni  belgilab  beruvchi  asosiy  omil  hisoblanadi.  MD 

hajmi  qanchalik  ko‘p  bo‘lsa,  yalpi  talab  ham  shunchalik  katta 

bo‘lishi  zarur.  Biroq  iste’molga  sarflar  daromadlar  o‘sgan  darajaga 

mos  ravishda  ko‘paymaydi.  Buning  sababi  Кeyns  fikricha,  “asosiy 

---

358 

psixologik  qonun”  hisoblanib  daromadlar  o‘sib  borishi  bilan 

iste’molga  moyillik  pasayadi  va  daromadning  jamg‘armaga 

yo‘naltiriladigan ulushi nisbatan ko‘proq ortadi. Natijada MD hajmi 

qanchalik  katta  bo‘lsa  iste’molchi  real  talabi  nisbatan  shunchalik 

kam bo‘ladi. 

Aynan  u  ishlab  chiqarish  hajmi  va  shu  orqali  bandlik  darajasiga 

ta’sir  ko‘rsatadi.  Iste’molchilik  sarflaridagi  “etishmovchilik”  investit-

siyalar bilan qoplanishi zarur. Biroq Кeyns qarashicha jamg‘armaning 

o‘sishi  o‘z-o‘zidan  investitsiyalar  ko‘payishiga  olib  kelmaydi. 

Investitsiyalar o‘sishiga 1) kapital unumdorligi kamayib borish qonuni 

amal  qilishi  tufayli  kutilayotgan  foyda  normasi  pasayishi  va  2)  foiz 

normasiga bevosita bog‘liq yuqori likvidlikning (zaxirada naqd pulga 

ega bo‘lishiga intilish) afzal ko‘rilishi to‘siq bo‘ladi. 

Кeyns narxning kam harakatchanligi dalilini hisobga olib uning 

o‘rniga “sotish hajmi” ko‘rsatkichini ilgari suradi. 

Bu  yalpi  talab  va  yalpi  taklif  muvozanatli  hajmi  shakllanish 

mexanizmini  yangicha  tasavvur  qilish  imkonini  beradi.  MD  hajmi-

ning  har  qanday  o‘sishi  ishlab  chiqarish  va  shu  orqali  yalpi  taklif 

hajmi ortishining natijasi hisoblanadi.              

Yalpi  talab  chizig‘ining  boshlanish  nuqtasi  “nol”  belgisidan 

yuqoriroq  joylashadiki,  iste’molning  ayrim  eng  muhim  turlarini 

kishilar  hatto  daromadi  eng  kam  darajada  bo‘lganda  ham  amalga 

oshiradi. 

 

  

 

---

359