O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

2. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tamoyillari va 

xususiyatlari 

 

Markazlashgan  ma’muriy-buyruqbozlikka  asoslangan  iqtiso-

diyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda maqsad bir xil bo‘lsa-da, turli 

mamlakatlar  turli  yo‘llarni  tanlashlari  mumkin.  Hammaga 

ma’lumki,  bir  tizimdan  ikkinchi  tizimga  o‘tishda  ikki  yo‘l,  ya’ni 

revolutsion  va  evolutsion  yo‘llar  mavjud.  Polsha,  Chexoslovakiya, 

Rossiya  va  boshqa  ayrim  mamlakatlar  bozor  iqtisodiyotiga 

o‘tishning  revolutsion  yo‘lini,  birdaniga  katta  to‘ntarishlar  qilish 

yo‘lini tanladilar.  Boshqacha aytganda ular «karaxt  qilib davolash» 

degan usulni qo‘lladilar. Bu yo‘lni amalga oshirish uchun Rossiyada 

«300  kun»,  «500  kun»  degan  o‘tish  dasturlari  ishlab  chiqildi.  Bu 

dasturlarni  tezkorlik  bilan  amalga  oshira  boshladilar.  Natijada  bu 

mamlakatlarda  ishlab  chiqarish  hajmi  keskin  tushib  ketdi,  ko‘plab 

korxonalar  yopilib,  ishsizlar  soni  ko‘paydi,  pulning  qadri  keskin 

---

138 

pasayib  iqtisodiyot  tanazzulga  uchradi  va  kishilarning  iqtisodiy 

ahvoli og‘irlashdi. 

O‘zbekistonda  qabul  qilingan  o‘ziga  xos  islohot  va  moder-

nizatsiya modeli orqali uzoq va davomli milliy manfaatlarni amalga 

oshirish  vazifasi  qo‘yilar  ekan,  eng  avvalo,  «shok  terapiyasi»  deb 

atalgan usullarni chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, 

bozor  iqtisodiyoti  o‘zini-o‘zi  tartibga  soladi,  degan  o‘ta  jo‘n  va 

aldamchi tasavvurlardan voz kechilishiga to‘g‘ri keladi.  

Shuning  uchun,  O‘zbekiston  o‘ziga  xos  yo‘l  tanladi.  Bu  yo‘l 

O‘zbekistonning  o‘ziga  xos  madaniy,  tarixiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

xususiyatlarini  hamda  bu  yo‘ldagi  jahon  tajribasini  hisobga  olgan 

holda revolutsion to‘ntarishlarsiz, ijtimoiy to‘qnashuvlarsiz, ijtimoiy 

himoyani  kuchaytirgan  holda  asta-sekinlik,  lekin  qat’iyatlilik  bilan 

bosqichma-bosqich  rivojlangan  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tishdan 

iboratdir. 

 «Bizning  bozor  munosabatlariga  o‘tish  modelimiz  Res-

publikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an’analar, urf-

odatlar  va  turmush  tarzini  har  tomonlama  hisobga  olishga, 

o‘tishdagi  iqtisodiyotni  bir  yoqlama,  beso‘naqay  rivojlantirishning 

mudhish  merosiga  barham  berishga  asoslanadi»

25

,  deb  yozgan  edi 

mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Кarimov. 

O‘zbekistonda  bozor  munosabatlariga  o‘tish  yo‘li  ijtimoiy-

yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini  shakllantirishga  qaratilgan.  Bu 

yo‘lni  amalga  oshirishga,  iqtisodiyotni  tubdan  isloh  qilishga 

Respublika  Birinchi  Prezidenti  I.Кarimov  tomonidan  ishlab 

chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan. 

Birinchidan,  iqtisodiyotni  mafkuradan  xoli  qilish,  uning 

ustunligini ta’minlash. 

Ikkinchidan,  o‘tish  davrida  davlatning  o‘zi  bosh  islohotchi 

bo‘lishi. 

Uchinchidan,  butun  yangilanish  va  taraqqiyot  jarayoni  qo-

nunlarga asoslanmog‘i, qonunlarning ustunligini ta’minlash. 

To‘rtinchidan,  bozor  munosabatlariga  o‘tish  bilan  bir  qatorda 

aholini  ijtimoiy  himoyalash  sohasida  kuchli  chora-tadbirlarni 

amalga oshirish. 

                                                           

Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. –Т.: «Ўзбекистон», 1998. 101–102-бетлар.  

---

139 

Nihoyat,  beshinchidan,  bozor  munosabatlarini  bosqichma-bos-

qich qaror toptirish. Bozor munosabatlariga o‘tishda bu tamoyillar-

ning hammasi ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularning ichida 

bozor  iqtisodiyotiga  bosqichma-bosqich  o‘tish  prinsipi  alohida 

e’tiborga  loyiq.  Chunki  tegishli  huquqiy  negizni,  bozorning 

infratuzilmalarini  yaratish,  odamlarda  bozor  ko‘nikmalarini  hosil 

qilish,  yangi  sharoitlarda  ishlay  oladigan  xodimlarni  tayyorlash 

uchun vaqt kerak bo‘ladi. 

Bundan  tashqari,  bozor  munosabatlariga  o‘tish  faqatgina 

iqtisodiyot  sohalarini  o‘zgartirish  bilan  cheklanmaydi.  U  ijtimoiy 

hayotning bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan barcha sohalarini, shu 

jumladan  siyosiy,  ma’naviy-axloqiy,  maishiy  va  boshqa  sohalarni 

ham  tubdan  o‘zgartirishni  taqozo  qiladi.  Bularning  hammasi  bozor 

iqtisodiyotiga  bosqichma-bosqich,  evolutsion  yo‘l  bilan  o‘tish 

haqidagi g‘oya juda muhim va afzal ekanligini ko‘rsatadi. 

Bozor  munosabatlariga  bosqichma-bosqich  o‘tish  tamoyilini 

amalga  oshirish  iqtisodiyotni  isloh  qilishning  asosiy  bosqichlarini 

aniq  farqlash,  bu  bosqichlarning  har  biri  uchun  aniq  maqsadlarni, 

ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab qiladi. 

Respublika  Birinchi  Prezidenti  I.A.Кarimovning  asarlarida 

bozor  iqtisodiyotiga  o‘tishning  birinchi  bosqichida  quyidagi  ikkita 

vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo‘yilgan: 

– totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham 

berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; 

–  Respublikaning  o‘ziga  xos  sharoitlari  va  xususiyatlarini 

hisobga  olgan  holda  bozor  munosabatlarining  negizlarini  shakl-

lantirish.

26

 

Shu  vazifalarni  hal  qilish  uchun  birinchi  bosqichda  isloh 

qilishning muhim yo‘nalishlari aniqlab olindi. 

Birinchidan,  o‘tish  jarayonining  huquqiy  asoslarini  shakl-

lantirish, islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash. 

Ikkinchidan,  mahalliy  sanoat,  savdo,  maishiy  xizmat  kor-

xonalarini,  uy-joy  fondini  xususiylashtirish,  qishloq  xo‘jaligida  va 

iqtisodiyotning  boshqa  sohalarida  mulkchilikning  yangi  shakllarini 

vujudga keltirish. 

                                                           

26

 

Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т.: «Ўзбекистон», 

1995,  19-бет.  

---

140 

Uchinchidan,  ishlab  chiqarishning  pasayib  borishiga  barham 

berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. 

Respublika  iqtisodiyotini  bozor  munosabatlariga  o‘tkazish 

bo‘yicha  birinchi  bosqichda  qo‘yilgan  vazifalarni  amalga  oshirish 

jarayonida 

iqtisodiyot 

sohasiga 

tegishli 

bo‘lgan, 

iqtisodiy 

munosabatlarni  shakllantirishning  huquqiy  negizini  barpo  etadigan 

100 ga yaqin asosiy qonun-hujjatlar qabul qilindi. 

Birinchi  bosqichda  kichik  xususiylashtirish  amalda  tugallandi, 

davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga 

aylantirish uchun zarur bo‘lgan muassasalar tizimi tuzildi. 

Qishloq  xo‘jaligida  agrar  islohot  jarayonida  bozor  iqtisodiyoti 

talablariga  mos  keladigan  yangi  xo‘jalik  tizimi  shakllandi  va 

iqtisodiyotning davlatga qarashli bo‘lmagan qismi keng rivojlandi. 

Milliy  xo‘jalik,  tarmoqlar  va  hududlarni  boshqarishning  eng 

maqbul va mavjud sharoitlarga mos bo‘lgan tizimlari ishlab chiqildi. 

Narxlar  to‘liq  erkinlashtirildi,  bozor  infratuzilmasining  asosiy 

tarkibi  shakllantirildi,  aholini  ijtimoiy  himoyalash  tizimi  amalga 

oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishildi. 

Respublikada  bozor  munosabatlariga  o‘tishning  birinchi 

bosqichida  iqtisodiyotda  va  ijtimoiy  sohada  yuz  bergan  tub 

o‘zgarishlar  uning  o‘z  taraqqiyotida  keyingi  sifat  jihatdan  yangi 

bosqichga o‘ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu 

bilan  birga  isloh  qilishning  birinchi  bosqichi  natijalari  keyingi 

bosqichning  strategik  maqsadlari  va  ustun  yo‘nalishlarini  aniq 

belgilab olish imkonini berdi. 

Ikkinchi  bosqichda  investitsiya  faoliyatini  kuchaytirish,  chuqur 

tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va shuning negizida iqtisodiy 

o‘sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to‘liq joriy qilish maqsad 

qilib  qo‘yildi.  Shu  maqsaddan  kelib  chiqib  bu  bosqich  uchun  bir 

qator vazifalar belgilab olinadi

27

.