O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

m

s

R

P

А



 

bu yerda, 

R

m

 – tovar muomalasi uchun zarur pul miqdori, 

R– sotilgan tovarlar narxlari summasi, 

A

s

 – ma’lum vaqt oralig‘ida pul birligining aylanishlar soni. 

Agar  pul  miqdori  ortgan  taqdirda  ham  iqtisodiyotda  tovar 

massasi doimiy bo‘lib qolsa, bu narxlar o‘sishini keltirib chiqaradi. 

Muomalaga  yetarlicha  pul  chiqarilmaganda  tovarlar  omborlarda 

to‘planib  va  to‘lovlar  o‘z  vaqtida  amalga  oshmasdan,  iqtisodiy 

o‘sish sekinlashuviga olib keladi. 

Кreditning va kredit tizimining rivojlanishi bilan pulning to‘lov 

vositasi sifatida qo‘llanish sohasi ancha kengaydi, kredit pullarning 

paydo  bo‘lishiga  olib  keladi.  Bir  kishi  tomonidan  boshqa  kishiga 

beriladigan  kredit  –  qarz  majburiyatini,  vekselni  keltirib  chiqaradi. 

Biroq  veksellar  muomalasi  cheklangan,  chunki  ularga  xususiy 

shaxslar  kafolat  beradi.  Shu  tufayli  puxtaroq  kafolatga  obyektiv 

zarurat  kelib  chiqadi,  buning  orqasida  banknot  paydo  bo‘ladi. 

Banknot  xususiy  shaxsning  vekseli  o‘rniga  bank  tomonidan 

beriladigan vekseldir. Shunday qilib, banknot pulning to‘lov vositasi 

sifatidagi  vazifasidan  kelib  chiqadi.  Banknotlar  bilan  bir  qatorda 

muomalaning  kredit  qurollaridan  yana  bir  turi  –  cheklar  ishtirok 

etadi.  Chek  omonat  egasi  tomonidan  o‘z  hisobidagi  puldan  chekda 

ko‘rsatilgan 

shaxsga 

berish 

to‘g‘risida 

bankka 

yozilgan 

buyruqlardir. 

Кredit  munosabatlarining  rivojlanishi  naqd  pul  ishlatmasdan 

qarz majburiyatlarini o‘zaro bir-biriga o‘tkazish yo‘li bilan qarzlarni 

uzishga imkon beradi.     

Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarda  hisob-kitoblar  oltin  bilan 

ta’minlanmagan  milliy  valutalarda  (dollar,  marka,  iena  va  h.k.) 

amalga oshiriladi.  

Muomalaga  elektron  kredit  pullarning  (veksel,  chek,  qim-

matbaho qog‘ozlar) kirib kelish, ya’ni naqd va naqd bo‘lmagan pul 

va kvota pullarni ishlatilishi natijasida pul massasi iborasi qo‘llanila 

boshlandi. 

---

107 

Pul massasini naqd pulga aylantirish imkoniyati turlicha bo‘lib, 

faqat naqd pulni xohlagan maqsadda ishlatish mumkin. 

Tez  almashish  (likvidlik)  tushunchasi,  hozirgi  zamon  qog‘oz 

pullarini  (so‘m,  tanga,  dollar,  lira  va  h.  k.)  bevosita  sotib  olish  va 

har xil to‘lovlarni amalga oshirish kuchiga ega ekanligini bildiradi. 

Tez  almashadigan  vositalar,  osonlik  bilan  qo‘yilgan  maqsadni 

ro‘yobga  chiqaradi.  Masalan,  agar  sizda  ortiqcha  yengil 

avtomashina  bo‘lsa,  bu  umuman  xohlagan  vaqtda  uni  sizga  kerak 

bo‘lib  qolgan  har  qanday  buyumga  almashtirish  mumkinligini 

bildirmaydi.  Agar  siz  ma’lum  miqdordagi  pul  summasiga  (dollar, 

marka  va  h.  k.)  ega  bo‘lsangiz,  siz  har  doim  ularni  har  qanday 

kerakli  buyumga  ayriboshlay  olasiz.  Pul  mutlaq  tez  almashish 

layoqatiga  ega  bo‘lishi  sababli  qiymatni  saqlashning  ideal  vositasi 

hisoblanadi. 

Pul  –  bu  ayriboshlashning  umumiy  tan  olingan  vositasi.  Bu 

yerda  «umumiy  tan  olingan»

22

  so‘ziga  e’tiborni  qaratish  juda 

muhim.  

Shunday  qilib,  tovar  ayriboshlash,  ishlab  chiqarish  va  pulning 

kelib  chiqishi  hamda  tovar  -  pul  muomalasining  rivojlanishi  bozor 

va  bozor  iqtisodiyotining  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘ldi  va  uning 

rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi.